;cn
.00
-CD
00
)'■
l("-
330
Nil
'i> 0 r ui 0 X t
icr iHivdcgmbe 5yanb ift bcv ev[te, bcr feit iitciiicv 3:iiiic(fcit an
ber Viitfjcrauc'fiabe aiio 'i'irijt treten fniui. ^^nbeiii iri) iljn
inn-lec^e, mii^ \d) ,5ucileiii) nodj in uevictjiebeiiev ilH',iicl)uiu^
Hill fveiiublid)c ''J!orf)ficI)t bitten für ben J^-ah, bnfj mnncfjcc-
nod} nicf)t fo bnrd;iicfül)vt fein foüte, li'ic mir felbft e-; iior=
|d)n.icbt. (y-ö bntten firf; jebod) im ^tninnge eine iKeiljc nidjt nncrf)eblid)ev
Sd^lüierigfcitcn sc()äuft. ^^d) iibernnlim bie nene 2ätifl!cit in ijänjüd) neneii
äußeren ä>cr()ältniffen, in feiner '-ilnnfe einiielueilit mit bem bivl)erigen inneren
35etrte6e bei Untcvnctjmcnö iinb yigleid) mit ber ^lufgabe, in feinerlei Sßeifc
eine £toc!nng in bem 3.5ortiHirt'jfd)reitcn bcv Oianjcn eintreten ,511 laffen. Ga
erleichterte nnn bcn Anfang, bnß id) biefen 33anb im %px'\l IO'h; fd)on bor^
bereitet üon meinem SJorgiingev '4^'i^tifeffiH- Dr. X'- "^'ictfd) entpfimgen tonnte.
Xod) Wax nur ein Xrittel beo C'iknjen bereite- brncffertig, linibrenb für einen
Seil ber tjon D. fioffmnne bearbeiteten 2erte bie yaitluenbigfeit beftanb, bie
feit (angeni abgefrfjloffenen ''JJlanuffripte einer nodjmaligen 'Heüifion .^u untcr=
,5ief)en. Xa D. ftoffmane infolge bienfttic^er 9{eifen nnb anberer una6=
inei'Slic^er föefdjäfte innerfjalb bei gegebenen 3eitvaum§ ()ierju fetbft nidjt
iinftanbe mar, Itmrbc biefe iKetiifion Don •'perrn ^profeffor .Ualiieran nnter=
nommen, ber größte Seil bcr fad)lid)en ?lnmerfungen ,5n ben betreffenbcn
Srfjriftcn ,3. S?. vütjrt non il)m l)er. Sl^n-S in ben Scrt felbft fid} nic^t
IV 5Borlcit>rt.
cinfitjcn ließ, umvb in bcii 5iaif)tväc(0ii dciflcgebcn. Gbcnfp l)ntic irf) c-:-
mit ^ebnucrn cmpfunbcii, bafj mir ber "Mat meine-- evfnliveneii iUivt^intU'vo
'l'vofcflov 'l.Meticl) \v(C[m ber '■iH'v}d;icbenl)eit bev Si.Hil)uorte-?, nur livieilid) yt
föebote ftanb; für mand^e fvciinblldjc ^BiitteUunii foluie fiiv bie Xnrdjfidjt
bcv crftcn i^oi'icn mbrfjte iri) iljm meinen Tanf anSipi-edien. ^\A] lioffe, feine
.Vfvnft ber Siitlievanvflnbc nud) Ineitev crl)nltcn ,',ii feljen.
lec' meiteixn finb mm nbev nod) berfdjicbene lUeneinnflen ino 'ilmy
fiefafjt, bie natiivgcmöü crft bei einem Seile bc-i S^anbeS .^nr Wcltniui fommen
ftmnten. (vc- l)nt fidj im l'nnfe be-ö eommcv-3 lOOti bcvauc-flcfteüt, bafj bie
y>ibIiotl)e{en, bie bei ber Soevbcifdjnffnnci beo bibIioiirapl)ifd)cn Waterinle-S bei
jebem '^anbe mit feinen oft ^^^vcid^en Sd^riften ftetc- anfv neue ancjcfroflt
loevben mnfjten, nnb bie mit iinermiiblidjer 6)cbnlb nn3 unfdjä^bare Xicnfte
gctciftet ftatteu, immer lueniiier imftanbe Umren, bie mü()iamen, ^eitraubcnben
^•Ql)ncnanfragen ]n bcantmorten. 1^al)er tinirbe befdjluffen, bie bibliuflrapbifdje
Sätigteit c\U- ]oid)c abjujlueigen nnb in bie •'öonb eine-j befonbcrcn S^iblio-
grap[)en zulegen, '^((c- folc^ev mnrbe Pr. oi^lnimu^'J Vntlicr, S^ibliottjefar ber
%l. iyibliotl)cf in in-rlin, nn-jerfehen, beffen biölierige umfangreidjc ^trbcitcn
grabe nnf bem Okbiete ber 3?ibUograpl)ie bev fcd},^c()nten OMif)vf)nnbcrt§ fic^ mit
bcn i^ebürfniffen uufcrcr 5(u--gabe in befnnbcrv günftiger S'Beife naf)c berülirten.
Dr. Suttjcr Inivb bafjcr unter feiner eigenen liiiffenfd}iiftlid)en iU-rnntUunt-
(idjtcit bac' bibliDgrnbt)ifd)c lUaterial aßcr ber ^itr .'öcraii ergäbe gelangten
Schriften noUftiinbig liefern, ^-i^ei bem borlicgenben Staube f)ot fid) feine W\t-^
mirfnng fd)on nitf bie Dhimmcrn ")— 14 erftrcdt: im übrigen rü()ren bie 2^ruder=
beftimmungen bee 3?anbc-j yim grofu'u Teil lum '4'iiinitbo',eiit Hr. '^l. @iil;,e=
Jyvciburg t)cv. (^bcnfo mar aud) bie, nomentlid) bei gri.it5crer Srncfbcrbreitnng,
fo .^eitraiibcnbe unb fdjluierige germaniftifdjc ^Bearbeitung ber einzelnen ©djriften
in eine beftimmte .söanb yi legen, unb e-s f)at ju nnfcrer befonbcren <vreube
'4.H'ofe|for lU'enner, orbcntlid^er "^.Hofeffov für beutfdje SJ>l)ilDlogic an ber
llniberfität äßni-jlnirg, ber id;on feit längerer Sfü nn i^"' 5liif-gnbe mittätig
lunr, biefe '^lufgabc baiicvnb übernommen. 33ci ber tnnftigen germaniftifdjen
3?carbcitiing foH ber Umfang ber l'eoarten, Inie er in biefem i^inbe geboten,
loieber eingefd^riinft unb im allgemeinen anf bao yirüdgegangen loerben,
Ina«? Hon ^4>- '^-'ictfd) ü^b. 12 3. JXf. alö '|U-ogramm niifgeftcllt liunben ift.
Tann foll baiuid) geftrebt loerben , bat! bie ',nr in'arbeitiing getangenbeu
Somort. V
Seile immer mi^gücf))! evfdjöpfcnb al-j ab(^e)rI)loiienc-? Cikiiv^Ci' non bem jetüei=
ligen 53iitar6eiter feldft, iinbcfdjabet bev Wciamttntit^tcit bev Seitiinci, flelicfevt
iDcrbcn. Os'i biefcm Siiiii l)abeu, iine and) auo bcin folgenbcti o"t)nlty=
i)er,5cid)niv eifid^tlicf) ift, ^^venner unb .ftoffmone bei 9!r. 1—6. 8—10 unb l-'i
bie '^Ubeit Dovgeiuimmen; ^Jfr. 7 unb 11 l)at .ttoffmnne allein, ^iv. 12 unb 14
(»lernen geliefert, bie umfaifcnbe .öerauc'gQbe beä „iyct6iid)leino" ift in bcr
SBcife jwifd^cn ®ij^e unb (»oljrS geteilt, baß üon i5ot\x-i bie l)iftinifd) = tl)co--
logifc^e (Einleitung (S. 331- 54), Don C^ö^t ba-ö Übrige, alfo ber biblio=
grapl)if(^ = fprncf)lici)e Seil bcr C^inlcitung unb ber gefamte Scrt l)errül)rt
(@. 355ff.); bas (SJebetbütfjlcin Spatatinc' ift lüieberiim uon (^ofir^ beigcfteuert.
£er 93ollftänbigfeit f)al6er fei t)ier erlüä^nt, bnfe bie Don bcr (Erlanger 'Kuv'
gok (Ü?b. 64, 262 — 65) bem !|\af)rc 1522 jugeUncfcnc „(^rmalinnng, Stnirnung
unb t^rinnerung, bie 9}eracl)tnng be« göttlicf}en äßortco betreff enb" crft ben
leiden l'ebcnc'jalircn l'utfjerv angct)ijrt. Tie 9lbfd)rift unb ÄoUation ber
8ut^erl)anbfd)rift in „2Biber ben falf^ genanten geiftlidjen Stanb" bcforgte
Dr. GJeorg ©c^aaffc<=8iDerpooI, non bem ond) bie (Einleitung 3U jener Sdjrift
l)errüf)rt. Sin.jelne SBorterflärnugen toerben 'l^iofeffor 5ie6l=^reMau Dcr=
banft. 3?ei ben ,ßorre!turen foloic ben lanfenben '^Irbciten innrbe id) bnrd)
fand. phii. be 201)1 unterftü^t.
'ilud) bie *]Jad)trQgc follen in ^ufunft infofern etinaö umgeftaltct mcrben,
alc> bcr in einem JBanbe entljaltenc jclueiligc 3d)ali Pon 5piid)n)ijrtern
unb Sfeben^arten immer möglic^ft uoUftäiibig ')UfammengeftcUt luerben foll,
nii^t mir, um einen Überblid über biefe tuidjtigen Polfc-tümlit^en CEIemente
in jebem einjelnen -öanbe gu geben, fonbern auc^ um fiinftigcn Sammlungen
als ©rnnblage bienen ju tönneu, Unc 'Jlf)nlid)eo fc^on ^l ^tetfd^ 8?b. li'
S. Vir angeregt l)atte.
Unmittelbar auf ben Porliegcnben ^onb hjirb bie .?)erau§go6e »on
58b. 3:^, Cijsrebigten über ^soi). 6 8, geprebigt ^u äßittenberg 1530-32)
erfolgen, bann Werben fid) anfc^ließen unb finb ]um Seil fdjon im Trnrf
begonnen: 2)ie fiirc^enpoftiae 1522 (= 3?b. Ki'l, bie '^^.Uebigten 1525 unb
bie Schriften 1525. (Ee ift beabfic^tigt. jcbcnfatls jlnci bicfer 3?änbe nodj
im Saufe biefe§ ^\al)rec' .^u tieenben.
Sd)lieBlid) miid)te id) nic^t oerfet)Ien , für ba-5 Perftänbnic-Potle , nie
crmübenbe (Entgegenfommen bco IVrlagc-:^, bac- mir befonber-3 in ben erfteii
VI
y-üvtiun-l
53}oiuitcu iiu'iiu'v intit-\fcit eine niifeevft lucrtüDlIe Stülic limv, meinen Uuivniften
innf aii§3iiipred)en , nnb elien)Li nod^ befonbcvc- bcv leibev am l'l!. 'Jiinu'mbev
19(»t) pli)5licl) Devftovbcnen leittjaber-j bcr Jirniii .s>evniiinn ü3bblanÄ "Dindjf.,
bC'J .Söcvrn ©cv()arb llcartin 3)ciiimertnfi, et)venboU nnb banfbov in i^cbent'en,
bcr gcrnbe nuicrcv ^Jntl}evan-3ivibc jiilivelnnii nnevniiiblirii ieim' iian;e l'iebe,
foUiie feine fliin^^e Sxxaji i^eiuibinct bat.
4>vevlnii, bfu 2. ^cbninv 1907.
Stnrl 5)rcici)er.
3 ti I) a 1 1
Sdtf
1. i'üii bciber Öeftalt it^ Sahamcutä ju nct)men, l^erausg. Don £. 3?reiincv
iiiib ®. J?offinanc 1
2. 6in 5Riffiüe an |)Qrtmut üon ßvonbevg, l^cvaueg. uou £. Premier iinb
@. Äoffmane 12
3. S)on 9Jten)c^enIe^ve ju meibcii unb *.'(uttpprt auf Sprüche, Ijevausg. Don
C. Srenner unb @. Äotfmane til
4. SDBiber ben falfc^ genannten gcifllicf)en Stanb be^ ^papfti unb ber '-^iidiöfc,
l^eraulg. üon C 'Brenner, &. Äoffniane unb W. Sc^aaff'S .... 93
5. ©ptftet ober Untenid)t Don bcn .'peiligen an bie Siixdjc ju ßvfuvt, f)erauög.
Don C. Svcnnev unb 6. .ffoffmane l'>i)
6. ©(^reiben an bie 3?ö^mildf|en Sanbftänbc, ^erauög. Don C Sövenncv
unb &. Äoffniane Iü9
7. Contra Hehricuirn Regem Angliae, ^evauäg. Don ö. Äoffniane . . . 175
8. Slntttiovt beutfd^ auf Äijnig .t)einvid^§ Don ©nglanb 33ucf), '^erauig. Don
C. Srennei" unb &. Äoffmanc 223
9. SBclc^e *4.'ei^lo"fn Derboten finb ,5u eljclitfjen, l^eraueg. Don £. SSrennev
unb ®. .«{offmane 263
10. 3Jom el^elic^en Seben, l)eraulg. Don C iBrenncv unb &. Äoffmanc 267
11. SorlüOrt ju ben Annotationes Pliilippi Melanththonis in epistolas Pauli
ad Romanos et Corinthios, f)ernu5g. Don @. Äoffmanc 305
12. iSovtDort ^u Wesseli epistolae, l^erausg. Don C. Gtcnien 311
13. ^in -Scnbbrief über bie 3-rogc, ob aui$ jcnianb, o^ne ©lauben Dcv=
ftorbcn, fclig inerben mijge iSln .!pan5 ü. iKedjcnberg), '^erau§g. Don
C ÜPrenner unb @. Äoffmane 318
14. Sßorrcbe ju Gochii fragmenta, tjcrouSg. Don C. Giemen 327
15. Setbü^Iein, "^erausg. Don g. (^o^xi unb 5(. @ö^e 331
?tnt)(ing: Jos ÖJebetbüdjtciii SpnlntinÄ, uon fy. (5ol)t«.
16. "Jiadjtvägc. Spric^roörter. Söortcrflärungcn k 502
^^011 Dcibcr 6)cfta(t bcc^ 3nfrnmcnt«o .yi iicfimcn.
1Ö22.
.Spotte i'ut()cv fcUift für bic iuniiffciittidjunti [cim'v „arf)t Si-rnuim'" iiidjt
gciovflt, fo la([ d itjm bodj nm ipfi'.H'", bic i" jenen *pvcbi(iteu enllincfelten Oiebanten
in luciteve .ft'veifc ,511 blinken, (^r nintj ben ''^^iaw ,\n einer fi'ld)cn Sdjvift ]d]im
iuä()venb jener SBodje jnjifdjen Snüofnöit unb JKeniinie.jere nefafit Ijuben. Sie
!}.»unfte, nnf bie es itpn nnfani, orbnet nnb fidjtet er id)on im iirief nu .öansnionn
üoni 17. *D!är3 (önbcrä 3, :J12). ?(m folgenbcn 2nne teilt er bem .'pcr,5D(^e Süljann
JVriebrid) mit, er (ja&c bcu öon jenem begeTjrten Unterridjt „beö Safrnnientä tjalben
beiber Weftalt nnb mit .Oänben ]u empfciben" nntcr ber J\-ebcv. Ö'r nennt co ein
„©cl)reiben", fie()t es ntfo nlö eine üifentlidjc (llnc^idjrift an. Ser (^iebanfengnncj,
metd)en er anäfiiT;rlie() gibt, trifft anf nnferc Sd;rift gan,] ]n (be äBette 2, 154).
6nbe be§ Wonnt-j umr baä 33üd)tein f"'tig: &ill)er nn Sobnnn .Ocfe am 25. 5Jliir,5
rebet lüutjt fdjon üom Svurfe „Nee nos laiuluiKÜ sumus, si cliarluaum et (idcm omi-
seriinus, qnantimilibet iuxta euangelion utraqiie specie potiti fucrimus. Sed
liaec lalins in lihello, r|iiem de liac re edo" (@nber§ 3, 319); aber nn Spalatin
am 30. SfJJärj „opiisculum de commuiiione cvangelica in manu liahco" (C<^nber5
3,325). 9lm 12. 9(pri( tnnn ber 5Berfaffer bem 3o()ann i'nng melben: „Lilullus
mens iani sid) pivlo de lli^; (ininil)iis latiii.s nairavit orbi indiciuni itieuin" (Gcnberä
3,330). Dlac^bcm Sntfjer am 17. 9(prit 3linl(ing ouf ba§ (fr)dKinen bc§ äMid)c§
Ijingeluiefen (Cvnber§ 3, :!4-J), mirb er ec- nm 21. VIprit mit anberen bnrd) Spnlntin
an .finnä ti. iöertcpfd) gefdjirft fjaben. Senn Sol.iig nnb Spnlntin bennd)rid)tigen
am 25. 9lpril .ginrtmut ö. ßronberg, baß bo§ 83üd)tein üon beiben (^eftatten fn[t
nentic^ fgnn.^ nenerbingä) nnägegnngen fei r£d)legel, vila Spalat. p. 204); l'ntber
beruft fid) nn bemfelben Inge bem öhnfeu t'nbuiig ü. £tolberg gegenüber fdjou
auf bie§ 5lMid)(ein ibc Sßette 2, 188). S)cn 14. gjJni 1522 innr bie Sd;rift fdjon
in 5Jiirnberg ißulbc, miebrid) ber SBeifc ©. f)3). 3n ^iirid) tunr bic Sdjrift
f{4on am 1. 3nni nad)gebrndt, beun anf fie pafd limbl bie Stette im 'i^rief be«
3o^nnn Sönnner nn :!nnng(i Hom 22. Mai 1522 (^».luingli, opp. VII, S. 200):
Siitf)er-3 ^iö.'cte. X, 2 1
2 Soll tu'ibrv Wi'i'tnlt te? SnfrniiiciilA .yt iidjiniMi. 1522.
, Milt« lilii libclliini liiillirri admiraliilcni. i|ui'iii E). Wulfgaiigus Mangolt ex
Niirenbei'ga paucos ante dies portavil. Hiiiic impriiiii facias fcleiMiis. Siiiil
(|iii habendi desideiio flagrant. Iiivenis iste expectavit, donec fiierit excusus,
cui primum vcniiiidari deboat : nani enim ipsam ob rem suis cxpensis ad
Te descendit."
3in (^ii'fiiMifalj nun ,511 biffcn ■'ilüttridiiu^cii dcvirfiti't ''JJicbiiirfjlfjüii an Spülatiii
Stnfniifl Wai iC H. I -^TO) ', Siit()i'v fyihc iiiifciT Srfjvift lu'i bcinjciiiniMi ai*iüi'ii-
tiovfiov Sviuii'v cvid)ciiicii Inffeii, bcv bn'5 jiiiififti' ä"i>i'vf .Üdvlftiibt-S in 'Xiiirt' ni'uoimiu'u
fjntto. S;ii' Uiiiüfvfitiit I)ntk' bni-tolln' Dov bcr 'An'rLiffciitlidjiiiu] uittovbviirft. S)fn
Sctjnbcii, UH-ldji'u jfitcr 'i)la\\n nlö U?iid)bnid'cv iiiib ^licvlci^cv ovlitt, (lul)ti' Viitl)i"v
nlfu ti'ifbi'v i^ui;,umar[)nt, iiibcm i'V iciii lU'iu'fti'C' '.IMicfjli'iii il)ui ^yiiii Un'vlac^ Wba-
licfj. ,<fovlflnbt I)otti' fi'ine C[nyn Cd)ti'iifavt (la-id)ti'lc, ahn l'utlji'v iiiittvciii'iibi'
Sd)vift !uoI)( i'd)!!!! im WAx] bcc^oinu-u. 9(d)t S5o(\i'ii U'avni i'^cbnirtt, aU bev ©eiint
bcv lliiilu'vfilät bofdilüf), bic 5I!cviifii'iitlid)iiiif! fo(U' uiilcvbU'ibi'ii imb .(Tnvtftabt bic
Sniifbogfii iiiib bfii llicft boC' lUniiuifvipto nii>3lii'fcvu. Tic« (li'[d)nt) jU'iidn'U bnii
21. unb 27. ^Ipvil.- 5iiiu eiitftdjt i-inc Ediluicvii^lcit: aycim i'iiüji'v bcii Sviidcv
bi'v .finvlfiablfdji'u iclvcitfdjvift biivd) iUicvlneifimc! bc« cic^oiioii i'iid)i'-i rntfdjiibiiV'ii
wollte, fo imifjto bicä fi'in iMiri) bod) iiod) iiiificbnirft fi'iii; miii U'nv a nln-r, luii'
Uiiv obon !af)cii, nm 25. VI p vi l filjou nueiv'ivinni-'"- 31^'^' ti'i'iu'ii beu Svmti'v bov
Sd)vift Änvlftnbts uid)t. .Üavlftobte ,^al)lveid)c fviifjove ilH'viiffi'ntlidjuiini'u rvjdjii'iu'ii
bei Wnineiiievfi, l'ottftev unb ©d)ivlenl5. Sie .jUH'i 2Bitteiibcv(icv ®viiefc niifevev
Sdjvift finb bei fiiviiiu'nbevt^ inib l'ottljcv evfdjieneit; einev biefcv beibeii toniiiit
ioniil fiiv iHu'Inndjtljoiiö SJiittcituiic? in SBetvndjt. £0 U'cvbcii luiv bie (le.seigte
Sd;lüievigteit üielleidjt mit fotgenbev ^.'Innabme löfeu fonucii. i.'iit()ev gnb jiiuäd)ft
nii einen bcv gcnonntcn Svnrfev feine Sdjvift ]\\m Svurf; ntö biefcv beenbet obev
bcm 6nbe nnlje li'av, cjab ev bem nnbevn — unb bicfev unive bnnn bcv bnvd)
.<;Mnbevung bcj SvnrfcÄ Pun .R'ovI|tabt<j Scbvift Wcfdiiibigtc — bcn 'Jiovvnng. (vv
niuf? bann .ftovvcttnvbngcn obcv and) eUcntncfl bcn ;)icft bc§ lUaunffviptci biefem
Icljtcven ,3Ui(cftcKt ^nben, fo bafj bcv .^tvcitc Tvurf foft gteidxH'itig mit bem evflcn
cvfdjcinen fonnte. (£0 univben fid) 111c[nnd)tl)Lin>j l'lngabcn tjatten (äffen.
Sic Sctyvift I)ält bie (Volge bcv (^icbnnl'cn in bcn adjt Scvnuincn nid)l inne.
3öiv lücvbeu im Svucfc bie (vntfpvcdjungcn nnS bcn Sevnioncn undjuicifcn; bicfc
felbft finb in unfcvcv ?(n§giibc i>b. 10-' £. 1— so gcbvudt.
Vlucf) fonft ift l'nttjcvö ''.HuSbvnrf in bcv Edjvift nnbcv* nie in bcn nrfjt '"^ivc-
bigten. 5JUigen bicfc nud) buvd) ein fiibbculfdjcö C()v nnfgefnfit unb Hon einem
Sübbcutfrben ;,iim Svnif befinbevt fein, fo luivb nnc- bml) bie l'iüglidjtcil gegeben,
U'cuigfteuy an einigen Stellen bcn Untcvfdjieb Dou Sd)vififpvnd;e nnb .Uanjelfpradjc
bei :^ntt}ev fcft^uftcllen.
') Miffo lihplliim D. Martini f|iirni dednvat rarnlostailiano clialonjjiaiilin (antiini
in hoc, nt pr'nsarclnr aliipia |iiiiti' diniMiniii, qnoil ex (>xpn>.sso f'arnloslii(lii lilim foL-it
lionio inops. =) S. (jictüber iiiib ,^1"' JVodienbeii: .fl. ü'iuiv, ''Jdibvfn-j ä^ubfiifleiii lioii
.«orlflnbl, l'cip.iifl, 1005. iöb. I, 457 ff. (Hifiibn 3<b. 11, .50:', ff. bviirft ■sl^nvflr bcn im aiU'imavov
Vlvdjiu luifbcv niifjicfimbcncii 91ii>5,)ii(i bev liooiiflniibctrn ©Irlloii bov .Unvlftnblfdjcii Sdjvift nti,
bell bcv Si'iiol bi'v lliiilunfitöt bem .(fiitfilvfli'n \n\ (^iiifiilil iilH-vjniibl l)(illf.
a!oii teibft ÖScflnÜ bc^ Snfrnmcnt? vi iifl)nien. 1522. 3
3(ii>3ga6cn.
A „Uou lieDbov f(i'fioIIt ]| bc§ Sacrnmcnt« ,511 || iiKjiiini Diib nnbi'v ||
ncjüvuiig. ®oct. || 53JQvtin ßii= || t(;cv§ im-l) || nimg. || ai>ittoinlicvg. jj
9Jl. 3). .\"X. ij- ■' Wit 2itclcinfniiiinci, litdviiiffntc In-bnirft. U 33lii'tlov
in Qiiavt, IcJjtcS Iccv.
Il)pc l) ;]. 1 imb (I imlon grubt- niiolniiffiib.
Stiicf Don 3ol). ©tiiiiciibctg in aüittonucrg. äl^ollfv *Jir. ^l/i'J. — ftiinnfi-fdif
S(g., 4*cvliii, iövciiu'ii, iBvcvlaii II , .jpnHc U., Ifopciiljngcii, l'oiiboii, '•JJiiindjfii .$)©!.,
aBciiiinr, aßicii .fr, aöittciibcrcj S.
B „^oii tiel)bcv gcftdt bc§ ©q= |1 cvament» Ijii iieiitcn: || tjiib anbx iifjti ||
iiiiig. S). SJJavtiii i.'u-- n t^eiä lufijming |1 äJiiittomkvg. ," 20 iHcittcv
in Quart, bie legten bvei Seiten Uex.
2i)pc t) ii! 3- 1 "i'b ö grabe niiätniifciib.
Truct öon 9J!olcI)ior Dotter in älUttcnberg (u. 5?omiiifr ^ir. 275. — ,Riianfi'id)e
©(g., 'iliigstnirg, 3<crliii, S^iiiiiig St., Sre-sbcii, Prfuvt '.Uinrt., tvrliiiigcii, ^vniit^
fürt n. *)Ji., Wiirliti, Wottjn, Söttiiigeii, .fiaiiibiirg, .fifibelborg, .fi-önig-jbevii 11,
flopciiI)iiflcii Si., Vcipjig 11., l'iiiiid)cn .fi£t. uiib 11., "ijüiiiflcv i. 'ilv, *Jiiiriibcvg &%.
iiub St., Sioftort, ül>i'iiiiav, äl'ernigcrobe, iJBittciibcrg ii. iiiib 3^., ill>oIfi'nbiittcl 11 b.;
»gl. JtllC3l)lläfi (Thc.siuinis liliellonim Histuriani KcfoiMiulitiuis illustnintiiiin.
SeiDaig 1870) 9ir. 1517; ^»anjer II, 1333.
C %'üd uflii. lt)ie tici A, bocf) „geftatt" 3- 1; tietjmen, Unb p,. -T; neuniing
3. 4; 9J1. S- O- ii- ,']. 9.
2l)pe l) 3- 1 i'i'b '' itiiten nad) rcd)ts gebogen.
2rnrf uon ;3ol)ann ÖSrnnenlcrg in Sl'ittfnbcrg (U. Joinmer 9Jr. 27n. —
?h-nftrtbt, SBcrlin, iöreslnn St. iinb 11, .^inlle DJib., .S>mbnrg, .«öiiigoberg St.
unb 11., flopen()iigi'n Ü., l'onbon, 'Jhirnbcrg ftVJ.U. , SKoftorf, Strnfjbnrg, aiMtten-
icrg S., äUolfenbüttfl, aßorra?' )c.
D^ „Uon tvljh'v gi'flnflt ; bc§ Socvanientg jii '. neljmen, tinb nnbcr neuniing.
3)oct. i, Wiaxün ^11= Ii t^ev§ niev= '' "ung. si aiJittembcvgt, jj ^Ji. 2. X. X. ij. |i"
5liit SitcteinfQiJung, litchiirtfeitc lu'bvuift. IG a3(ättcv in Cuavt,
Ictjtcä sytatt leer.
2nicf bon ^ol)«"" förnncnbcrg in aüitltiibcrg. — iJVrlin, ^'opentjiigcn K.;
»gl. ftitciinlfi 9lr. 3277.
7)2 Jitct nfw. n)ie bei 7)», bod) 3. ßff-: „• • • ■ i"cl)= ! mnig. jj »j« 1| SBittem-
bergt, jj 9JJ. S. O. || ij. || •/ f,"
Itiirf bon Sodann ©rnncnberg in aBiltcnberg (b. kommet Dir. 273). —
Ännnfcidje Slg., S*rc-Mau St. unb 11., Src-r-ben, (^iicnnd), ®bttingen, .stille 11.,
.^nnibnrg, .Stiel, flönig-äberg, liiiindjen 11., aHitfenbcrg V. k.
jEJ' „Hon t)et)bcr geftatt ' be5 Saeranieutä jj ,yi ncmen : ünnb !| anbcr nejöc ||
rimg. 2). 5Jt. |] i'nt()er5 meljunng. || 9Jt ® rrij. ©ebrnrft biircf) («-gi-
binm il (^eltenfiirft ,yi (Coburg. ," 9J}it litcteinfaffung. 2itelriiif)eite
bcbrnctt. 14 iölätter in Cuart, tcljte Seite leer.
Änontcjdjc Slg., Jlng.?biirg, Senn, SlUttcnberg S. k.
E^ Tüel uftp. toie F\ bocf) fefilt „ßebruift" bi§ „Coburg". 'Jlucf) im
Sinnern bcrfclbc So^.
Trnrf Hon tfgibiii? 3e((enfiirft in iTobnrg. - Berlin, Gtlnngen, Königsberg U.,
l'onbon, liU'rnigerobe )c.
1»
4 S3on teibcT GScflnlt bc? Sohnniciits 311 iicljinrn. 1522.
F „Uon 53nl)bfv gr- ftnlt bc'S Sncvnnifiite 311111'= uu'ii Ini nubov m'au'viiiig "
S;üctor 'DJiavtiiü ^ Viitt)cv'5 iiiai || iiiuig. \\ Söittciiiücvg. [[" litdviiifjnti*
bcbviirft. 1« SBliittn- in £:iinit, Ic^tc Seite lecv.
S^viirf Uon Sicvmiiib ßSrimm in Slngsluivg. — iyovliii, l'onbon, ^Jüuuljrn .^St,,
ai*ifn .£r, ai^olffniiiittfl; inil. ain-Ua- 'Jir. 2159.
<! „Ihm bm)ber geftnlt be§ £ncva= |i iiicutö .iiniciiieu: Hub nii= , bcv iieiievüiv
S). TOiU'ijliui Viitfjcvö iiialjiuig. Uiiitteiiiticvg. ," 3;itelvii(f feite tu'bnuft.
18 iMnttcv in Cunvt, bie Icljten brei Seiten leev.
Svurf wn Siivnimb Wi'inini in VliiivHnivfl (u. Toniiiior *J(V. 27G). — finnafffdje
Slfl., 'ülncV'bnvci, 'iHc-Mnn 11., liuniflnbl, .SliiilU- 11., .Oiimlnivti, .fifibflbovfl, ^'onbon,
*lJiiiiid)fn .fiSt. uiib 11., *J(iitnbi'Vfl 5t., Sluttfliirl, SlMi-n .<>., 'il>illnUic'vi-i *s.'. —
X^m\n II, 1:1:54.
// „Ikni tuiibev geftalt beS £iicva= l[ iucnt§ ]i"iiieiiifii. Hiiiib nn [!| bcv
neüevilg. 3). iOiiiv tini !'s.'iitt)evs iiiniinig. llnitteinlH'vg|!| [j" ütelvüdffeite
iH'bvnift. LS iUättev in Cnavt, bie letzten biei Seiten Icev.
Svnrf lBo()l rbcnfnIl-5 Hon ?liig-jbnva (>.), Sövg '•Jiablft (?). - ^ütiinflfv,
ai'icn .fi., aUtlenbcvg «., - X'<\\\\ix 11, 1:'.:>5.
y „'i!on l)el)bev geftott ;j bc§ Snevaniente ,511 ij nenien, Unb anbev , niiluening.
S). i 5)Jnvtini Su '! tt)cv§ meiiunigf" || lluitcinbevg. '" ^lit Siteleinfnjiiuig.
litctviiif feite tebvnift. '20 aMiittev in Cunvt, leiUe Seite leev. 'Km
Pube: „(Sdvucft im jav und) || hev getnivt ^efn (s'ljvifti urifeve Ijevve ;
nni evfte tng bes i^vndjinouatö || bo innn .^nlt. IW S). XXII- ||" S)nv=
uutev und) liiev '.iMiittd)eu nnb ein .(>Dl,(fd)uitt (''3)ienfd)eu fnuniielii
^Jiniiun, bn§ nom .s^iiuniet vcgnet 1.
Jruif uon (<l)rifloVl) JTvoidjouev in ;^,iivirf) (Oflt. äl^'üet 'Jir. 21.".S). —
flnnatojrfK Stg., Äifi'l U, :i<fvn St. (nnuollft.), .sSfibrlbcvfl, St. («nUeii St.,
3iivitl) .ftniit.
K „i!i5 6el;bev geftnit || beä Sncvniiient'j \\\ neiiicn || Hub nubev neiinnig.
3;0= II ctov Wnvtin £'ut()ev$ || nieiuung. || •.• II" Xnvuulev eine 'iMuuie.
W\[ Sitcleinfnffuug. Sitelvüttfeile bebvmft. l.s 'iMiitlev in Ciuut,
(efjte Seite Iccv.
Slvnf{biit((ft Ixwd !3o(). .ttiiob(nnrf) ober 3d1). .fiei'vluniii'n ? , Util. 'Jl. Piölie,
1\t l)ori)bfiitfd)rn Trnrfi'v bcv ;ii'efovnuitlon-:>,(i'it S. 42). -- 3<nmbi'V!i, .(^loibeUirvii,
iionbon, Stvafjbnrti U., älH'inKir, ^{iiviil) St. - älU'Ilcv Va. 2\l"t.
^on bell föcfnuitnu^-gnbcu ift bie Sdjvift nnfgeuüiuiuen in SÖittenOeig 7
(1554), WT^ff.; :aeun 2 il.wr,), 70''ff.; Vlltcnbnvg 2, 12off.; i.'eip,\ig IS, l.s.5jf.;
aön(d) 20, lolff.; (hlnugeu 2«, 28r,ff.
llnfeve Sdjvift liegt nlfo nov in ,iUuHievlei fnft gleif(),\citigen !I)viufeu, bie Don
T)r. lU. (Üüljc tl)pogvnpl)iid) beftimmt finb. 'iion biefeu 2;vnrfeu fdjciut feiiiev bev
lUbvurf ,511 fein, bn nuf feinen fiel) nlle iibvigcn ,3iniirffü()ven Inffen. "am mfpvüng^
lid)ften und) SvvndifLUUi unb levtgeftntt fiub .1 iiiib />', bie nl-;; bie '•Jn'vtvetev iloeiev
4innptgvuvpen gelten tbuneu, nbev felbft Innni uuiuittelbnv nu>5 einem llvbvnd gefluffeu
l'inb, bn bie itjuen nnd)ft üevuinubten S^vurfe ftellentueife uvfpvihiglid)cve yeSnvten jcigen
al-5 fic. (<-5 fliiube nlfu Ijintev A ein .1", t)iutev 11 ein />'". *Jind) ben obigen 'Dnv-
legnngen über bie 2vnrfgefd)id)te bev Sdjvifl Uuive e>o uuiljl beulbnv, bnfi foliail)! yl"
als y;" imd) S;ut()evö .'jSnnb(d)vift gffeljt finb; .( nnb /.' Uuifen niuibl)äugig Vum ein=
Soit bcibct öcftiiU bei ©nfrniiicnti jii iicljmcii. 1522. 5
anbev Scfffcljtcv auf (.4 ,5. iB. Liinlnnuri) //ein ciiitinid) ©. 32, 1 ; .1 |clj idj ja
füv fcTjc itja £. 40, oO; ,( ijuluciibid) />' »iiuuMinicI) S. 2o, 7; A U'l)i[d)cii
{)cnben 11 i. I)i)iibern £. 11', 5; Jl Qufvidjt ift für aufiicljtift £. ;i5, ;J).
2od) ift Ji foigfäüigev gctcfcu iiitb gefegt. SJoii .1'' ftammcn ncbeii A (J iiiib /> (U'ü
bicfc 311 B ftimmen, iuu& .1^ -^ li" gciucfcii fein). Ü>ou Jl"" ftaiiimt iiclicn J> and)
E—I. E^ uiib E- ftetjcn J> nm luidjftcii; Edlf fiiib li'icbcr iiiitcv fid) iintjc ücr=
U'oiibt, iiiimittcllmve ','lbftaimiiuiig liifjt fid) nbcr bei feinem '4>aavc midjineifcii. Tev
£pvQd)fLnin uod) fc^eibeit fid) bie obcvbciitfd)en Sviute F -K Ijüu bcit iiluigcu ab,
I ift fnft rein akiiiannifd) (oüridjcr J)vurfeifljvad)e). (fiiicu fel)r fd)[cd)tcii, lcid)t=
fertigen 2ert bietet K, einen forgfaltigen, aber mit eigenmäd)tigen in-fferungen Der=
fcljeucn, E. '^n unfcrem *2tbbrurf ift bcr umf)rfd)einlid) ältere Srurf .1 jugninbe gelegt.
Söiv geben bie vUbnicid)nngen ber Srnde B—I, folucit fic bcn äBortlant
nnb grammatifd)c gormcn betreffen, üollftänbig, nur finb inuner mieberfel)renbc
i'erbalfi.irmen fpäter ntd)t mel)r i)cr,;eid)net (Ugl. bie onfommeuftellung unten).
;L'anttid)e ii^efonberf)eiteu «on li E finb faft Dollftiinbig, bie Don E — /, forneit
fic fid) in ben 513orbemer{nngen .jnfommenfaffen liefen, nur anfang'5 angegeben.
iüofalc. Ser Um laut bon a (ml)b. a) .jeigt üerein,^elt anbere (Vorm ntö
in ABC, niindid) e > d in rdber, gcdngftet, gefdfj, fd)dmeu (ill, fd)dblid),
frdüct Gl, tdgti^ /; e = ml)b. c >■ d begegnet in f)dU, nnut /; e>ü in
ücrlDoret FGH, Ißol^emcu FGII, gefturtt, fölt, fd)nuncn, norcn; l)ierl)er
gel)ört and) Uiild)> luold) EK; Ibnlant ftel)t gegen A, alfo a > c in crbei)ttcn DI,
geuicfd)en l'Gll, l)nücrfd)empt II, letcinifel) K, C^apelldnen K; nmgefel)vt
ift ber Umlaut unterblieben, alfo c" a in ben l'lbleitungen geluattigfltd) EGIK,
einfat5nng GlI, ertantnu^ ///, manigfaltirfUd) II, einfältig /, namliri) /,
narrcd)t /, in ben iBerbalfornu-u fallet FGIII, Ijalteft FI, fareft IIK, ferner
in gefalj K, gefafet (Snbftantiö) /, arbel)tten ]'J\, alfantien K.
Ser Unüaut Don ud)b. a ift in ben mittelbeutfd)cn Srndcn mic in A bnrd) c
bc,icid)nct, in bcn oberbcntfd)en üiclfad) p d wdrc G, gcndbig G, fdriid) Gl,
tl)dt G, fdtig GF jdrlid) GIK, beftdtigen G, bdpftlid), bdpftifd) IK,
empfdd)ft II, bdd)ten i, ndd)ft /, in ftartcn .^"jeitluijrtcru unterbleibt ber Umlaut
I)änfig: fo laffcft FGllK, cmpfaljcft FK, anfad)t IIF; ferner in tlarlicl) /,
farlid) /, for DEKr.
2>er Umlaut von o feljtt in JS unb E üollftänbig, fonft finben U'ir 6 " u
bD^c7>, t)ot)cri>, ir lofect />>(;, trofteuX», troftlid) DFIK, foftlid) DEGIII,
geironlid) 7*7/7, bogt)ait 7^' — 7\', getroft 7' (getreft t)ier n'ol)l 3)rurffel)len,
ftonefl G, notig 77/, tloftcr (''JJ[et)r;al)lj //. Umgcfc()rt finbet fid) o>ü md)
Ijänfigcr, befoubers FGIIK: gcl)i)ret (DK, Siurge CDG, rbortuortc (\ grbffer
F~K, \)bd)\UxFGHI, anftbffcn 7'7/7, \d)b\\.'FGlI, nötig 77/71', tobten 777
föllen 77/7, modjtcn 7'Y777, fonncn I, corpcv FGK, morber FK, öollig
FIK, fülid) 77i', möllen, möltcu FGIIK (trcljen F für troljeu?), ah=
güttcr GlI, getroft GIIIK, fürdjtcn 77, toftlid) II. grbflid) //, morb
(ber ''JJlorb) K, oberfeit.
Ter Umtant Pou u feljlt in B >uiebcr gan,i, bisweilen in C~E; mir finben
ü> u im allgemeinen nur in ftnrt C—GI, fonft Infftcu ('I)E, mngeu CDF,
fpnren DE, ruttetcn JJE, tjnlff (Snbft.j (', )nrncn /•>', ftnr.^cn F, bnd)fcn E,
l)ubfd) F, (rumor? H). Umgetel)rt ftel)t u>ü (i) wieber l;nnfig in F—K,
6 i'ou lu'ibcr Scfialt bcs Satraniciit-;- 311 iieT)incii. 1522.
{clteiici tu C^Jy. toüvbcu (Äouiuuftiü) CDK, aiiiücf X», Ijulff CDE, Ijilf H,
bihütige CD, ruften ÜFGHK, gcvüft (', gevtft FOH, für /s— 7, gvüiibcii
E—K, nbtxE—K, füubc EFIK, füubigen E, mügc, 111 ii gen /--Y/, niiindj EH,
gcpüit iTi, tünben (possunt, possenl) EFüHK, fd)ü^cn F—K, fvümfait F,
übet ii'///, fünftig FHIK, mügttd) /'7A', |d)ü^fd)ieibcn /'G//, füidjtcn
/'///, vittetn FH, unnü|c F-K, gclübt /'(.'//, abgviintttd) (rll, fiaft,
fnvftlid) GllIK, tf)üren (biufeni GH, ücv|d)üttct /, ücrfdjit GH, tiertiiu-
bigt (/, fünfft Gl, ftir^cu H, fünbcrn (i>cibum) ///, jüngcvcn /, 'Otüvni=
bcvg IK, (f)infüit K), übrig K, riefet K, tiiglidj K, Sütiger K, ftücfcn K,
fünberlifcf) A'.
£cr Umlnnt Uun nltcm uo ift in CDE Uon beni uon n nidjt unteridjicben
(wie audj ü nidjt bon 11), in F—K ift er n (uc in FH; ic ebenbnfetbft licr=
einjelt), atte§ ü bngcgcn nie- ü (t) baüon uerfd}iebcn; er fetjlt natnrtid) in B gon,^
(nur einniat Ijbcn), ücrcinjclt in bcn übrigen Srnrfeu, alfo li^u, n: bcntntigflid)
CDE, bud)tc CD, muffen CE, wutten E, guttern E, fuffen E, fdjntcr
EEG, pruffen (neben prieffe) EI, bruber E, ruffet E, ruffetten EFGH.
llmge!et)rt u ^- 11 (i'ie, ic, i, t)) üben GHIK, l)bcn BE, Ijcbcn /•', muffen
CIJEHLK, mneffeu /-', ant)nben DGIK, mütmittig D, prnffc CD,
brieffcn/'/r, guttcn (bono) /), bübcrel) (', fnren El, fiereu /', üerfnrifd)
EIK, rürcu EI, rieten FK, beuügeu EGHI, beniegcn /*' briebern F,
brübcr /, ricmet /', rnmeu IK, in G tucitcr in atlcn cinfdjlngigeu (Vnltcn.
fütet EGll inid)t fnt-, ba bas äÜort in COcrbcntfdjlanb nidjt getäufig), ruffcn K
ift fdjnmdjeä il3crbum.
Scr llmlnnt öon au fd)liHinft in bcr ans anbern «djriftcn bcfnnntcu Wruppc,
fo T)abcn mir in D cinmat glauben ^ gtemben, üertranweu ^ ücrtrcumcn K,
fünft gteubeu, tjenpt ^ gtaubcn, Ijaupt /•>'— A', fem (Singntar) "- Sam (r,
teubcu^ tauben A'. S)ie Sdjrcibung bcS UnilanteC' ift mcift cü, äu nur xn K
für bcn Umlaut Don ottem ü et) (teilte).
Sonft ift üon ben i^oMen ,5U bcmerteu:
1. Slttcg a in A ücrciujelt " 0, bagegen ■" a: ba BEGIll, nm FGII,
matJDu BCDE, nad) GHIK, matjcr EG, maran K; nmgcteljrt in .1 >- a
bagcgcn "; 0 boljljn E, bo E, on lotjnc) E, tljun (gctl;au) /.' /, uuter=
tljou /•'; nod) fdjmäbifd;cr 5lrt ftra^ ^- ftrau^ //; fur^cs 0 > a abgefrijriben I\,
barab KI.
2. Sie neuen S)ipt)tT)ünge finb mcift im gicidjcn ^JJca^e bnrd;gcfnl)rt mic
inj, bod) ift ju bcmerteu: Un y -Uin EEG H , latinifd) "^ (atciuifd) A'/Yr/ZA",
füffljcn " fcnüicn /.Yr'; bagcgcn finb in /t' bic unbctoutcn *4>artifcln in, Dff, '0^,
Djfen bnrdjaus pf;uc Sipljtljong, ucrcin.^clt ftcl;t früntlid), fd;tud), gcbüt (Srucf^
feister?) <; gebeut K, burdjmcg auf mljb. Staube ftcljt /.
3. Sie atten i uub ei, u nub mi, in nnb (iu finb wie in .1 and) fünft in
bcn mittclbcutfdjcu Trurfen infammcngefnllcn, ücrcinjelt crfcbcint ci ~ ai in E
(für alte« L'i), rcgctmöjiig iu AY;//; A' Ijat nur einmal t)al)bcn uub fuum (neben
fom); in / ftcl)t i, n gegen ci, on; ücrcin,ictt ci ^ d fät (t, ^ c fct //.
4. Sie alten uo, ic finb iu BCDE Don n uub i uid)t nntcrfcbicbcn; Dcr=
ciuiclt begegnet l)ier nngcfd)id)tlid) ic ^ i iu gcfdjribcu, tigcn ItCDE, i>
gcfd;id)ttid) rid;tigcm ic 5ict;cu E; fruc B, für, gut C, bagcgcn aud; altc§
SHori l'cibcv fötflnll bt.< Snridiiiiiili ju iidjincii. U)22. 7
ic > i biiift, gciiiffcii, liefen ( -- Uiflcii), tjiviuiuMi 7v; ftrcuji fdjnbi'ii i iiiib ie,
ü iiiib ü, ü iiub u, i'ic (ie, l)c 7/7'') F K. ü> o üuv 'Jiafat: tljoii EF, ftoiib (,;7/.
5. i>-e in ipcbcv, Tjcvfdjaft, Ijcvfdjcii, tcltf), ftcifcii E -K.
11 " 0 fciubcvn BCI\ füvcljt f'iu'vbumi /•.', fuubevlitf; F(!II, ubcvfoil
F(1I1\, lu'füiibcvö GJI, |iüüi 7.
o> u fünft BE-K, fuiibcitid) 7>'7:,77C fiiubcv IK, Iitgtu 7>7';7'Y;,
li'u^t'ii (', tiimi'U EFIK, fiivt E, -(icUMiuiieii EFdllK, trul.! FE, fnu
Fallt, miuiic 7'Yr7/, auhL'iivtcii (iicibmiii //7A', aiitiuuvt iSiifaftaiitiüi IIE,
genuinen K.
ü ^ ö f6vd)ten FOllI, obcitait 777r, töiuicub, miigi-u (aiid) A'),
nioglid) {K), boren (nil)b. tuncn) /. ö ^ ii niiind) FGII, niügcn FK,
ptü^lid) 7, füinicn E.
6. Wcvniibctc i^otale üuu .1 Olcibcii mnft, büd) ift ^n ovluiil)ucir. ü l)
l)bcv, \)\)\] EK, > i geiift FG, vitctii 7'7/, ücifdjit GII, ftivjcu //, Ijilf //.
ö> e getieft /', fetten (1. i'O • ie üricbcri*', bcniegct /•', riefet, rievcii,
bricffcn, nnl)iben (!) 7^'. eu ^-- cl) teljtten (i, teijttlein E. llntgeteljit ift
i > ü tüttfcn 6'.
7. Ü)ün ben Süofnlbet^nnngS^cidjen ift Soppclfd^reibung be§ c gegen cI; tjnufigcr
nto in A: in BE—K ntccr, üerfeeren, leeren, ecren; c() " e gteidjfnltö
Ijiiiifig ii: BE—K nenien, fer, mer; nud) t; ,5luifd)en ^fofaten fetjtt oft, regct--
uinfiig in ben Ivormcn bon ftel;en, geljen, et)c, (5l)e in EFGllK, gct II, geti) F,
uidjt ober in gcfcf)c(;en, 3el;en. Un-i anbeicn il'ofaten feljlt l; in rinnen Ed,
jni, jn, [x EFGK. j() ober i)t) für j ift nieift burd) j erfei^t: 3l;cfu, jljenc>
aiefu, jene uff. E~K.
8. 9lbiueid)nngen in ber 33cl)nnbtung unbetonter e fiub bei mittetbeutfdjen
Srurfeu bnrdjane, bei obcrbcntfd)en nur nni l'Infnng DoIIftiinbig Dcrniertt, ba in
itjncii fnft alte anstnutciibcn e fcljlen; uingctetjrt ftiljen Ijicr aber oft e üov .Uon=
fonauteu gegen .1. S)iefc b-oKc finb fänitlid) bevjeid;net. 2)ic ünbung iä ift fo
gut wie burdjaus ^ zi geuiorben.
,({ onf onant cn. 1. .^^länfig ift p' b im ^Inlaut uerboteu, gcbett
CDEGJUE, i^apft (unb lUbleitnngcni EU>, braud), bvieffen (priifciii FdllK,
hx\}^ I, btunipt K; umgefeljvt b ^> lauttreuereip p l;anpt FE, 11 K i^eftrept K,
l}iipfd} FI.
2. iü'i einigen aßortcu ift t >• b ,5U bcübadjtcn üerberbcn E—K, Onbcr
F—K, bangen II , bvetteu, brinfen K. b ' t teütfd) F(rllK, tringen
FGHl (neben btringen!), trudeu EIII, tnlben 7; im übrigen ift tuicber ,yt
bemerteu, bafj gegen A b ober t im iHusInut uad} Sonoren oft ]n bt loirb:
Ijcnbt, gefnubt A', luirbt, rabt, grunbt IIG, fdjioerbt /'', auffällig im :ontaut
geftalbtcn B; fetten finbct fiel} tt; " • t taufent (rÄ", gauj ungemötjutid) tun /•,'.
o. 5i3ci ben f=i.'auteu ift ^u üermerfen g >• f (cE) SöittenbevgE ClJ, -ig bei
■Jlbjefttücu^- -igf, -id) E, -igtid)> -i (g)flid) E -I, gcfenndnif; E; niugefcljrt
-irfeit ^- igteit FGIK; über ben ilücd;fct I) ^ d) im 'iierbum fictjc unten.
4. SoppcUonfonauten fiub gegen .1 nur feiten tiermcl^rt il)ie nnb ba loibber l'>,
lerenn uff. E, 11, bebentfainer ,il)nimcn 7/77C betten, nenimen 7, cigcntündid)
üerrad)teu imd) oberbentfdjer Silbentrennung I■l^, feljr Ijiiufig aber üercinfadjt bis
jur mittell)odjbeutfdjen Strenge; got, l)ern, tan, feit B—K.
8 ä>i)ii l'i'ibcr öii'ftnU bci 2afviiuu'iil-> ,vi ncl)nicii. l-y2'2.
5. Sic f^Sautc Mjaltcu bic 'iHTHniiuiig üdu .1, bod) ift bie Übertabiiiig
mit %, ff, ff; in E — K geringer; ein eigene-:-, einfnd)e-S niib ftrengec- S\)fttni Ijat /,
näinlirf; ff für niljb. s.s unb zz, -/.■ dciffcn, gefcffen, '^-'it'i'iü'",' B tüi' nn-^lantcnbcs s, z
(üfe, gvo^, anber^) uor AJonfonanten (niü^tc, fjeljfjt), fünft f (bifc, Tjnfern,
er 1 11 f et, ond) ift).
G. für I3 ftcljt V iiicift i" E—K, baö>b,5 oft J^GiC in E nud; baj;
f- ^- u ücruolgen 1)E('.
S)ic l*Drfiliicn feigen folgcnbe XUbU'cidjungcn uon .1: ,5nr > ,?cr E—K,
üor- (nnlictont) y Der- ücrjngt, ücrbrüfelid) C—K, fnr- (in furluarff)
^-- ücr- EEdl, für- (betont) "" für- ivi-Yr, >■ üor- üorbitb K, üor- (betont)
> für- fürgenomcn i/A', fürbilbcu /; gc-, bc- > g-, b- gniein E, a\u
ggriffen, gftalt, gbott, btcnucn /, gfdjabct, glaffcn /v; unigefeljrt g- > ge-
geniig BE, genebig F, b- ^ bc- bcleljben Fall.
51)on ben 'Jindjfilbeu ift 3U ücr.^eidjncn -I;eit~" -eit narreit, fenfdjeljt i'C,
>■ -t;et frcljtjct 1), -ni§>-nuf5 (üercin,iett) E,E'—K.
3u bcr giejion bcr GiibftantiDc ift .^u bcmertcn, bnfj ber ''JJlanget ber
Gnbnngcn (bcs SBapft) oft bcfcitigt ift in CDFlllK, aber onct) bc5 5t3npft Oer^
ineljrt EEK, allen ^ilpoftet GH, beä Wnnbt //, be-3 l)ei)l. 0)el)ft F. Vinbere
2)etlination-jtlnffc finbet fid): bei deniininnm Übergang in fdjlimdje oovnicn; bie
Sonnen, loodjcn i^G'7//, fdjlangcn, t\xä)a\ FJll, bilbnnffcn is'; nnigefctjvt
ber fecicn >• fcet G, fad}cn iSatib Singn(ar) " fad) FIII; bcmerte bie 'Jionti^
natiüc in -ung ^> -ungc nianunge nff. ISDEK, bcn Oiefdjtedjt-miedjfel: bie
^ ber tanff i'X gctualt /, ba^ > bic crgernn^ (rl, .^ngnif] /, bcr ; ■ baö
ort 7; eigcntündid) bic il^apftt-f'icdjt " iiepftsfned)t FGIIK.
Üon IHbjeftibforntcn finb 511 crluntjncn: notigen > noltingeu J'J,
groffcr i'Jtcutrnm) " grof f er» EG, eigen (^Jlffnfntiu Singntari "? al)gnen FGIf,
nierer (niaius) > nicr; öfter finb fcf)U)ad)C nnb ftarfe ^^^''''cn üertanfdjt bic
iornigc ('4.'tural) ]> jovnigen F~J; fictjc bic l'egarten.
*^«ron-onünatf af ns .jeigen folgenbe ','lnbernngcu: einem "~ eim EGlf,
im >■ jme F, bcn > benen 7, jn Satiu '|Unrat) > jncn FGIII, ber " bero
FGII, bcrcn K, jr >■ ircii (öienitib 5p(ural) 7, ctttvaS anberä > e. anbcrft E,
jn (llieficr.) " fid} GIK, bc§ " irnä ^'7/7; bic iicrbinbnngeu im, in«, ift'u nff.
finb getrennt in bem nff. EG Hl, cbenfo mnftn^-nuifjt bu G.
5Uon bcn ;^al;ttuürteu ift brci ("Jientrnm) "; brcü EG I;cn)or,'in(;ebcn.
Sic i'crba geigen in bcn (fnbnngcn, abgcfet)en bom IHbfall faft aller c in
bcn Srurfcn F-K, oft -cn (1 ipiurol) ^ -cnt FJII, ^ -et /', -et (2 ^|Unralj
> -en Elf, > -ent G/f, -cn (3 ^nral) > -cb 77; bcmerte ferner ftclje, gcljift
>flee, gecft (.«onjnnftiU) F, finb (1, :J^4i(ural) ;;;- feinb 7'/;//7C > fein (r,
feljn (jfonjnnftiö) > fcljeu FG, jr fcib / feinb //, finb /; fei) > fljg 7;
meifj 10 Singnlari ~" iiH'ifjt dlf; tociter -ein, ern, -eitcn nff." -ten, -ren,
-neu loanblen, begegnen, aljgnet Gltl. Stammformen finb Oeränbert labgefeljen
uou bcn Umlaatsbc.icidjnnngen, bic fdjon oben ertunljnt finb) jr feib >• finb K,
icf) luar >■ was 7''77; bie eigcntümlidje gorm 3 '|Unral 3"tiifatiu '|>räfenö fnnbcu
ifünbcn EGIIK) ift > tonnen / tünuen K, ber Honjnnftiu 'jUäfens fnnbe
> tonne / geworben; für Hingen >- mögen IK, tnrcn (mljb. liincn) >
tljurren F boren 1 bijcrcii K; tuifte (.Honjunttiu) > lunfjte DI luü^tc I
ituii tcibcr öieftnlt bc-i Sfirvniiiciüi jii licljmni. 1522. 9
»pefte E; cä taug > bangt y.Yr'// taugt A"; fic fültni (^ubifatio) "~ jofteu
Fdlll, fottL'-- füftc Fdlll; liuillcu " luollcu (im gniiicu 'i^räfnit^) Fdlll
tucllcu /•,'/, ii'oltcu ^.WüiijuuftiD) ^ uuUtcn /'Y;// iL'cltcub IK; l)attc t)cttc
(SubiEotiü) Fl<\ ftcljcu >- ftccu, gcljcu >■ gccii ficijc oL'cu; ftctjc (WoujuuftiUi
> ftanb /, fte ftctjcu > ftcub // ftoiib F(lf, )"tc()cu > ftun F(!I, gctjet
>■ gat /, gctjcu ^ goub I; bev lub. .(fonjunftiu fcunctc> !autc /.
Souftigc^: S)cv 3öfrf)fi'l Don c:i im ftavfi-u ;>ituunt ift uad) altov äUeifc
geregelt: id) fcl;c ^ |it)C FGIl fid) E; bcv Umlaut fäüt bei ftavleu ÜJcvbie mit
ml)b. a uub a feilt, Icff ift uff. > fallt, l)alteft, fnrcft, laffcft, aufüdjt F(iJ/;
bie alten Singulare bcfrfjncljt, .^irreifj ('|U-iiteritnini " bcfrijuit, iercifj Füll.
!£ic i'orfilbe gc-, bie oft in .1 beim 'l'arti.jip ■^irätcritnm fcljtt, luirb U'icber
augefügt: gelaffen, gcuunffcu, gcarbeit, gettjon Füll; für raffen luirb
bas fdjmadje n'iffen gebraudjt IHK.
aBortfürmen uou auberer Wcftalt in A: 1. Snbftautibe. gefelj"^ gtfeijt li
gcfaijt 1, ciufa^uug ^ eiufcijung I). picbigt > prcbtg F.FlllK prebige //,
nbivtci)t>Dbcrfcit FFGl obcrEeit HK, Ijülf ^ tjilf EEG, ^nBftab>
rvufeftapf Fan, tvol5 > trat5 F(rll, evteutnifj erfautuüfj /'', Derluft
>• öcrturft /, bud;lc >• bnd)teiu E, pubel >> pufel Eirll, ücrmannug">
ermauuug F, inncferu " juntfljcvrn Olli, feil " fdt Hill fei Ell
\tti EK, «Dloub> ^JJlonat (7///, fd)rifft>gefd)rifft y, corpci--;- corpet T,
^Jiürmbevg "^ ^Jcüvnberg (r, äüittenbcrg ^ ä«ittemberg CDFd/l a«item=
b e r g 1, B i 1 1 e in b c r g :;; aö i 1 1 c n b e r g FK SB i 1 1 e m b c r g 1 J), f p r i d) m o r t f >
fpiiidjlüortt lll, lippc > lefftjcn F — K, crnb > eru IK, orbiuanij >
orbnuug l\, farc " gfave K, fdjmmf "~> gfd)mucf K. ,"ycruer luerfjfctn bie
gried)ifcl)en uub tatcinifdjcn ("yurmcu: Puangelion mit (Sumugelinm EK,
Cvnangeli mit (5^>Dangelii 1, uub fommcu 'JJtifdjfurmcu bov C^uaugelinm //.
•2. Slbjeftiue. teufflifd) > tcufflidj B, beutfd) > tcutfd) EHE, nev-
ridjt^ ncrrijd) EIIK narredjt /, tuglid) >■ baugelid) EGII tngenlid) /,
fd)avff > fd)avpff FEI, nel^ift > ned)ft /•;/•'// ncgft E ueft 7C Ijoljiftcr
y Ijocftcr F l)bd)it EG, groffift " grbft EG, mand)fcttig > mauigfaU
tic^ FGII, gcuato >• geuad) EGll, bifdjaffifd) " bifd)üfUd) F, djriftlid)
djviftenlid) E, uffcntlid) " offenlid) F, fdjluiub ":: gcfdjluinb G,
triedjifd) " gried)ifd) GlII, gemei)ljet ^> gcmeijdjt //, niecr " uice /,
iöiipftlid; > bäptid) (öfter!) K, ferlid) > gfcvlid; K, l;nngerig nnge=
rig /IE Tuugierig IC).
■j. 'lUonLimiuQ. Wild) ^- lueld), li'öld} fiel)c üben, berfetbe " berfcl^
bige Flll, i)glid)> jcglid) FEGUK jetlid} FI, uid)t5 ; nit /•; uüt /
uid)ö E uidjft HC, niemanb ";• nicmau /, fclb ^- felbä EGI, (uutcrj--
u a n b e r > (uuber) e i u a n b c r Flll, l) b c r m a u >■ t) e b e r m a n 11 K.
■1. l'erba. arbeiten "• erbeiteu D, nmgefeljrt erbeiteu "T^^^- arbel)teu
FEH, üerleurfen ^ Bcrlcügncu EFGIl Pcrlaugneu /■' üerlögncn / i)cv=
leügen K, befcljlcu^- befcldjen, befaldjeu /•/', feilen ^ feien FE faleu /,
fobberu > forbcru EFlllK fürberu /•'//, geuicffen " uieffeu /•,', Uev^
autiuortcu ;> autiuorten F, Dertitgcu ^: Uertülden EG üertitrfeu /•'///,
beuten ^ gebeufeu E, fangen ^^ fatjen F—K, üerbamueu " perbanu
mcn EG, crjiuingcn ^- erjioigen Ell, trotten ^ treljcn E(}ll, fdjlaljcu
10
äioit t'i'ibcv öcfliiü bt'^- i£tilrniiu'iit>> ;,it m1)mi'ii. 15'22.
^> f dalagen FI[, ücrftriift g oft vi dt Fdll, livnud)cii > gclnnudjcu (HI,
ptuinpcii >■ p[umpffcn HU, ücvftöveu " .^cvftuvi'u /, gclcviit (ducUis) ^
gcU'vt /, ]\d) betragen > fiilj ücvtvageii /.
5. ^-''ivtifelu u. ä. iiid)t > uit (ums aiid) .1 Insuu'ileii Ijati ll—K nft
iiiib uiiigefe()it, 7',' Ijnt aiid) iildj-i, fonbev ^> joubevu B, fuiibcvii ^ fonbev
KFdll i 11 11 b e V EIK, f i ii t c in o ( > f e l) n t c iii a U HE f c tj t m a ( , f e l) t e in n ( EFiill
fibmal / fint ciniiiat K, ba i.jcttlid)) >■ bo F(} , bo (övtUel)) >• ba BI,
Wo, ii'Düon " tun, loaüLin ('Dl'Jill, .^cleijt" jntclj F, fnv (mit "DatiD) >■
üor F -K, bcnn (in allen '-iH'beiitiiiigen) > bann FFHII, ^. bann iinv in
bev iu'bentung liim, (|ii;ii]i /, uuMiii "";: Wann Ellf, nn^" ""ii E—K, bvon nff.
> bavan F—I, bauon > Inrüon F — J, ijijt -Ijclj ii'— 7 jcljt K, cr.^u
>■ tjevjn FFGII, ferne "; fcrr F ~I, elje " cc EFGIf, inbcö "^> inbeiii El K,
anberö "> anbcrft ]% bru6cn~: oben ii bubeii /, tjiiifnrt "'- I;infiivo GH
Ijinfür /// !)infürt K, cnttuebcr" aintttiebcr G einttuebeve /, fegen"-
gegen (rll, abermal "abermals (r7/, ita'iic > iiad) J''G, bcniuul) bcu=
nod)t (// boiiiiDd)t IK, nur" nn GF, t)t)e " Ijte (!i K, Ijernael) I)eii=
iiod), l;l)iiiiael) Jl, lüibcr fncque) : incber F — 1, üergebenlid) ^ lier=
gebeus /, f djimpffltc^ (^HbDerb) >■ fd)iinpffltd)en I, fveilid) freilidjcn,
,511 iniibctüiitj > ,5c FI, fumct";;- fiun /, l)er > l)ar /, immer ^. jcmer /,
Ijieraiiff : I)ic bff K, bcnn (nain) ""> ben iregclmäfjigi K, ob, barub": ab,
bavab K, bctcljt " \}\\ bie feit K, aiiff« evfte iifm. " jnm erfteii K,
bar 1)11 11 eil " bar in GH.
SBortuial)!. i^ntiger ^ il^üttncr iv, piibcl >• pnbeiin /i', bennget
> beniigig ift /, befel)t tjinluegf F, beim iHuiii) "> luann FG, \Av'\y
lid) ■" blü^lid) l'G , iba nieljt ^- bod) iiit T, mnifen (iu'rb) >• iiuigcii /,
bcmpffen > beminen I, tabeln >• tnlben 1, \a\) ' joelj 7, far ~ far--
liffit /, forg " bforg /, prnffcn, pri'iffniig " - fiel) criiiiiern, eriiiiic=
vuiig, beuiiirnnö I, füleii bcfiuben /, geitj ^- gl)t /, l)l)nluerffcn ">
öeripcrffcn /, anregen^- anrüffen K, fern ^: U'eit A' totpifd) > toUifel) /'',
!tld)en (— feld)en) falfd) " Atird)en A'.
Sott beib« (beftnlt bei ©aftoineiit^- \u iicf)nieii. 1522. H
'l^m Ociiicv Wcftnit bcv Snfrnmcnk' 1522.
f3?l.?li''| 3lllcu iiu'l)ucii licluMi l)cvni uiiiib luubcvu l)iiii (^l)riftü
(innb iiiib frib tum flott uiifjcvm Imttcv unb iiuijcvm ,V)ciii ^'l)vi|tü.
.iiiut 'iHaiilu-j iieiiiict ba-5 Ijcljlig Giiani^elion cl)ii luort bc-j cvciitjü t. sm. i, is
unb el)ii pvebiflt bcr tin1)el)tt fiiv bcit l)cl)bcii itmib cl)ii pvi'birit
bco ciflciiüf; fiiv bell oubeu. 'Jin Un)r aber aufj alH^niiil-
lirijcm m)d)tiim bcr bnniiljcrljirfclit gotti-j iiiifjcry iHittcrö
U'ibcrumb bcgiuibet fiiib mit bciii l)ci)liamcii Inuttcr Inortt
bcö (^•uaiigcliüii, uuificii luljr luiü bcy crlücgcit, bn-5 ee and) uiiy iiit aiibera
bcmt fcljucr art nod; cl)u luovt bc» cvciiljy, bc§ crgcriitf3, bcr türl)el)t fcl) iiiib
i<> bleljbc. 6» ift cl)n grofB ttjclur ljci)rf)eii cljnä rcdjtcii glalubcii-? unb tcrrii»
bei) uns, ba§ un§ bcr Sntiiniiv biird) fdinc frf)uppcn fjo bitter uiib inaiid)=
fcltiglid) niigrcijfft. äln-rc uiijjcr lere Von bcr li'cUt, f30 Unirbc fic bic Joellt
lokn h)tc bc'j 33Qpfty leren bifjljcr geld)iri;t. 5hi fic aber iiidjt lum bcr Inellt
ift, §onbern gott l)att fie iino geben, baruinb fjaifit uiiv bic liiellt.
i:. -Jiu ift baC' bic geringft anfedjtuug, bay uno bic iuelt tjaljet unb lier=
folget, bnraii aud) bcr Satnn iüd)t bcuugct, ^onbcrim unter uii5 fcI6 gebeudt
er fcljncn mntUMUen lui nbcii, unb ob lvi)r fcljner Inrncn, ben "^nipiften, l'oii
anffjen tju ftarct fiiib, luill er nno biird) un-i felby luni l)niicii tjurtrcuncii
unb fcrtitgcn, bas locrc ijfjin got uiiBer Uatter, -Jlincu. Tarumb uu§ Diel
20 nicl)r I)l)iifurt auff uiio feU'y luifel)eii ift benn auff bie cnffjernii fdinbe. 3Bi)r
toiffeu >üoll, tra» er Ijui fljnn Ijatt, fprid)t 5. ^|.HnilU'j 2. (5or. 2. "Rn er filiet,-'-««!!-'.!!
hau er uns |ur Unt!cu iiidjt tclnben tanu, luirfft er fid) auff bic rcdjlen
1 minen (und so durchaus i, u, ü für ci, 01t, cüj I Ijcticn l'Utll luiibcvii HE
blübrcit / 2 Scju (so gewöhnlich) l'VI 3 ©aiit (tjeifShnlich) FOK öwailflctiitm
(ije.ie ähnlich) FGK Guoiigctiiim /i'/ Itcülj K 4 ))rcbig (so ;/cic!ihnlich) EF(1 IK Bot (so
immer, nenn mit Dutic vcrb.) EFGHK for / 5 crgcriluS FOlll -iiüfe A' bcr erg. EFCl I
■Jdm (so rctjelm.) F — A' to§ so immer außer I auch K 5/ö otigtülttlidjom F(!//K
QtigtuiiUlicf)cr / 6 ungcrä fehlt K 7 fcinb O/etföhnlich) FCl lautem l< lutcicu /
S fiuQugclium-j /V'// (5iiangclij / iiiuifcii /"■'// müficnb / ouä) (so immer ou für altts ixii) I
y bann FJ/I naäj (!J/JK tvciitj A' cvgcvinifi // bcv crgcritiiä (-uift FJ/K (ijg (so
immer) I 10 l)cln)bc FGJl t^ciict A' // jdjiipcn A Ulla iiinnigfaltigtlidj F(! U
(idl- Fl]) 12 tucr / Ict (1// leer F Hjürbc A IS l)l)6()ar / gcjd^icfjll gcidjct)Cii A'
9!un mtch F 'Hin bis iiidjtl *J!im jo jl) nit / iiit (so hnufi'/) O II joiibcr l'</ar;i/iiilicli) Uli
fimiicr (meist) IK lö gcriiigcft FOJJf Iti bem Sotaii A' ficiiügct (IJJK bciiicgct F\
bciiiigig ift / jclbä / J7 |cin // ütcu OfK »)cbcii F Ijicil HE !>i u(fcit (fic immer) K
jcinb FII jcttrcnncn (so immer jct- für jut) F—K l'.i octlitcfcn /// ucttiilcfcii /''■'
»et GH 20 l^infütt A ^infüro FGU l^injür / bann (in dieser Jicdeutuni/ immer) FGIl
»ffcrcn (» für ü) / fetjiib FII fciiiiib G f^cnb / 21 firfjt (so re;/elm.) F—K 22 (jur]
Jli bcr (reyelm.) FGJ/I nit (gewöhnlich) K toubcn A'
12 ^011 bi'ibtt öcftült bc-5 Saftamciit-S ju iicl)ineii. 15"J2.
fcljttcii. S»ov[)l)n l)att cv iiu-> allju '-i^cpl'tijcf) gciiind}t, iiu luiU er 11110 aUw
G-imiigclifd) maif}cu. föott aber I)att un^ öid mal gcpntteit Dun bcv icfjrifft,
imir foUcn aiiff ricfjtiijcr ftraffe Min)6m 1111b mibcr Inir rccfjtcu nod) \^nx
liiicfcii l)aiib liunidjcii. Jiirlimr, t-i ift l!tn)t, ba-- luijr uiiä ruften iiiib mit
beten itnb leren icfjiilicn, ber Satanac' luill brau. Gr f)att bißlicr mitt mi)r
aUei)iie geriingcnn bnrd) ei)ttcU grobe t6lpiid)e fopff, bic nid)tc' bcnn leftern
nnb liegen fiinben. :^sl>t aber ftelien fie iinn grofier t)ofinniig, unir luerben
unö felb uorftüren mit eigener iinci)nirtei)tt iinb Imntrndjt.
\-m. % ij] 3t6cr barumb unbortjagt. ö. --pau. ()att eo inol erger. nenüidj
farid)c bniber iinnb falfdK .?U'DftelI nnter ielmcm bauffcu, batiii fielen lion ütim
alle, bic l)nn 'Jlfia Umren, aiid) lierliefi i)l)n fepn funbcrlid)er lieber freunb iiub
s. iiin. 1, luinngcr, Sema«. "ültfio muffen mpr l)ic and) geluartten an ben nnßern, ha-j
l)()r ettlid) abfallen, luenu ber ftrclttt augeliet, nbir bao, Um ber redjt lielubt-
ftreljtt angeljet mit beut teuffcl nnter un-ö felbo, muffen imir geliiarten, baä
and) bic fallen, bic iljt bic fpil?en füren, c-j fep ^>!ntl)er ober tner ec- loollc.
Sä tft nid)t ei)ii £opl)iftifd) bifpiitatinn', mer mit -Satan feinpffen fall.
'Jlber id) luepfj, liuil)er mei)ii lere fompt nnb Iner mid) auff gcrid)t l)at.
ba|n beliici)^et cc- and) bas Inerc! gnugfam, benn ob id) »noU ber ücpncn
lu'p()enn lepno tl)an l)abc, bic lupr (mo c-j nobt mere) i.nUci)d)t tfinn mod)tett,
S50 ift bodj ba-j luol für epn grofß rtniibcr aiiijulülicn. bao bcc< Satamiy
l)ol)ifter fopff nnb groffifte madjt, bao '-i^apftnm mit feiinen corpcr el)n fold)cn
ftoffj bnrd) mid; empfangen i)at, bcn p()m !ci)n lüclttid) nod) gcpftlid) geluoUt
i)l)e l)att mrigeii beluepffcn. Ter SatanaC' fnlet and) felbc- looll. loer mepncr
lere meiifter fei), barumb tobet er nnb fudjt alfjo fdjiuinbe griff.
J Sapftifc^ (so immer) IK Sciftifd) li > fd^tifft] flcidjiifft (so reijdm.) T o jöUcil
(;/ewö/mllc/i) FlI jöUciib / fttoufe Jl Ijclcqbcii Fll lucbcr GlUK ju bcv /'(;///
■1 \nx(Xoo.x) E—K tüftcii (ruften) (7v7''t;//7\' lüftcub (Endun;i meist so) I ö fdjii^cii i-'— A'
barait (immer) FOII 6 attain (ein) F—K B106 FGH toIt)iid)C K tolpijt^c BEl\
toüifdö Füll tcftrcn / 7 fiinben FCllK tonnciib / '•gc^ FOII jclj / jett A' ftcnb Fll
ftccnb (j ftccn E ftonb / *' icltiu Fall uctftörcn (so immer »et- slall »or- in unbetonter
ISlcUun^i) J'clIK jcrftüicn / eignet A' al)8ncr /' 'J unOcrjogt (so immer vn) l>F(iIF
namlic^ / V) \aV\A) FdJl bxnhn C/>FU1K ;/ luorii /■-' jonbettidjet /'C/V/] junbci-
lidj / IJ iiinflct A' muffen (so immer) CfH/h' mucffcn F tjic fehlt E 13 l)I)v|
jteu / äuget l< ongnt /] nngchcbt (pt F) FOII über (so immer) F - A'ijbet A' lua FciJf
red)te / J.! 14 tjoublftvcit A' Ijanpt- JfK rjoujjt- 7 II äuget A angeet Fd -gut /
muffen mich FF ].j »jeg Fü/I jelj A' futen (./ fi'itn EH ficreu /' luolle 7>A' loölI F(l
robt // melle / /')■ iiit (irie oft) auch I 17 lualjet FO/I iuol)ar / lev FG/I tccv /
fumpt yVA' 7« batjü (;/ewiihulich) Ell gcuugfam Ftl II mit u HF idüI A' /;' tlnin
(nurh IcljiiiS; FUIII ^ol) FOII lua (rei/elm) FGJI tuet / tl)ou (muh uiUcl)tl)U 7'
luödjlen FGI/K 20 für (so immer) E—K -jicijen (ijetoökidich) F(!HI< -jül)en /
bed Sat.) ben ©. I> 21 l)öl)iftec 7 Tjoefter E (ausuuhman-eise Vmlautt) Ijöcfjftet y''C/77
gtöffiflc K gtoflc (ßt) iV,'7/7 c6r))cv FGJIK cöx))cl 7 foUidjen (meist so) FGII fötalen l
22 gloalt 7 23 \fyt] Iiic A' uiiigcn li mögen (so immer) I fiilet (nicht u!j FG l< fülel //
21 Ict (''77 Icct 7''7 fudjet / gcfdjluinb griff 7'(.'77
') Dies zicU auf KiirhtiuU.
SBon bcibet Scflalt bca 6nfrnincnt?' jii ncljinfn. 1522. 13
3)e'5 S^üpftiimfj !ncd)t, bie tucfitlid) (vurnüt, l)ot fid) mi aiid) Dmi bic
fiid) c-\ciiUMUv1, bov id) iiiuii'Viic iii'icliiMi. '■-Hbev Uu'iio l)l)C iiidjt Unll nubevc' icDn,
iiiujicii luiv niifi (^l)vi)tinu im-> tvofteii, cv Uu"vbc iino Ijclffen. 3.i)utenuil \v\)v
bcii toutiiicii l)cvvn flcldjUnvni iiiib ncrndjt l)oi)cii, bno \v\]x iino ia iiidjt für
5 jcljncm uiifliicbiflen fiiedjt fiirdjten. äl^iiv ndjtcno bofiiv, b"l)viitiiv foi) uiifjcv
unb l)()vcv t)cvv iinb lucvbc bt-iu-ii bei) [tcljcii, bic auff icl)uc l)i'ilff fid) lierlnffcii.
5Sittcii UioUen un)v fuv fie, bao fie t^ott cvUnirijtc i)n bifjcv fcrlicljcii l;ei)tt imb
bic l)cnbe aiife bcc^ S>apftC' fjobc Ijifjcii, bn-? fie iiid)t mit l)()in cl)iic\c>iitdelt iiinib
öcvtiff^ct Uicvbcii, beim id) fovfie, fie Inerbcii bnc- fictobt trnlieti fd)affeit.
'» 0"()viftiiC' l)nttC' I)l)C 1)111 ji)nii, cv Umllc fid) iiid}t bafiiv fuvdjteii, bno eltlidjc
lioviiigc ^^opftö tiicdjt tcl)b iiiuib C[iiü brau fcljcn UioUcii, fjonbevu er bciirft,
CO U'cve 1)1)11 lnofl uott, bcv? fie becl)teii, luie fie Iel)b unb (Vitt binuni lued)teii.
G^o ift fdjun all.ui luel)! bvnii iV'feljt: UH'vbcii fie iiiei)iie leve beiiipfieii, f;o l)att
flcU'ifjlid) cfott iiidjt biivd) uiid) flcvcbt. Vtber c-J nnife fvcl)lid) blcl)beii, luie c-5
i'' üoiin niUu'ftljun c\eliH-fteii ift, bao fel)ii ftaiib fjo niel unweit i)abc ak' bie
(^roficu ftenb, luie ba-j tiiedjifdje fpvidjliiovt loiit: C^c fnüt cl)ucr el)u fuvft obbev
el)u norv cjepmxn fcljn.'
TrtC' vcbe id) nllc-^ bannub, bn-j Uil)r l)un foldjcn tnnudjfeltiivn nuftnffen
uuub cvfievnifj beo Satnuno uuevfd)viirteii fel)ii. Teuii 3. Osol)aiiuev fpvid)t:i.?M>ii 4,j
■-" bcr 1)11 uwc- ift, bcr ift c\roffev beim bev i)im bev luellt ift. Tcvl)nlUH'u bitt
ic^ bcjnutiglid^, nllc mel}uc liebe l)enu iiub fveuiib l)iiu ('>l)viftü luoUleii biefje
/ bcr . . . glualt / 2 ungcrcn J''<! locnit cä (iclti (/eKühnUch) FII ."> niujjcn
auch J) troften Jlf. ferner F., das dm Viuliint run 0 nie bezeiclmet XsKXb FUJI jel)t=
mal K fibmol / jinlciiimnl K jctjtomnt F<!ll l loittigcii I! ()cvrcn (vie melsl) Falll
»cvndjtct '/'// in lüdjf] bod) itit / uor <mih I :> onflcucbigcn F/f imBcnobiflcn G
giiöbigfii / fütc^tcnt FUJI ( ciibt // ) forditcti / fiivdjtfii A' nditoii c3 /•'// fei)] (ein F
ß ftecn (immer) E(l K ftoil (immerß I l)l)lfj A Ijiilfj /.' l)ilff F— K ." SSittcn tuoll. lu.] tuöden
loit 6. Ä »ouUcn FilK weUeii 1 foilidjeii U favüdjcn / .S' tjenb Fall SPobftcS F
6obe] jotbe A' einaclBidtct (so immer -let, -Icti für -cU, -cln^ / 9 tcrtiletct FO bann O
{ovfl 7 IjOllpt (vie immer) (U (! 011 /) F—K 10 \)[)c] t)k K h)ö( FCIIK lueH /
niit / baviiov (III bofür A' fiivdjtrn IK jordjtni /'// ctlidj l'cll 11 yixwa, <1JI
iÖÄpft« CK Scpflfä l'JI Sopft Dh: bnvnil (</e,i;i/,,ili<-hj F. luüllfii f«) <nuk unten
immer) (IHK \o\\bn (immer) J'(! iillibcv / l'J lucv 11 W'ax C bndjtcn III aebcdjtcn /V,'//
bavuon (so immer) FftllJ 16vad)tcn (und so immer a für den l'mloiU von h) I l.'i tvex-
bcnb / mein ler (J/l leer (immer) J bempffen) beninien / // fvcljüdöeH F l.'i l)ab I
U> ftanb (' {tie^ijd) FK gtiedjijd) (Uli (tins Fehlen d*r -e in II vird ireiler niehi mehr
rtrmerll) jpviidlluort / tutet / fihft '/// J^ütft F IS veb F(l jöddjen (so, oder
]hiäf immer) J mniiiiijnlligeu Fall nnftofjcn (6) l'dlll Ji) evgcviiufe ( -S) FOH
fet)cn FI/ 'Sann F, 'Jii flvoficr (6) (irie immer) F — K bau (so in allen Bedeii-
fungiii) F bev^olb / 2/ beniutigtlirf) /< (da der Jhnluul ron n nnd u, u in D rölliy
fehlt, nicht ireiler vermerkt) ot // aU /'' nieljn /.'A' min / (ieb /'''' »uolteii Fllll]
rteUen /
'j l.ntlnr hiinnte icnlil die Schrifl (lex Fi-rixniuXj vekhe Sjiiihilin iiberael:t und dem
Fünften von Anhult ijnridmel hidle: „2"nS Sptiidjluovl, "'BJnn milfj fiitliier ein .ifo- niq ober
aber ein imtr ge/liorii liirvben, . . ." (Iö->i>); M'eller, liejß. Ar. i:iH4.
14 35on bcibet ©cftalt be? Saframcnt? jii iic1)iiumi. 1522.
iiun)ne nuten-idjt iiiuib imniniiiici tjnn iiUd)em viimov fnnitlid) aiinliciiuMi
iiiitib mit cniftcm c\(ptit bi^c Cfuniic\eliid)c fad), bic im iiii|;cv alkx flcmeDii
luorbcn ift, liclffcn fnv Üiitt cvhnUtcn iiniib fiibbcvii, bn-? ba biivd) bic aviiicii
fcelen, bic iiod) erlui foimncii iollcii, audj cvleiid)t iinb \v\)x jaiiipt i)l)ii gcftcvdt
lücvbeii tjiiii bcr evfeiituiB inifeevv Ijcrvn ^iKl" (^'tjvifti, bciii fet) tob, band iinb
pxit)^ l)nn clüid'ei)tt, '^Imeii.
^1
llfi-j cvft fnH iitiiii miffcmi, bao id) f)l)vl)nncti iiidjt bifpiitievcit luil, oti
bav [)(\)lic[, facvaiiu'nt joUc iintcv bel)bev gcftalt c\cbcn unb cmpiaiuvu
luevben iiiiub ob co bic Idieii mit bcv tjanb uc()meii unb cmpial)cn madjt w
f)aben iiiib ob man baffclb i)nn anbcvii c\cfeiien beim titdjcn, l)nn anbcvn
tlcljbern beim me|5fleluanb, ijnii anbevn l)elu6evii benn l)nn ber fivd)en tuilian^
bcLln mad)t [)abt. 3"n füldjen niiiib bcv gleiidjcnn cnüerlidjen ubniii^en, fie
)el)eit aiuf) beut '^apft entcvc^en obbev nid;t, (lebe inio flott nid;t biet bifpii^
tiven-J, ijonbevun un)v (^bviften inllen imb mollcn l)l)vl)iiiie mad)t unb ved)t ir,
baben, bie cpiiiatjuiui (''bvifti luiboUten, Uuillevlel) luebfj nno qefeUet imaniviebeu
bie iaifdjen evloflene titelt bev fivdjen, {ivd)ovbnuiu-\ iiimb alter tpraimen
(lepftlid) imnb melltlid) linrnen.
Unb ftellen iinfäevn flvnnb auff ben, ber nit liefen tan, unb jpridjt
»(.iitii. i.'.,«^JJiatt. 15: S)ev propljct .^'sfaia-j l)att lool flejatit Pon cndj l)cud}lcrn: Sife ao
Polcf el)ret miel) mit ben tippen imnb pbr berl; ift feriin Pon mpr, aber Per^
gcj. 29, riflebliri) biencu )ic mpr, bie Uu'pll üe mcnid)eii riepott leren, .'öiranfi joll epn
(^'briftcu fcl)u flclüiifen |3n. -M iijl'trtiftlid) feljen unb feft bafnr baltcu, 6f)viftu.3
tiefte nid)t, teiuit er beim nid)t, fjo nmf; Umr fepii, bac- epim Perivblidjer bienft
l'ep altec-, Uiao pnn bifjem iacrament biird) meufd^en lere ubir bie er[ten epn^ 25
fcljunfs (^"l)ril"ti tut tt)au unb nef)nlteii loirt trotj alten teufielln, ba-i fie Ijic
loibbcr murten. '•Jin ift-j pl)e fielnif}, bao eo cpttell menfdjcn tmfati nub tere
ift, 'öaa man bepber fleftallt uidjt braudjen, mit t)enben nid)t aitiirepffen, mit
/ iiifiii FOJ/ vmiiov -// fiTÜiilUcl) (-b) /;/' — H 'J luiit alici-aU auch E ntlcv]
nllcn // ■'> forbcrit K foibtcii / forbevcii K fiivbcvcii // füvbcvii FC! 4 Ijcrjii (Ij, fi) h'FOJl
Ijntljü / tiinicn (vic hh'i.hI) IK jöQoii (so i-ei/c/m.) FC ."> crfantmiS (so oder cvfniitnifj
Immer) I in oüev crfnimtniiJ! FCJl in bev rvgcinnlj A' (> tivl)fj / .s 31ufj^-| 9Uiff baä Fdll
.?,iim crftcn A' hierin II tjicviii FCl .9 fül OH foH /■' fülle / /" cntifaljeii F 11 in]
jclbig FdJl Mä)tn (m immer) EF(!1I\ fircfjoii K (nlera. tildjc ^ (iiijjc!^ VJjlH Ijnnbtcii
auch F(l i:S joUic^cii FO f)fiijevlicf)en K Vifevlidjcn (so immer, B = ii) / {tSuiigcn
OIIIK l)e6iin(ien /•' /•/ flcfi F(! l.'i j&tleu . . . luödcii Fdlf ludßcii <nir/i K iiu'Ilen ('"■/>■
immer) I ()l)rt)nn F IjicvifiCH /•'// IC gefeit FiUlK IT fnltirtjen / evlofliie /
ertoflcii '/// eviofliien /■' IH jiirnen nnch F 31 lippen] tefftjen 2'^ — A' ferne /.' fevv
(immer) FdlH] tueljt A' 2//« werflcten? 1 'JJ die uff A 2.? Pf)iift A' trofuictj
liÜEFOIK barfitt auch (II 'J-i lieflt F(! bnnn / iV) iitiev vie. ivimer JII usw.
25ir, einfatjnn« FdJI 2ß jü t^ini (!K jii tf)on /'/ ,in tgun 7/ tinl', FI//K tiiflen I
27 mnden] inoeien / ift t3 wie immer in iihnf. Füllen FI II ift-j] ift l\ ..'N bvnndjen]
gebtandjen '■'// 6vnnrf)et /•-'
Süoii bfibcv ®cftiiU bc§ ©nfrnmciit? iii iiefjiiieii. l.'>22. 15
iiii(icliicl)ctcn flcl)bcni, \)\\n (V'iiicDiu'ii bcUifu'vii iiiiiib (\i'^'iicn iiiri)t haiibdii
foUc, bcuii c-ö ift bind) (M)viitiiiit, 'JUioflcl iiiib cl)ii Iniuic l.u'litl licvuiid) bev
lcl)ii-3 luibcv flcfclit iiüd) (lel)aütcii f]oiibeiii uiel iiiel)V bov Uubbcvfpii'l, lnic bii"
(yiiangclifti-ii flerliif; belueljfjcn. Xariimb ifto and) c\(\m']\\ ciiii lievcicblidjcv
biciift c\otüi\ fold}y Icvcii unb l)nUtcn aU nütiji iicpott.
Scu Qubcvit c\iiinb ftcUeii \v\]x aber mall ('»bviftiuii Itiavci :'.. unb
''JJiatt. 12.: Tti incnjd^cn [5011 ift ci)ii l)cvv and) bccS Sabbatv. Tov luurt w.mii. i;>,8
faflt (^"l)viftnc' bavumb, bao fcijne innnt~v mad)t l)atteit, bcu fabbat 3nbvcd)cn.
5)in ift cl)n iiilidjcr (M)rifteii iiicnfd) ('il)viftnci bvnbcv luic 3. ^Ininlno ^lumia. s. ,»0111. 3,17
®a(. 4 nnb ev fclb pf. 21. brlicniit, bcnu cv liatt ben allen inad)t iicbcn, !iotliv>j!"'.;„^'J,
finbev lui Uievbcn, bic an fcDui'n nanini iilelubcn, ^\ol)an. 1. Tarniub ift and)ooii. 1, r-'
ct)n ic^lid)t'v ('>l)vifti'n cl)n l)cvv nbiv ben fabbat, Diel nicl)V nbiv alle nienfd)en
Siepütt, levc nnb faljnnci, Inie and) 'Ininluo 1. (hn. -k fpvid)t: (■>••? ift alleo clnev, • «^" :<■ -'
e§ jel) 5)]ctvi:i3 ober S^hiuIu«, leben abbev labt, alle* ift cluev, l)l)v aber fel]t
Pl)vifti, (^"bviftn-ö aber ift C[M'\'-:. '.Hnf; bifjeni ^vuiib baben luljv nnb HuiUeno
unliex'l)l)nbevt bnbeu, bao \v\]x bevven finb nbiv alle iu'pftlid)e unb nienfd)lid)e
levc unb (V'polt uuub foU l)nn nnfievni Uiillen unb gefallen ftel)en, ob Uil)v fie
Ijalten liuiUen obev nid)t. i'af; feljen, Umo balinbbev facien obbev tl)uu nnu^en
alle tenffell abevnial. ^VIj niebne i)be, id) vebe ilst bentfd) unb bav uiel)ne
tuovt uiri)t inel)ue finnbcvn b"l)vifti finb. Sie luevbeu uu>5 i)l)c (M)viftnin nid)t
Poni bi)iiicll ftoBeu, bie nniinebiflen inurt'ern, benn bev l)l)n bat fiefetjt Im
febnev ved;len, b'itto Dnt fi)nn, ev Uu'lle i)l)n babei) beljaUten, bavanff tvoljen
unb tvüften Un)v uu-3 nnb UnUteu l)l)veni luivu bavanff liuUl entfiben.
3^'üd) bifjc nufjer Cbviftlid^e t)ivfdjafft, fvcl)t)el)t nnb niad)t nmf; mann
allebne (lebftlid) in'vftebenn, benn (^bviftn-:^ Ijatt nid)tv Uuillen Inifibaffen bnbenn
niitt UH'llllid)ev bivfd)afft, liuUl)ev andj ev felb untbevtban unb l;l)nf; (lab,
•JJtatt. 17. Sas T)cl)ft aber geljftlidje fvel)bei)tt, menn bie cieUnffen fvel) blel)benu.-ii;„itii.i7,i'?
i liii9cH)cl)cf)t fei FK) EFOIIK -gcltiljcfjtcn / (imciiicn F, 3 jödc FCIII fi)ii
ftlili K Ijcviint^l f)l)niinc6 FG(\)II r)cnnacf) li 3 fniiicä F ivicbtr (su reyi/m.) cl'J
4 UaxM) I .: iiotifl ]:i:il 7 iiiii F—K S ()M<:n O !» ijcflfürfjev /V/// jctiidfjer
(io immer) I fant 5t!a«(iiä OJI 10 felOä FIJ liQcuc^d l'dll (cl) FII) bni] bcncii /
// fllailieil («o oder nlW immer) KF(!][K (itouticn (immer) I IJ \)ta,U\ä]n (xo milt-n
immer) Fdll gfjiift l'IIIK Vi (ccv auch F II cluv JjCIi/': jv . . . jitib l nOcv
jv A' ]j ntev PtjiiftiiS K luullcnä (nie unicn immer) FUJI l\ l(! jfiiib F// 3<ap--
litfjC fso uiirh unten) K 17 ftccit A' ftotl (■■!(> immer) I JS locüciU / tfjlill miiflfnl
tljüiib T nniftcn BF V.i oU F(! al teiiffüt If oticvmat? /•''.' iiiniii (mirl, ^^A]) /•''■'
Tcb Fl ijtlj FFO iclj A' tciitjrf) FJ/K tciitfcf) /•; tiitirf) / iiioiii (une/, im?,) II min /
20 mein O fonbcr CIC fonbcvn /■' fjonbctii CD ()ic für ijljc i/etrii/ntlic/i K äl iiiiiJ:
f)crvcn If -fjcrvii FO tjcrcn / 22 tvilljcn (m i/evU/mlirli) F—K 2^ tvoftcit mie immer
0 ohne Vmlanl II 21 (<()riftrnticT)c '/// l)fvjr()nfjt (.in immer) FIIIK fjtvr- (e/jen.m) FCI
fvclj^et l> 2ö tidclu / allaiii F(il/ Bpvfton / i-flon xo immer in I) iiitt A niit (sn
immer für n\ä)ii) I 2li f)er(r))i^nfit (immer) F - 7i Wctdjtt (immer) KU luotdjer (e/ienso) F
tuflic^cr (meixi) I (uulcv)tf)on (rei/e/m.) FGJII
10
16 S3on ticihct ©cftnlt be? Snfrnmcnt-? v' nf()incii. 1522.
StK- flel)ct alfjo ,]u, biv? id; iiiljr lüt cijit (^cunijeii bnnuLi iiuidjc fnv fintt, ob
\d) iiiciiidjcn Icvc ubirtrctte al-J tjctt id) in)ini fiiiib baniii tl)an. älMbcnmib,
ba§ id) ml)r lüdjt cl)ii ncliHiK« briimb iiiad)c, aU ()cttc id) bamit cl)n fliitt
luevcf tlian iinnb für (\Dtt cttma-; uoibicnct, Incnn id) fie f)idtc (beim bn-j
bcuttct b"l)riftiiv fc(bv, c-5 fei) licvflcbüd) biciift), fjonbcnt id) foU fold)c mcnid)cn
lere ad)ten Ibic eiücn iiiib trinken, id)lafien iiiib c^el)cn, UnId)S qEc§ id) tl)uii
iinb Inifcn fnii, frei) on mcl)n-? nelniffen liericf)riinc\ ober deiierimn. '?Ubo ba-;-
aüci)ii bev glaU'li au (^Ijriftum melin c^utt loercf, leben iiiib uevbienft fei) für
inel)n t^eUnffeu |ii trofteu unb bariiad) liebe cjegen ben neljiften.
Olli 5, 13 Ter britte c^niiib ift 5. ''-pauhiv 0)nl. 4.: gieben brubcr, l)[)r felitt Ijiir
frel)l)el)tt beruffen, nlieiinc feljet lui unb c^ebt bie jclbifle iud)t luir iirjad) beut
flel)frf), Boiibermi bienet imternanber ijnii ber liebe. Ta-i ift aiid) |iii ben
Cf)riften c^efai^t, ba-5 fie nid)tv fd)ulbi(^ finb bcnn aüei)n Im bienen iintev^
nnnber i)nn ber liebe, benn burd) ben glauben Ijaben fie aliiv, Univ fie für
i^ott unb nnd) bem (\ctmffen ()nben, fie finb {)errn ubir fnub, tobt, tenffetl iinnb is
alle bing, barunib fan man i)l)it feiin c^epott lecken, boran l)l)r c^emiffen fid)
füllt üben, frnni tui Inerben, ober baran fie funbic^en fnnben. -.'llfio loeniti
man eljnem flefnnben fan gepot legen aiiff effen unb trinden, baran er mnge
gefunb obber nngefnnb ioerben, benn er ift fd)on gefnnb unb fan on folc^
gepott ungcfnnb luerben unb mag fold)^ gepot-J frei) braud)cn ober Inffcn. so
Tenn e-? ift cpn grofi nntevfd)ei)b nnter bif]en brelien, menfd)en gepott
Ijallten nnb pnn menfd)en gepottcn bienen nnnb über menfd)cn gepott ()erre
fepn. Pl)riftnc> fnrlnarff ben fabbat nid)t, fumbern Uuillt epn l)err brnber
fcl)n, ba-j er i)l)n uml tjalten nnb nid)t bauen ntodjt. otcni, er fnrUmrff
and) mcnjd)en lere nid)t, benn Waa l)ettv Dlim fd)abet, ba-j er bie t)enb a-s
geliniifdieii bett, loie bie ,\nbeu gepottcn^ aber er luolt iud)t barpnnen bienen
nnb )prid)t, e-? fei) epii iH'rgeblid)er bienft gotti->, bao ift, fie uuilten bie
geluiffen bamit fangen, alo, luer fie l)ielte, ber tbett cpnn nottigen gotti-j
1 gel // gcft F(U\ iint / (diese Forawn rer/elm. (Meli milen) bavuntli ftinv vor
VnkalKn aueh s<nixt) (IK nintf) itneli FC 2 cljlin fch/l F(l][ finib so fast immer FIK
meiKl nuch FO gclftoit Fall .'; ^ct <! i)M I 4 »cvbieiit Fd// Ijictt FG ö fofd^ (Hl
G blinden K nictdj-j tmch K (so mcisi fortan) t()Pii /' .' iiicincä /•.' ficffexiingc JI
S für nurh E '.) tvoftcn (' lic6cn F gcacn bciii // itctiften /■' iicften A' ncctiften Füll
näc^ftrn / 10 btit F(l Oiuber v;ie immer BF jcinb Fil II fiiib I jü bet wie immer HK
11 (icii'ifit lilllK icviofft /•' allein auch FK fcf)eiil (!K fctjcnn // fcf)(;ii l gcbcnt FUU
bicjflbcii / /.' joiibciii /'.', soiial irie oben bicufut FGIl (imtfroinailbiM' GII ■cin=
nnbcr EIK -piiaiibi-v /.' /.>' bnnii Ell tili niuanbcv FIIK ciiiniibcr /•.'(/'/ ;.< (jervcn
FIIIK Vi iiicii / IT jollt /■'•/(// A' i'iOeii Ett I i)ctitii F fvoiTi / jünbigcn EFO
tiinben FOIIK tünncn / /x niiigc FFilIlK mag / l'.t fotlic!^ FO H jölidft / ebenso
unlen '2(1 foid^i-j HE 21 cljn /'<7,// A' gvo[jct ff gbott I 22 Ijevr FO und irie
immer IT 23 »crloorff E — A' botiibct FdllK 21 >uot fjnltcrt] loolt I)nlten E
modjl Fori Wtlonrff A'— A' 2.'> fjct cä /•' gcfdjnbct A' — 7^ gjcf)abct A' 2i! gelvic^
?(ficn(ni FGll flciHÖjdjcn A' batin (i/f 2S fa()cu A'-A tjieü FH tf)ött Gl not-
tingcn E nöt(l)i8eii FUIIK gctv FG l
S3on beibct ©eflatt bc? Snfroinentl 31t nef)men. ir)22. 17
bicnft, bcn er tel) cl)iicv tobt funb |i8t. ?U| muftc iinb fc^ulbig tucvc tut tlnm,
bQ§ ift faljd) iinb üeriuriicf). 5UBo aiic^ ^ie, ba-5 lDl)r ii^cpftlidjc gefclj l)icltcii,
tro fie ni(^t loibbcr flott finb, lucrc nn l)()m fclb nit bofäc glcl)rf) tuic cJBen.
tviiicfcn 3C. 3lbev ba-^ er luili, mnu iitwife e-? bei) gc()oviam bcr fivi1)eii uiib
5 bei) et)ner tobt funb tf)un unb funbe iiiemant fedg toevbcn, lucv cv nid)t
[)a[Itc, unb fei) fcl)n Pfiviftcn, jcl) feliev jc, loill alfjo bic gelniflen Dciftvicft
l)aben, bac' ift bcr tcnffeU. felb. .'bic gcl)ct unßcr frel)t)cl)tt an unb fprcc1)cii:
)>a§ ift erlogen, Wtjv finb ^errn u6ir folc^e gepott nad) beni geUiiffcu unb
looUcn on funb fcljn, \io m)x fic ubirtretten, unb on frnnifct}tt, feo \v\)X fie
10 t)aUtcn, bec' unb fci)n nnbers.
S30 fommcn Itjljr nu inibbcr nuff ba§ erfte nnnb fngcn oufj befcU) unb
l)nn bem namcn unBcr-? {)crrn oW" <5fn"iftt, 5hncn:
Ta-j bic, ßo bac- ()ei)(ige facramcnt mit bcn licnbcn angriffen obber on
gclncl)f)cte flel)bcr, gcfcfß obbcr t)cuBcr gcf)anbcUt l)abcn ober norfj l)l)nfuvtt
15 t)anbeln Irurben, e-S fcl) ^u SBittcmberg obbcr ffptcnburg, Ijnn 5Bef)emen obber
Ungern, im 9Jeuffen obbcr '^n-cnffen, bei) ücrluft l)f)rcr fclitfcl)t ia tel)n gc)uiffcu
bruber ntacf)en, alo fcp folcf)-? ubcU tl)an, ^0 üicl co belangt ba-i tnercf an l)l)m
felbs, ßonbern fotl boranff 6efte(jcn unb fic^ öicl e^e ^e^en mal tobten lafßcn,
ef)e er baffclb tnibberruffen, oerbamnen obber für nnrccf)t bcfenncn UniUt,
20 unangefctjcn ob '-i^epftlid), itctj^ciiic^, gnrftlicf) ober auci; tcuffUfd) faljung,
urtel)! unb befet^ balüibber geftellet unnb außgangen fei) (iä) rebe aber Oon
bem mcrdf an l)f)m felb, benn üonn mißbrauch unb bcn perfonen Inotlen lt)i)r
l)ernac^ fagen).
Urfac^ be§ ollis ift, bav bie, ^0 foI(^ Perbampt l)abenn obbcr nod) Per=
2i bamnen Inerben, nic^t bclDcijffen innben, ba« ei miber 01)riftu-S erfte cljufaljung
gefc^ef)en fei), Bonbern muffen betcnnen, baS 0"f)riftu-3 felb-? unb bic gcmeijuc
(5l)riften^ei)tt lange ^ci)tt alßo tl)an i)abm unb nn-j bie frcijl)el)t gclaffcn alBo
1 \ünb B — K (ireiter nicht vermerht) mufte /A' loaxt (i 2 r)n^uxi\ä) I^OIK -ie- F
6äbft(ic§e (so immer) I Söpti^e (irie oben) K Sgepftlid^ FG gfa^t (so durchaus) I
3 toa G h)« F xo'ax G Soge CDE 6ö§ FGHI 4 m\x% FG 5 fünbe vie
immer K fünb (ebenso) FG fonne / fölig Gl metl 7 6 ^olt FGII d^rift GllK
fetet] ein t. IK geftiidt FGB 7 get^ E got (trie durchaus) I 8 fmb] jiinb 7?
fotid^e A" 9 ttettet /■' frümcfeit K (ai- F) fromgfeit f 10 be§ > boä GlII
11 turnen A' luriient / crft FGH 6e(cl(^ UK 6euc(^ FG 13 Zeitig /' ongriffcn]
angte^fjen EFGHK on fehlt K 14 geWc^^te (immer) FGHK gefög 6'// ^infütt K
^infiir (7/// jür^in F l.'t mürben (so ijoriihnlich) K Söitemierg H Sötjcmen FGII
16 Ungetan II 5Rcl)fien, 5Pte^ffen F/[ SRcufjcn, 5pteii?ien auch /.' IT foüi^§ FG gct^on /V///
i« beftccn 7.7- 6'i/] batouff fteu A' et FIIK tobten T'—A' l'.i te FIIK baffclbig /''/
-TÜfjen GIK -ticffen /' Detbamtnen (so auch unten) FG »öüt 11 K wölt G -jo gürftUi^
(so reyelm.) F—K tcufflic^ /J tüftid^ / teüffetijii^ FGII 21 befetd^ IK Umiäi GII
xeb FGII 22 felb? F 2-/ fold^] io'c^' ß— /^ L^J;i.5 Derbommen FGH 2b liinben »*<'•.
jrie oben 26 gemoin G 27 t^on FOII
:u 13: Serwoyi 5 = Unx. Ausg. 10*, S. 47, 4 ff'.
Sutf)eT§ aöerfe. X,2 2
18 SBon bfibet ©eftnlt be-5 Satramcnt-:- 311 nff)mcn. 1522.
^utl)im. 2,50 ftcfjet c-j IUI aiiff ocvluft cl)ncö iglicfjcu iclicfcl)t, bac- er il}a
nic^t Uiibbenuffe, nod) fuv iiiucd)t table ober tablen laffc, Umo t^fjviftu.;. jelfao
iinb bie gantie Pt)viftenl)ei)t lun-ljeiitteii tl)aii Ijobcn. Tcnn bao lucix eben ^0
öiel aU b'ljiiftiim ueiicuctt iiiib üerbampt faiiipt aüeii ^IpofteUn uniib gan^e
6l)viitent)ei)tt, ha fie am alter beften ftunb. Xao aber bie ^^apiften jotc^-j ^
fd)cilten für feieret) imb ctttid)c tjornige fiirften ba mit \)l)x t^tjriftlidje etjre
aiiferiiftcn, bac- fie foldj-j teitcrn imb ncrfolgen, ftcl)ct i)t)n nid)t ubell an.
älHic- foUt (iai)pl)a-:- nnb .Ocrobco billid)er tt)nn, benn gottio Böt)n crcu^igen
unnb oerfpotten?
Tic anbcr nriadj: Sie nnifien and) bctennen, ba-J atleö ba-.- ienige, ba '"
fie auff bringen unb barnmb feo fie luiiten, felj menfd)en gefe^ ober, mie
fie liegen nnb triegen, firdjcu gepot. Senn fie »nerbcn nod) lange nic^t
bemclifeen, bao t^briftn-j l)ab pnn getoebbeten gefeffen, flepbern, bclvfeevn ba-?
facrament gel)anbeUt obbcv t3U ijanbeUn befotben obber l)nii ben mnnbt nid)t
l)nn bie l)enbc geben. S)ie tDcl)ll li)l)v benn (»briften finb, finb \vt\x berven is
nber fotdj menfdjcn gepott, B" i'irf i-''-' ^if gelviffcn betrifft, barnmb finb U'br
fdjulbig, ben [)a[}i brnbcv ^n Inagen nnb foldje frcDbebt nit tin oerlaffen, benn
hai lüere auc^ Gbviftnnt üerlengnet nnb oerbampt, ber foldje frebbc^Jtt %o
bart unb ftrenge gepottcn b'itt, unb gar nidjt pnn nnfjer madjt ftebtt, bie
jelben |u loanbelln obbev ^n Ocrgebcn. 20
©ie foUen bbn baran laffen benugen, bao lubr Xii)x fa^ung nnb Uicl)§c
nidjt uerlncrffen nnnb fie tjalltcn mügen. ^itbcr bac- fie el)ne nobt braufe
looUeu mad)en, alv mnffe e-3 nid;t anber-:^ fel)n, nnnb bie geUnffen brebn
tnnpffen, unnb foUe feiierci) fcpn, luer auber-ö tl)ett, bac- luoUcn linjv nit leijben
unnb bvon fe^en leljb nnnb leben. &-i folt beut geloifBen bel)bcy frei) fel)n, sr.
fünft obbev fjo pnn bifjcni b^mbel luitbnn, nnb bie fvel)bel)tt unnerfebvet blebben,
beo nnb fel)n anbero, ba foü nnc' b"l)riftu'j tjnbelffen, bev fie uno geben nnb
gepotten b^itt.
Sie fd)vcl)ben, bie nngencbigen ^nipiften, nnnb lU)f)enS an mit eljnem
groffeu riiffel, ba§ man mit hm lebifdjen btnbcn bao l)el)Iig facrament l]C[ht m
1 nu felilt K mir / uexlurft / l)C3llirfjcn J'dJf jotlic^cii / iölifltait (J ( tcit) /
2 lt)ib{b)ctrHffE IK -tiiff F -ri'iff '.' table ns>i-.] tulbc ober tulbfii (. 7 tag FG 3 ganlj F(l
loet F loät (1 l »ctleiignct E—I »crteiigt K %po)td <i II Sltioftclfn K -Jlpofncii /
5 ftonb Fall I! für mirli K (so auch meist Knien) ctlirf) '■' ,5oriiiji F(! fiivftcii (so
meist) FIIIK ccr / 7 nußri'ifieii 'VA' -rirffcn F ftcf)t /v ftat / ftcct <r!e ohm übel FHIIK
8 Jim F(1J Kl ienigel iciien A' bn« einige / /; tringen Fil tringcb // boviimb fie
al6o] »0 nncli !!('!■: fie atfo FOJII fio fie .1 baraiiff fie %o l> tt)iit(t)en BE luieteti A'
gefolj A' gefaxt / IJ gtott / lang / /■) gcföffen '■' floiberen // 14 geljanblel (so
immer) I :^anbten FOJII befoldtjen »"/> ohe^i befol^n li M ein finb fehlt I 10 jolid^ //
foUid^ F(! folc^ / 17 benn] iBonn Fi! -Ji) tranbleii FCIII itonbcten A' 'l foCIen /'//
l)f)Hl fit^ '.' (leniigcn FdIK ttietjfi K JJ mögen (so imiru immer) I S.'i ninfe /
23l>4 unnb /'.'.'' feljerelj fel)n fr/ilt f 'Jt \oiU] fot '.'// foü F tl)at l! .W fiinft A7//A'
t^on A' Bniierjert '/' -T ba-j '// i".! iingnebigen /' -gmibigen (»' cim F
SO tucffcU /■' tiefel A' riiffcl J!E (ol)frf)fii // U'l|ei<I)eii A'
Soll bciber ©cfiatt bc§ ©nftnmcnt? 311 ncfjmni. 1")22. 10
cmpfancicn. !®ie biinrtt bic^? foftltd) h'ma, ift bno? ?cl)iid)c l)cnbc, locv fic
nidjt fcnncte, follt linUl benrffii, fie vnffcltcn firt) nlfjo icl)V lui cl)Vi'u bcm
()cl)liiicn Sinvainciit iiiiiib aiijj (^f)vii"tlirf)cv [iclueiiuniv iLViiit id) fic 1111
frafjctc, mit tmiiicvlei) maul fic idb ba« ciuramcnt niiff bic ofternii cm^iiaiificiin,
'■> ob fic C'S mitt dmcm Icljifdjcmi mniil obbcv mit i'i)iiem pricftciiic^cii maul
cmiifauncun, Incvbcuu fic lnl(cl)d)t fac^Miu, i)l)v uuiul fd) bcnn liu mal dju
tv^u^clifd; ob(4*i. ^^j|bci- 33ifd;offifd)c- maul. Sold;c l)cvrcu luoUt id) bittcu C[ax
bcmutii'\lid), loenu fic für bicf ovcn midj Ijorcn Uioltcit, ba-i, töcnn fie ia uavvcn
iiub alfcuticu Uuiltcn, tljcttcn ba-j l)un l)t)vcn fluttcvu unb licffcu emotiv Uicvd
10 uub bcv fcclcn !icfd)cfft mit fvibcu. ^Jiidjt vcbc iri) foldj-?, baä id) bamit l)cmaiit
fcl)ucv luclttidjcu ul)ivrt\'l)t liuilt lui ua[)c fcl)n, fjoubcvu ba-? uuö ljuftcl)ct, Uu'uu
fie l)nn gottic- c\cfd)cfftcn gaurfclu uub narren tnollcu, ba^i tül)r^ uidjt lel)bcn
uod) fd)Uicl)flcu foUtcii. ,^M)cnc tjaücn ba-5 facrament mit Icl)ifd)cu fjcnbcii
anc^riffcn, aber bifje, luenn fie feo fd)crljcu UioUen, fjo fallen fie mit l)l)rcm
li (el)ifd)en l)l)nbern' brei)n unb rljumen bennod) lion flroffer (?l)rifttid)er liebe.
!^sftÄ barnmb nnrcd)t mit k'l)ifd)en l)cnben ba-j facrament au ruren, bav
bic l)anb funbc tl)ut ober bao fic uuflclucljtjet ift, fjo Inerc c>J l)t)e billid)cr,
bo§ man ba» facrament nid)t mit bem munb eniVficnge, öicl tuenit^cr l)nn
ben ßand) ließe, and; fel)uent mcnfd) feljcn lieffe, bcnn c-J ift l)l)c tniber munb
so noc^ band) uod) äuge flcUicl)l)et, ßo (^efd)el)eu mit bem munb uub auc\m nicl
mc()r funb bcnn mit ber l)anb. Sold)c mcl)Be ciel)l)rn folteu un-i tju leid and)
liiül bereben, ba§ luljr ba>3 l)et)Iici t^otti-J luurt uit faflcii uod) l)6rcn mnftcn,
auff bay nid)t ba§ l)el)liflc Unirt mit beut lcl)ifd)cn munb nnnb oren empfancv'u
Unirbe. ?lber mit fold)cr unfijnniftcr lilinbl)el)t pflegt (^"briftus fel)nc fel)nb l;u
25 placken, bas man fct)c, Inie c^etoeltifllid) er ret^ire über bic, fjo bo mcljucn, fic l)aben
i)l)n freffcu, unb muffen fid) felbo fd)enbcn unb ftraffen mit l)l)r cliacn nar()el)t.
(^l)n Öl]riften foll miffen, bao auff erben fcljn flrülfcr l)cl)ltl)nmb ift
bcnn cjottic' inortt, bcnn auc^ bal ©acrament felbg burd) gotti« Inort gemadjt
1 toftlidö auch CD(!I Idicjc^ /'>' l)oub / J tnnlc / ticjcttcii A' tuifcltcn lU-lVCIl
■I fragte EfK (i cm()faf)en (so tmU-n rc;/chn.) K 7 bifcljoüifd^ I K tijcfjoflidjä '■'//
6i|d^öfli(^^ F Welt / gar felilt I S bemutCiglid)) CDK bicfcn FGJII »uüUcii
FilIlK io) jod^ / 0 alfantien A' guttern E 10 reb T u wütüäitx K o6cr=
fnit {n} EFdl öbertoit 11 K no^ Füll fuiibct ETK fonber FGH (diese Formen mirh
meist im Folr/emlen) 12 gouggten / ;/ anggtiffen / Ujt'> ^^wm t. ^Ijnbrrn II — /<
außer II] ^Ijrcn tctjiif^en I)enbert AH 16 tümctt GIK riemcn F bannocfjt /•'/•' ben-
iioö^t / /'; anruven (II -riexen 7''A' IS em|)ficng (ausl. e fehll fast dnrclians, darum
fiirtiin nur ansnainnsirelse hemerht) Fd cittpfifiigc E 19 feinen menfi^en E benn] Wann /•'
loebet (so immer) El! IHK 20 noc^ frlilt C gefd^ctjcnb (die Endmi,/ In dem ■". l'lnrnl
meist so) I 21 mee / gc^^rcn G] ge^^ren F gljern A' Sä/i'.'J Wort lis ^el)ttge hlldei In A
gerade eine Zeile, die durch Ühersprinyen von dem einen zei/enbei/lnnenden Wort Wort ""/
das andere (oben Z. 33) in D ausgelassen ist 23 (jcljlig / 21 loiivbe A' pfligt /
fl)enb / 2.j geH)attig(t)(iaö EFGTK regier / 2t; nljgnen (el)) FGIII 27 «()rifl /
gvüjjer IE gröfjcvS Fi: II 2fi ba§ luovt got-5 /
•) TV. S.r,,2.
2*
20 ä'oit In'iber Öieftall bc-5 Safrnmciilf- ,;ii iioljiiieii. \!'>22.
unb 9cl)cncbct)ct iinnb ncl)Cl)liflct linrt, luib unjr nllc mid) bii biivci) ftcljftlid)
flcporii unb 311 (5l)rifteii (:ielücl)t)ct lucvbcu, ^o beim cl)ii Cilivift bn-j Uiovtt,
ba-3 alle bing l)i'l)ligct unb l)6ticr ift benn bn-j 5acvanicnt ([50 l'icl man fclin
mit l)cnben gveijffeu tan) bennod) l.iel)bc mit munb, orcu, f)cilien, in mit gankm
(eben bcgvcliffct, luic jolt cv benn nit ttjuren aud; jold)-? ongvcl)ffen, bnö bamit 5
gcl)cl)liflct ift^ übbtr jolt cv fid) felb and) nit anc(iTl)ffcn ? benn ev ift eben feo
tüol btimit flcl)cl)li!ict nlo bno incvamcnt. 'JJUt bcv Uicljjie fernen bic ''|U)ariicer,
Wattn, sxnbatioit Csl)riftny jagt ''JJiatt. 23., ba-i fic bav goUt t)el)liger mad}tcn benn ben
tcm^iell unb bai obffev I)ci)liger benn ben altav. Unb ift eben, aU Itienn man
anfienge ^ulcvcn, eS luevc |i!nb, be-? fildj-o fnttev anlnuniren, aber ben fi(d) m
jelti modjt nuiu Uml augvei)iien. ^si) Ivolt gern eljn mal el)n ftiui Hon ben
■^Hipiiten Ijoven, bas fic fnv legen tnnbtcn on fonbcvlidjc gvoffc navl)Cl)t. ^Jlbcv
Um» folten fic anbcvc- tl)un, bic gott fclbev rid)tcn unb leftevu ?
(5-l)u (>l)viftcn meufd) ift t)el)Ug an leljb uub fed, ev fei) lel) obbev pfaff,
man obbev lucl)b. 2JJcv anber» faget, bcv leftevt bie [)el)lige tauff, (Sljviftu-J >:■
bhitt unnb bc-j l)ei)ligeu gcljftv guabe. (y-i ift el)n gvofj uub fclltam bing
umb cl)ucn b"l)vifteu unb gott mcljv an l)l)m benn am faerament gelegen ift,
benn bcv (^'l)rift ift nid)t umb bc>3 fücvomentC' Uiillen gemadjt, fjonbcvn ba§
facvüuUMit umb beo b"l)viften milleu el)ugefel;,t. Hub bifje blinben topff tnoUeu
aUev evft nod) bifputievn, ob cv ba-? Saevament muge angveljffen, ia Umllen 20
el)n fcljcvel) branf; mad)cn. ?(nf5 mit ben lievftürttcn unb Devbleubten beljbeu,
bie fio gav uid)t-5 loiffcu, luoa el)n (5l)vift l)el)ffc obbev fei).
\Hlfto and) bic, fjo bet)bev gcftallt empfangeu baben, bitten UUjv unb, fjo
C5 l)clfien loiLl, gcpieteu miv l)un beut namcn unfjcvc' bervn l,M)cjn t^l)vifti,
ha^ fte ia teljn gelüiffen bvob mad)cn, al-J fei) c« unvcdjt obbev nbcll tl)au, -'5
f{onbevnu follen ba-? leben el)e laffen, el)e fie baö loibbev vnffcu obcv bevleucfcn
uiuingejcl)cn, Unvö ba loibbcv fetit, tl)utt ober Unll iJ^apft, Aieljfjev, fnvft nnb
tcuffcU bat;u. 3^cun ba ift bev tcyt be-J (yuaugeli feo flav, baö and) bie
ijJapiften nidjt lenrten fnnben, bad t^ljviftuo bel)bev gcftalt el)niet;,t nnb gibt
/ fleOciiebl)!'! (so tiucli nnicii frl) ufsn-.) I i' bann irie im ist Kill .'J t)ot)cv CD
■1 bennodjt ICcill bannoc^t >' .5 tfjurcn Füll tl)iivvni I'. bovcn / bfjcren A' ('> benn]
iDonn (vir i/eirühnlich) FO U nj7 cbcii aU lool / I i|>l)aiifcicr A' ■>> faiict OJl
malt. ij:J A 9)latt. xxxiij (J mndjclcn Füll ii bann <! 10 onficnfl FdJ/ tclc^§ (so
immer mit t) FAllIIK ffitct F(l I fiitcr // »tuen A' -riucu /'/ -rievtn /•' /' icl6§ OH
niücf)t FHK niüff)lc / luDü ouch (I ftucf J:-<ll IJ füttcgcn JC tiinblen FUJI
fiinttcii A (oiibcn / jiinbcvlicfjc I)KII\ nntvftjl '.' ;.'>' (ultcnt ( ent uiu-li im I'rliitrilum
•iiiriihnlich) I Icfttcn / /■'> (aftt E—K Icftcret E ben (jeljliiifii tanff FHIll Ijrtjlifl A'
K'i nci)ft A' (inab OK 17 nin // ein FO bau (so iimiur mich Aom/nu-diir) I lf< benn)
mann l'OII {mi für nam i/eviilinlic/i, ihicli J hol liiifiir i>c\\) 19 boä Pljiiften] bev Pljviften A'
'JO bifpiitieteii /''/ niiiflc EK niiisi FH niofle / JJ nichts] nit (hiiujli/) Füll nüt
(reffelm.) I 21 ()erven(n) FK 'jri fteloluiffon / bnvab IK übel F nsir. '.!<! ee E-K
ruffen '.'/A' vloffen /' uevleiiiinrn (fm rr:/i/m.) /','--/ 'J7 fnvft] TSüvflon A i'S 6iian =
aclij /// (viunnßelii /■''-' -'!» gftnlt / flcftolte F
SU •>'.) s. Ihm. Aiisi/. Ui\ S. ir,. II.
*üoii beiber ©cfliiü bc5 Snttuiticiit* jii iicljmcit. \h2-2. 21
aßen iuiigcrn. Tnnimb 6iftu fdjulbig 6et) bcljiiev |ecl iclicfcl)t, iolcl)o iiid)t
|ii IciicEen ober l'c^cnbcu laffeii, fljiitcmnl es eben §o Uicl lucrc, aU luciin bii
Hn-crf)ii"t, Pl}viftiiv fclb fictt unvfrf)t bavaii tlniii iiiib lucre cl)ii fi-iicv, bic uh'1)[
ev niibcio beim bcv 'ivipft iiiib bie luniiijie ■"Inipiftcii (bie fitf) )elb yir fiiif)eii
i mail)cn) l)Qubelt. Tic i^apiften foUeii l'old) Icftevimg beii luevrfeii (5t)viiti
niifflegcii, bit miift fie loben, cliveu unb vccfjtfcrtigeu mit lei)b unb lebcit,
liiilltu clju (5l)vii"t iei)n imb felitj luevbeii.
Unb I)ic fi()e abcvinal |u, >oic ftavcf bcv t)evr (?t)i-il"tii-j iibir feiiiu- Icitcnv
l)iridjc unb fic buid) i)l)ic cijgenc ftuglicljt an bie fonnc bringe, (i-y ift yi
10 ^hirmbevg an^ beni regiment aiif5gnn|y*i. 4^ tilgen, bau man bic facf) oon bcljbet
gcftaUt bcy facrament'j Im cmpfal)cn, anfficfjicbcn foll auff cl)n Ijntnnfjtigo (Hm-
tili, bcnn bie fingen l)erai RuiUen eo nit Oerbamnen, bocf) l)nn bc-j nidjt lut
laffcn, ftonbevn nnevfanbt Hcvbampt l)(\btn. Wie bnnrft bid) nn^ ^sd) mepne, bnc.
)inb ia L^lirifteii, fie bcfennen, ba>5 cc- (5l)riftii-j elmgcl'cljt l)abe unb |"tcl)e i)m
«s ©uangclio, bau ift loar, aber fic loollcn cl)n bebenrfcn ncf)mcn, obö rccfjt obbcv
nnved)t, |nl)alten obbcv nic^t lml)alten fei), \iuvi 0"l)viftuo fetU nnb tbiit. Ta
l)cttc id) luft iju, bao bic yi)viften anljuben, fidj Im bebenden, ob bay (vnan=
gclion re^t ober nnvcdjt, ^u Iel)bcn ober nid)t ,5u Icl)bcn luerc. i^t l)att and)
gcpotten, bac- man bie et)c nit bverf)en fol, aba nu fefic id) aller erft, U'ober
2" bic groffen l)ern gemel)niglic^ ben el)cbrnd) fjo lcl)d)t adjten: fic baben-ö inllel)d)t
l)n cl)n bcbcntfen genommen, oB§ rc(f)t gcpotten fei) obbcr nid)t.
Tic lüel)l beim nnfjer berr (5f)riftny fepne fepnbe, bic groffen baiif^en
bepbc gcl)ftlid) unb UieUtlirf), Iju narren mad)t offentlid; l)nn bifjer fad)en,
ba'3 fic feo finbifc^ nnb fc^impflid) baniit faren, ba§ l)t)n frcl)lid) (^lanö
3s Dlorr^ manß gnng lucrc tin antniortten, foUcn \v\)x getroft fcpu unb l)l)r
toben nnb nart)cl)t Pcrad)tcn unb nit forgcn, Inie nn)r i)bn anttoorttcn, beim
fic funben lion gottiy guaben nid)to, luic bas gnugfam ber i^apft mit fel)uen
bullen nnb papiftifc^en frf)u|fc^rel)bcn nnb nu auc^ bic jornigcn \.)tmi bctodjfjet
1 jüngetn / J jcijtcmal FOII j^bmat / fcitcinniot /< tuet / 3 fcl6ä F
Set^an A' get^on F 4 jotnigcn F—I fcl63 (icie gewöhnlich) F jut litd^cii] ju bcv f. /
ju einer I. £ 5 l^anblct J tot(l)id^c 2''(1J/ 7 iatig (no immer) T 8 atct einmal E
'J^er{x)\ä)t EFHJK c^gnc / o^gnc 7/ Bonnen F—I W^tivcmicx^ IK ^liüxnicxi FFdf/
tl Bf^it^übcn / joll] jotle / jutünfftigs FJIIK 12 ocrbomcn Fall Dcvbammcn A' »ct^
bam-en E inen FGH bes "> baä Gl 13 mein / (dm Fehlen des ausl. t in I furlan
nur ausnahmsweise hemerkt) 14 ftcc F.OHK ftanb / lö baä ift] »fib ift / ob cä (wie
gewöhnlich) F IT anhüben DOI on^icbcn F -^ibcn K ITJIS ßiiangcliuni (telu) meist
EGHIK 19(StF6IJI nii^i B fi^c i''«// f^e A' »oo^et i'V/ 20 ^mainlü^ G/f
gcmebntitf) IK Ccbtu^ (/' ccbru^ El 21 genuinen K 23 madöct G offenlid^ FGE
facfi FIIl i'J fc^inipfftirfjcn / 2.5 antlmirttcu ('m/e/;n.^ V/VA' ^eixb^l (su rcgelm .) F— K
26 »ectaii^ten E inen FG/I 27 (ünben F usw. tcie üben gcnugfam G 28 fetten
(wie gewöhnlich) FGIK bctoc^fet G belot)fcrt A'
') Biese Stelle IteU Emser heraus in „SDibct bcn faljcljflenantcu (falcfioflcn nnb
»tinl)tl)nftigcn ßrjtejet 5)iattinuin 8utf)cr. Bresben 1524." Blatt A iij. •
22 Soll beibcr föeftnlt bc>i ©iifvnmciit« ,;ii iu1)iiicii. 1522.
l)abcn, fjoubcrii luijr imijicn flcijid) iiub blutt auf] kii inujcn tl)iiii iiiib
gebenden, ha-i lt)l)v iinfjer iicluiflcn aiiff gotio huut Uiiitter imb aUel)iic
grunben, bamit lot)r beut teuffd i)in ftcrbcii bcgcgcii luib l>eftcl)cn funbcii.
Sieber bvubcr, glelube bii m\)x, bcr idjy erfnreu babe, bcr teuncl fiirdjt fid)
für menfd)en Inort unb gepott lüdjt. 'Tarinub tncnii er bid) am fterbcii finben *
lüirt, bau bu beljii gelinffeu auff tnenfd^en gcimt ftoneft unb teilt jagen: 'Jllfeo
f)aben ml)r gepottcn ber '-J^apft, fird)e, furften k., jjo luirt er bid) [turnen,
boif bcpn fepn fnfjitab nber blel)bcn knrt. ilBibberumb finb er bief), ba« bn
nuff gottio lomtt trolüft unb fpridjft: 'M^o ()att ml)r (i()riftu-5 gepotten, ba
ift fel)u tuort, f;o Irirftii \]fy.n bainit bie loeUt tut enge machen. lu
tfpii. 6,12 '2c\':> mepnet janct '|hiuIus (fpl)e. 5.: 'ilUir l)abcn nidjt Im ftreptten mit
fle^fc^ nnb blutt fjonbern mit ber geljftlid^en "boßtjeljtt t)nn ben Infftcn, mitt
ben regentcn bifjer finfternif}. Tic felbigen aBer ftreptten nur baruber, ba^J
fie bie gcloiiien entmcbber mit li[ten unb leren uerfureu ober mit falidjen
fcfjrcden umbftoüeu, baluibber I)ilfft aber fel)u (uaffcn, benn baö tt)ortt gotti§ ts
altepn, baä idjlnevb be-j gepfti-J, barumb Jollen Inpr pl)e befteubiglid) brauff
blepben, bac- bcpber geftalt braud) fep redjt unb (5l)ril"tlid) nnb C^uangelifd;,
unb mer anbery fagt, ber leugt unb Icftert gott, e§ fep '-i^apft, fepfjer, furften
übber bcr tcuffell balni. '^ll^o aM-) füllen »upr bie frcpl)ept befennen unb
crtjatten, ha-i lüpr bao facrameut mügcn mit pcnben ober mit munb empfatjen, 20
mit unb pnn gclucpl]etcn nnb nugelueppcteu tlcpbcrn, gefeffcn, l)enffer, panbcln,
lüic cy nnc' gefeUet. äfer bifje freppept leurtet ober epnerlep pari tetjerep
fdjilt, ber lengt abermal unb Icftert C'priftum nnb fepu loort, i^-i fcp ^apft,
fepßcr, furften ober tcuffell balui. SBpr paben bay pelle lantter (i'uangelion,
mie fic felb betcnnen, fie aber l)aben pl)r cpgcn bebenden, ob fie bau 6uan= 25
gelion pallteu liuiUcn, nnb banebcn pl)r epgen fpnu loibber ba-J (5^uangclion.
Sa^ faren bie nufpunigeu, laf^ faren.
i»ni. 1,8 Summa fummarum, tote fanct 4-^aulnö |u ben föalateru fagt: Sßenu
and) lopr felby obber epn C^ngell Imm ppmell end) auber^i prcbiget, benn tnpr
cud) prcbiget pabcnn, fjo fcp co iHuiualcbepet. 'Jllfjo fag id) aud; alpie: bn :*>
muft qI^o feft uttb gclotfe auff gottiis Hunt pnn bifjcr fadjcn nnnb allen
3 fltünbcn A' — A' tcgcgncii cJil 1 gtoiib (nie immer) KJVIIK fllpufi / ctfatn EU
fürest FHI förd)t O iordjt E 6 ftoneft BEGII] fcfecft A' ftoffcft / ftccft E 7 flEpoltcn
feliU I bie tir(^c / furften LXIIIK ftiivijcn E ftirtjeii EGII S fn6ftal)ff FGH
y ttu^cft /• — Ä fpridieft 7/ JO engt FUNK ;2 tiofi^ct)t(t) L7:;— A" 7.3 finftctnug J^G
bie fctben A' // ointluebcv /V,'// eintioebet-i f «crfilrcn FO/K -fuctn E IPJ.'t fa(jcf)en
f^t.| fatfrf)citi ctfrfjrectcn l'K falidjcm nuch G 16 naiftB FGH 17 ßfji-iftcnlid) /
18 lüflt / furften (su oiuiicr) l'GIIK IM lietenncn] ctfcnnen / i'O mügen] lünler
munb / niugen i.'I> mit ben l)enbcu // :.'/ flclucl)l)ctcn unb fehlt K iinlueil)eten E
^eiifetn FG tjaiibcten // J.! gefeit GIIK leugnet F usn-. aincfjerlel) G 24 fjäü I
2.5 jelbs FG Jii barnebcii auch E Cnongelion fc/ill I -J'J geprcbigt E 30 iä) auäi]
i^ tnä) E oU)ie] ^ie A' 31 ouff 9. \o.\ uj} 5. lu. K bifcn (aluo Plural) K fad^ FH
allin //
5!oit btibcr ©cftiitt bei Sattnmeiilä jii iicl)meii. 1522. 23
onbciim bicf) balucii, bas, oB tcf) auä) feI6 l^um luuvcu iinivbc iba \}dH im
fcl)) uiib tinbcr viffc ober in-vlciirfctc mcl)iic Icvc, bnc- bii banimb nirf)t bancm
trcttift, Boiibciii ipicdjift: lucuii nud) l'utl)ci IcUift obbcr el)n Ü-iu]cI Dom l)l)nicU
aitbciä Icrct, feo fcl) c-i ücvmalfbfljct. 3)cuu bii niiift lüdjt 'L'iitl)cvo fjniibcinu
■> 6t)riftiii3 fdjulci icl)ii, iiiib ift lüt gmig, bn-; bu faflift, .l'iitl)ev, '4>ctiiic- obbcv
ifniiliis liatt baö flcint^t, fjoiibcni bu miift bei) bl)r fclbo l)m (^clüiffeii fiilrii
^'hviftiim iclbc' iiiib iimiiciu^lid) ' empfiiibcii, bau cv siottio luoit fcl), luciiii aiid)
alle »rcUt ba loibbcv ftiittc, feo lange bu baö fuleti nid)t Ijaft, fjo lange
tiaftu gelüifelid) gotti-j luoit nod) nid)t gcfd)mccft uunb bnngift iiod) mit beu
1" lucn an mcn)(^en munb obbcr fcbcv uub uid;t mit bco l)cvt!cu grunb am
loortt uub ltiel))ftft nodj nidjt, liuiv bao ift 'JJfatt. 23.: ^]]t folt cud) uit '»"tH) 23, m
mciiftcr l)cl)ffcn auff erben, bcnn ei)ner ift eluv meliftev, C'^liriftuo, bev mel)ftiT
Icrct l)m l)crljeu, bod) burd) |a?i. S*tii| ba-:? eu§erlid;e luortt feljncr prebiger, bie
cö l)nu bie oren trcl)6cn, aber C?l)riftuü trel)bt-s Ijnn bas "^er^.
1^ Tarumb bentf für bid), bn l)aft ftcrbcu nbber licrfnlgung für bl)r, ba
lau id) nid)t bei) bt)r fci)n, nod) bn bei) nu;r, fjoubern el)u iglid;cr nuifj alba
für fid) fclb« ftrcl)ttcn, beu tcuffcU, bcn tobt, bie lücUt ubir loinben, tuenu
bu bcnn luoltift |m ber t!Cl)t bid) nmbfel)cn, \vo id) bliebe, ober id), loo bu
blicbcft, uub bic^ bclncgeu laffeu, ob id) obber l)cmant auff erben auber-ö fagct,
■0 %o biftu fd)on uertorn nnnb l)aft ha-j luortt aufj bem t)crl!cn laffeu, benn bu
bafftift ni(^t am luortt, üouberu an ml)r obbcr an aubcru, ba ift bcnn fcl)u
bülff. Tobel) fauftu mcrcfeu, loild) grcliilid)e feelnunber ba-5 fiub, bie beu
fecleu menfd)eu lere ober auc^ gottio liunt iiidjt lautter uub gclniß prcbigen,
bo^u, lüic tuenig mit l)cr^cn brau bangen, obe Irol lautter prebigt loirt uub
25 üon Dielen gcprci)ffet. Xa-3 fei) iiom erftcn tel)[l gefagt.
1 anbicn / buroen / jcl6§ F(! jü oim nattcn l'Jf iDÜtbc K wt eil
2 tuffte F—K bctteudtc B »ettcuate K ttcrlcüflitctc FGI] tuffc ober ocrlcugnc E 3 btcttcft A'
Itctcft // fcl6§ GHI 4 bann auch O 5 jogft A7/ 6 fülcn (uicid mit ü.'l FOIIK
7 unwcnglidö JiF<! vnWenUiäj III\ Ijnwcnbig A Ijnnlucnbic^ CD iniilucifclitf) E ,s fütcn
EFGIIK ;> noa^ fehlt Ol flcimccft /.' // lucljft /-.V ttaift '-'// loifjcft A' IJ clticr /•:
iiloct / Li Bijcrtit^ (B = ü) / J(i tjcßtlic^ct l'iill K jcnlic^cr E jcllic^cr / ^^■ njcltcfl A'
loa (so auch unten) FGII l'J bctibcft '/// faflt / 2(i öcrloteii / gclaffcn FGIl
glaflcn A' bcnn] «onn (V Ji ^Uff E—f ^Qtff A' lucld^ EJJI Woldj /' luilc^ gt.|
»ic grüliti^ / -mötbct FIIIK 24 wärt /
') unlociiglid) (uiUoengflic^) = unetsdiiitterUch, lom flüchtigen Setzer von A falsch
gelesen; das sclletie Wort ist in Wittenberg nicht unlickannt, s. Uns. Aitsg. S, S. 312, 1 und
(mich Lutliers Handschrift) i), S. 760, l'J: 'äJiiiib iJulljcti Ute befielt bu luciiglid) öiinb
Snbcweglid^.'
.-(« 15 s. Uns. Ausg. 10^, S. 1, 10 f.
24 33on lu'tbci- Öcftalt be- 3n(rnmciü-> ju mljiiu'ii- 15'22.
»Da^ aiibcr teijn.
^\ft beim im beut flcluifelirf) nlfeo uiib fct)u {ihu'DffcU bvoli iuifiakii , Umv-
^«.^^ iimb tf)iit iiiniiß beim iiid)t? Cm löonimb Icfititii c-3 felfiy !iicf)t ivl)eii
|ii äCnttcmbevg, ba co angeiaiigcu ift, iiiib nitbevo luo inct)v^ '^liitliiovt icf): ©ö
ift tnljr nic^t lieB, bae c-S nidjt nngc()ct, nbcv mel)it ttag ift, ba§ cy iü(f;t tan s
nngel)eii. {5l]n gefangen man fnllt \wl veliffen, l)ettc; and) tuoll iitad)t iiiib vedjt,
er £an aber nid)t, e-J ligt an l)l)iii nidjt, fjonbevii an anbern, bie i()n Ijlinbern.
5U)iu cl)n gIct)c^ntB: ba§ ßuangelion jolt BiUid) l)nn aller Inellt prebigt nicrbcii,
inoran ift ber fel)ü ? ^Jid)t ani (ynangeliu, benn eo ved)t nnb luarTiafftig, nnWid)
nnb icliglid) ift. (fo fcl)lct aber an leiitten, bie bat?n tuglid) finb, Um man bie i"
nitt ()ntt, ift c-S beffcr gcfdjmigen beim geprebigt, benn c-i Inirt bcd) lierfcljd)t
nixb fd)cblid) prebiget. ^Ufjo l)ie and): ba-3 facrament nnb ber obgefdjriebenc
brand) ift red)t nnb gntt, aber luo finb bie lentt, bie batjn tnglid) finb, baä
fie c§ anfal)cn unb trci)bcn f ÄVnn ca bamit anßgcrid;t tnere imb bamit cl}ii
ü()riften tmirbe, bos er baö faeramcnt alfio firaud)ct, toere !el)ii lel)d)ter biiig 15
benn (5bviften fcl}n, mod)tc Inol and) el)n fein Gbriften fct)n. M) ¥^ barnad)
geftrebt unb Umllt gern, bao ond) bc-j '-^apft-j gefcl^ abttjan lucrc lum icriidjcm
empfaljen be§ facramentS am öfter feft nnb frei) el)ucm iglidjen gclaffcu lüiirbe,
ba§ er au% digfiiem gelinffeii unb anfj lumger felincr feele nngcliUningen l)l)ntui
gieuge, bamit ber grelolid) niid)riftlid) mifjprand) nnb gottie Icfternng Uu'niger m
luurbe, unb I)l)nfurt !aum epiier l)l)n|u gicugc, ha t|t Int f)uubcrt ,yiget)ea.
(B]o fef)c id), bnC' ber Satan bamit nmb gebet, er Uuille bel)ber geftallt ia fu^
gemcpii machen unb nud) gcmeijucr benn ber '-J^apft fcl)u epn geftalt geiitadjt
Ijatt, e^c benn 6t)rifteu gcmndjt toerbcn, btc foWjö tl)uu follcn, unb gcbeitcEtg
anff ber redjtcu fel)tteu erger 311 madjen beim anff ber linden. Taritmb ift 25
unß nott, ha5 lDl)r anff ber rcdjten mittel ftraffcu blepbcn nnb got bitten,
ha-j er um brauff t)clffe unb bel)altc, benn ber Saton fudjt un-3 mit cruft.
2 bciin felill K botet) Fan baroü ll< :i loKcftii K tajfcft bu Fdfl] tieifcftu /
■1 20ittcii1)ctß K Söitcmbctfl / oiibctftluo A7v «iitlmirtidj JII « lool t.] iidj luol tl)(fcu
(alao 7ihd. reißen) 1 %t^ K 7 taiiä A' l)iiibcrciib / S fllcitftmife A' »«»/■. gcptcbiflt ^vt> mi/
gc- auch sonst) El 'J »atan EFGK fecl KK \d FJI fät '// nü^lid) A' lu jäüBlid) /
fcctct A'A' fdct FH folt / tüglii^ FK tuflcnlicf) 1 bauflcUdj FC II (diese Formen mich
unten) II prcbißct /•'/// beim (vor ti)] »uaiin H 12 \ijafA\ä) Ol gctivcbinct F
otflcicfjrifinc V-'A' -gcjdjtibcii / abgcjc^ticbcn A i.5 baje lugliäj / /."■ ^tirift A' bnidjlo /
W mödjtc ailK m'oi)i FI foW FFdllK jiitu 1 IT gcftvclit A Sabft A gcfalj (»onst
gcjofel; / iätlidjcm CIK 1» bcä jacramcutä] bj factaniciit A' r.) aljgiiem F \a\FGI
\ü n f)l)iilju fehlt K 20 DiidjtiftciiU^c /'(// ttnd^tifUidjc III' 21 l)l)iifiitl A -furo Fall
fouiii A' I)i)n,ju] ju A/' Ijctjt K t)cb l'll jctj / l)in3iigccn E 22 fil)c FII fid) K
23 gmciii / gniciiict E 24 (ollen FOlf 25 crgctct / 26 rcdjtcii fehlt G
27 batufj /
M m s. Uns. Am)/. W, i>. 4ii, 13. zu 17 s. Uns. Amg. 10", S. 50, 8 f.
Soll bcibet ©cftalt bc-S ©nfvnmciili jii iioljiiicii. 1V22. 25
^ä) loffc nll)ic bie iiviacf) aiiftcfjcii, Unuimib id) bifjcii biniicf) I3U 3.l}ittcm=
hcvfi iüd)t I]a6 lalfcii gclicii, beim bao ift dm fjoubcvUrfjc tutfcUiflc uvjnrf),
baiion lücfjt not Ini id)Vfl)brii i|'t, uhmui t-:- und) norf) fdftlirfKV iinb imrf)
l)l)mliid)cr lucve, iDolt id) bcniUHij fotd) niifaljcii iiidjt bc|tetiiicu obcv ftcrrfcii
■i l)clffeii. @3 gcpuvt nid)t cl)ucm i(ili(f)cu aiiljiifaticit obci luitliiiu allcö, Juaa
rcd)t ift, Boiibcvu ift (\nnc[, bivö er bn«? ied)t tl)ii, bnc- l)l)m im d^nb iiiib
bffpll)cii ift, beim tuo bifjc inbnitng iuivt Hcifeict, ba iftc- iiidjt vcd)t, line
fiutt and) ijnimcr bnv rcd^t fcl). Tanimb »uil id) nur bic urfadj erzielen, bic
ba l)l)nbcrti iiiib fobbcrii, haä bifecv liraiirf) bc-3 facramcntö nidjt fuiibc obev
w !itnbc aiui,c()cn obbcv fürtgcf)cn.
Tic cvftc ift, ba-3 bifj fncvnmcnt mit fel)iicm bvaiid) iiitt Ijiui iiii^ci;
gctüolt ftel)ct, fimbcrn ift gefangen bind) 3?epftlid) gefetie glel)cf) loic bie gulbcit
gefef^ be-J tcmiielä 511 93aln)Uiineii gefangen Univen, ba§ gcfeiigiii^ ober ift
alfeü getljan, ba« bcr gemcljne man bnvd) '-yepftlid)e tljvannei) nnb gefeji l)m
15 getüiffcn ^0 ()art Dciftvicft unb gefd)liied)t ift am glaloben, ba§ cv^ nicf)t fan
%o plcititid) faveu laffcn nnb fel)n geluiffen feftigen, bac- bes S^apft-j bing
unredjt unb bifeei brand) rcd)t unb t^nangelifd) fei), i^ab bod) id) fclbs Uml
brel) iai mid) gcerbel)tct , ct)c icf) au% beS 33apfts gefeljen mel)n gcUiiffen
erlöset l)ab mit teglid)cv nbnng bcc- C^nnngeli l)nn prcbigen, Icf;en, tvad)ten,
20 bifputicvu, f(f)vel)beit iinnb I)6ren, luie fuUt bcnn bei" gemei)n man fjo fd)nel
eranf^ tjn bringen fel)n? SBo nu fDld)e l^l^l. 5ö4| fd)tüad)e menfd)en l)l)n get)eii
unb bel)ber gcftalt ne()meu, feo bel)ffet fie barnad) l)l)ie getuiffett unb bel)d)ten, i>a^
fie babeii bel)bev gcftalt gcnoffcn, alo betten fie nbel bvan tljan, >uie bcnn
ctlid) fd)on tl)an l)abcn, ba^ ift bcnn cljn gvelulid) bing nnb ift übet ergcv
25 tüorbeu, benn mit fiitd)cv bei)d)t unb getuiffen Hcvlcucfcn unb ferbamneu fie
Pbviftum nnb fel)n elinfelumg. '•Jiur fern mit bificn tentten lum bcl)bev gcftallt,
benn ba gel)et eo mit i)l)n nad) bem fpvnd) O'ljvifti ^JJcatt. !•.: 'Jfiemant faffet watti). 9, i?
beu moft ^nn aÜtc fc^tcucf)e, anbci'ö bcr moft ^uvel)ft bic fd)Ieudjc unb bei;
moft tuivt ücrfdjnttct nnb bic fd)lcud)e uerbcvben. Ter moft ift bic tcrc bcu
1 Btoua&e E J;2 aSittcnficrg JJK aBitlcniBctflt V 3 Qucf) fcliH F fofUidtjct BFGHI
4 I)inielicljcr /] ftaimlid)cr V bcimodjt EFG U bauuoc^t / nid^t fcldl K bcftätigcii Ol
■llri Ijclffcu ftcrdtcii / ,5 gcbürl IK gctJÜtt E gcbiirct EG II Ijctliti^cn auch F H ift f ■.'.){
cä ift / a^gncl EGIf ctjgiict /] cljgcn E 7 bcfoUjcit auch G unw. »ctfctt // ucvtott /'W
bo fehlt E S jcmer / cvjcUcn / y f)inbctcn / forbcrn EK fotbcrcn / fürbcrit FG l[
iraud^e E 'JjlO tünbt ober tüiibc FJI 10 fürlgccn GK furtgccii A' füvgccii //
U mit fcljncm fehlt Jl 1> Sobftti^c / Sötilic^c (n'ic oben) K giilbincn / l'.i gcfafe G
gcjcimcfuifi E gcfcngfnig / 14 gcfo^ A' gfotjt / Iti lilogli^ K Moglid) EG bloftid) //
plü^lic^ / Sopft A'A' »atJftcä I 17 boä) fehlt Jl IS buü FG btii f gcaibail /•'//
gcorbeljtct (ci EI) K gcfcljtcn / gcja^cii A' m ctlofct EG täglicher / i'ibuiig (''/
Hebung F 20 boiin / 21 :^crau§ EGII [)ctu6 K Ijanife I foldjä K 22 ic^ffct fi^
(Druckfehler tj K 25 Bcttaugncii F 2H infoljiing I fett / fet FGH 27 get E
inen F Üiicmon / faffe E 28 aUid)lciid) // alt fdjtciic^ FG onbctft E jcr=
«iffet FGJI 2'J rciiibt /' «ctfdjüt FJ »ctfc^it G/f
26 i'"" l'cibct Scfliüt bei ©ottnment* jii nel)men. Iö22.
Guaiigelt, bic alte fd)lcud;c ftiib bi§c ucvaltc id}luad)c gelinficii, barumb fonncii
ftc i'ii) litt mit cl)nanbei' betragen, bao gclüijieii luirt ergci: utib ücilcurfet
bnrnadj bie lere, bic c» faifet l)attc.
^sa ic^ iagc tocl)ttcr: nux fcviic mit iolrf;cii Icutteii aiid) non cljiicr
geftalt imb Don ganzem facvamcnt, bcnn bic mir cljiier geftalit braudjeu, 5
tuirt ber teiiffcU am ftcvbctt cttgftcn mit beut C^iiangelio, luild)-? bclibc geftalt
cimfctjt, wo l'ie beim itid)t rabt mificn, muijeu fie ucrtcrbeii imub inirtt
iüd)tc' lielffeii, ba-j fie 'ix-pftlidje geiet; imb alten tuand; fnr loeiiben luolten,
ba§ ßuangction fragt mibcr nad) ^apft nod) brauc^. Xarumb Ijab ii)
gefagt, es fel)let nidjt am redjt, ^onberii an Icuttcii. Q-3 tan be-s 53apfto gefc| w
ind)t on greUiiid) fcetmorb in aller lüclt ßo gar gemcl)n gcljalten incrben,
el)ner geftalt .ju genicffen lüibber ba» Gnamylioii. Sßiberumb aud) nid)t
mciiigcr fc^aben ift, bcl)ber geftalit nad) bcm Gnangelio fjo vlohlid) nnter bic
ganljen gcmei)n foldjer gefangenen fdjluadjen gcluiffcu anff l!nrid)ten.
S,}o fpridjftn, toaä loitl bcnn l)ic mcrbcn? ifts feo fcrlid) anff bcl)bcn is
fcl)ttcn mit bißem Sacrament, bao ber tcuffel am tobt mitt bcm (ynangelio
mibber ci)ne geftalit nnnb ber ii^apft am leben mit fel)ncm gefeite irnber bel)bc
2. xMj. 2, »geftalt tretjbt, lüo f ollen intjr bcnn tjljnn? '^intlnort: 3)arnmb l)att S. '^paut
ücrfnnbigt, bau bc» ö-nbc^riftö regiment fcrlid) ^eljt madjcn foUt, bau man
auff feflncr fcl)tten fid)er manbcln tan mibber i)m (i'uangclio nod) anfßer -m
bcm (ynangclio, bod) on fd}nllt hc-i (^nangcli, bcnn ber moft ift gutt, fjonbern
auß fdjuUt bcy U3apft5, ber bic getniffcn, bic fd)leud)c, l)att lafßcnn öeratltcn
unb nerterben, ha-i fie baö (fnangelion nidjt faffcn nod) l)alten tnnbcn nnb
bod) an ba-j (inangclion nid)t bel)aU,ten merben mngen. Mci-i follcn \v\]t
bcnn tljnn^ -Äntluort: nit^t» anberö bcnn haa (5[)riftny Icrct unb fprid)t, a
OTnttti 9, u'JJJatt. 1'.: ben moft faffc man l)nn nelne fd)lcnd), f]o »oerben fie bcl)bc'j
bct)alltcn. ;^ntiger muffen lüi)r tut crft lucrbeu nnb nclu faf^ mad)cu, el)c
bic tt)cl)n ernb angc()ct unb ber moft flcf äffet luerbc, bie alten muffen befel)t
/ Chjangctij »''«c oben F iisir. wctoltct // tonnen / lüficn K liinbcn EFHH
2 iti^l C tcttagcn] »ctltagcn / »leugnet (o atati u.'i 11 »erlcugncl EFllK 3 gefofjct F — K
:^atte] '^fltt / ^at FGJJ 4 3a fe/äl 1) .5 öoni gongen F 6 loöldöeä F Wclidöcä /
7 bonn / mufjen C tjcrbctbcn E—I initttl Wivb fie BEFG H nit IK nid^ä E
35äj)ftifi^ A' gcjcfe fehlt E Bot loenbcn A' für luenben / y locber (wie immer) EFOHK
noc^ 58. A' 10 fclct usir. wie oben iBo|)ft A' 11 fcclmoib A' loctbenl luerb (Druck-
fehler!) E IJ gcnüeffcn /' niefi'cn E i:s ftnangcli /\ ©uongelium E \>lo\\.\i) usir. trie
üben, nur durchwe;/ p- 14 gcnietjni ',' gejongnen FIIIK l'i will bcnn l)ie| loitl-:- Ine /
fatti^ / ;7gcfofeA' /.s hciilict /V/ Jetten'.' «ntluiitt //A iw «crfünbtgt /V.'/ZA'
Uerfiinbt J ferlic^e '/// gfctlit^ A' (atlid) / 20 webet J/IK -JOlit l)§ bcm A JJ l)aU
lallen fehlt FGII 23 wetbcvbcn A7/A' Cuangctium (au auch später) FGHK lönncu /
24 on (so gewühnlichj F — K Werben niugcn] tnnbcn Werben E ntügcn (n-ie reijelm.) GH
mögen /A' l'.j tun E 'älntlDurt hier muh FG Jii foffc] foffct /'.'// beljbcs]
fca^bcn FGJ/ 27 löütigcr A| Öi'itigcr G/t Öieligcr /' iöüttner E mufjen auch !>
nüwc / ce EFllK 28 W. ernb] w. cten A wijncrn I belebt) off bie feit A' l)l)nWcf E
Soll bcibet föcftnlt bc-J £aftrtiiiciit-> ^u iifl)mcii. 1522. 27
t[)nii lücrbcii, bao i|"t, imiii niufj ftcuit unb lud im-bidcit luibbcv bco iönpfti
gcfc^ üoii eljiicr flcftallt iiiib luol ticl)bcit bic (yiian(\cliid)e cl)iifi'tuinc\ (si)viftt
l'on t)cl)bi'V (leftalt. '.'llicv \)n be-j bcio luiUf iib>iic\)f;cit luni bcm (Vinlscii
Sacvatiu'iit, co i'cl) cljucv obbcv l'L'l)bi'v flcftalt, uiib nirijt l)l)nl.!ii tvcl)lH'u Uiibcv
1 Quff oftcru iiodj nuff pfiiiiiftcu iinb nlfjo bic inbmiiit^ bcö Ü^apft-j falU'ii
loli'cii a\\]o lange, Inf} bie Unitt iviugiom Dciftcnbifict oii loctcu iiiib nn)lu'n,
Bimbciiiii aiiJ3 ciigciicm gclüifjcu getrieben lum i)l)n felbo füntineu nnb baiiiacf)
ringe nnb bringe, bas i)I)ni baö fncrament geben luerbe, ha bei) tnnb man
fpiuen, biia bic fa§ unnb fdjlcnd) nelu nnnb l)br gcluiffen gnngfnm gcfterctt
lu lücren, ^o blieben bie anbernn, bie fdjlimdjen bal)l)nben i)nn Ijbreni lucfecn,
fiiJ5 fie nnd) ftarcf Unuben.
SBenn man aber gepentt obbcr l)el)ffet obber ludet unb rel)liet luint
facrament, feo feilt ber ganlj bnnffc l^n nnb faffjet ben moft l)nn fel)n aUten
id)laiid) nnnb bcrtirbt. Xarnnib iftv nidjt mnglid) nnb bac- faevanu-nt fanfj
ij nic^t lel)ben, ba-s mon cl)n gemeljn orbinan^ brauff ftellen fult, lucr fcl)n
gcnieffen foll, tuie ber Stapft t()ntt, f3ünbern man mnfj lunior bao butct Uml
fceprebigen nnb bie fd;luad;en geluijjjen balum ljil)en, bif] fie, be-j L^uangeli
üoUig nnterrid)t, üon l)t)n felb-j bcmntiglid) tomnicn, bem prtefter nnfngcn
nnb bitten anfj gel)ftliif)em l)nnger nmbo facrament. ^Jiit ben anbcrn allen
;u nur lueptt öom facrament nnangefel)cn iöapft gcfchc, fird) brand) nnb alle
bing. Xcnn Öl)riftui5 fprid;t ''JJfatt. 11.: 2)a-5 rel)cf) gotti-i Jüirt prebiget nnb nfmif) u,i2
lepbct gelnallt nnnb bic ba gcluallt tl)nn, bie rel)ljen6 tni fid), bao ift, man
foll fcpn nienfd) mit gepotten obber gcfetien uerfaffen nod) mit brand) nori)
mit lüortten rel)t(en ^nm (fnangelio, fjonbcrn frei) prebigen nnnb barnadj fie
•-'5 bon ^t)n felby !ommcn nnb balui bringen laffen.
2l5o neljmcn Uipr aber foldje prebiger^ unb ob man fie |'-Bi. Pi| bette, Jnie
tuuben fie ben gemcljncn man baoon tretjbcn, bac' er auff oftcrn nidjt tjum
Sacramcnt gcl)e'^ fe ift ba§ gcfeij bcö löapftö ^n tieff cpngefeffen, baä tvtjt bic
alten fd}lend) nnb fafe nidjt fnnbcn alle beiel)t tl)nn, )v\)x mnffeny nod) et)n
3u ^el)ttlang pnt alten miKbrand) gcl)cn laffen, bifj bie fa^ bod; ba-j mel)rer lel)ll
nclt) iDcrbcn nnb ba-i (inangclion lool unter bic leutt fommc. SBenn nu
2 ^nfflfeunß A' ,5 Ijn bcs] in bc A' in bcm /v 5 Öftren uorf) '^ifinoftcii /
6 otfeo fehlt E Derftcnbigct] Wcrftcen K anlodcn A' 7 flctricbcii] Ivcljbcu A' von 5i)nl Bon
t)!jm D luüicn K fi rinflcn un btingcn A' ttinflc i!/f lünb F(! fönb / y ipuKn C7'A'
gcftörit F 10 toatn t! liliclicu] bleiben A' anbei A' ;/ luütben A' V2 gcbiit
(d. !. gebiitct; / l)cl)Bt / i'etjljt / J3 föU / fall / l)uffc / Jl fe^(ciicf) // WM]
(Mehrzahl!) K »ctbitbt (ir'ic hnmerj F(! niüglirf) FIIIK /■'> urtinonlj A'| orbnung A
;« joü] ioUc BVVE föUc / 17 aii^en J is »öüig F—K bcmiitig(r)lid) F(!/K
lummcn E ]i) tm baä / 20 Äcpft (i/I fir^cit //A' titdjbraudj /■:
21 geprcbigct FGI 22 fltoalt J t^iinb / rc^flcn jü F ^u \\ä)] 3i"t jnc / J" 9« ^^
34 guangeU K 2.5 ttingen F(l JR t)ü E 27 gmcinen a; 28 gong / gec vie
immer EilllK ba^ gej. beä 5B.] beä i8abft§ gcf. K geiatjt (hier) K fljoti / 2'J jleudj E
tonnen / Bejeijtl «ff bic jeit A' so mcrteit E niet teil / :ii tiiiiic /
28 S3oit bcibet föefialt be^ ©attamenl-j jii uefjmcii. 15'22.
bißc alte fnifc iiiib fdjlciicfjc alldinc bie mciiirf)c» H'cvcn, bic iino iribbcv ftnb
unb bel)bci" gcftalt Ocibamncn iinb niiff-j Stapft gefel; imb hxand] bic gertiiifcn
^Illingen, iroltcn luliv bcv fadjcii Icljdjtlicf) rabtcn auff bic Uunifec: rtil)v ImiUtcn
nnbbcnimb Pcrbiimncn l)l)r gcictj, aü bao nicl)t aUcl)ii loibbcv hau (5-iiniigcUou
iinb bci)bcr gcftalt Icvct, feoiibcru aiicf), Incuii cc- glcljd) ba-S (V'unngclioii Icict, s
bod) bic gcunficu ba^u bringet unb bu gtalrbcn bluingct, luildjo nid}t nlletjn
cljn ncvvid)t niib nncunngclifd), feanbcvn and) nnmnglid) bing il't. I1iau ioll
unb fan nicniant luim glalubcn bringen, Bt'"^crn ba-^ C^nangclion frei) fclbö
bolcn Inficn, ii'cn es Ijolet. Tarumb trolteu trit)v )old)cn narren nur |iu
trol) unb ku luiber bnrd) nnb burd) bcl)bcr gcftalt braud)cn nub l)l)r gc|ct3 i"
mit fnljcn trettcn.
■Jhi aber unter l)l)rcm tjauffcn incl gutt()crtjigc, cljnfcUtigc leutUu ftub,
bie gerne rcd;t unnb Inol füren, Inenn fic co lüiftcn obbcr faffen fnnben.
.'Die muffen iiujr nn alfju ben ti)ranncn bcgegenn, bao lin)r ba-j arme [)cnfflin
uid)t luiruttcUn nod) i)rrc nuidjcn. äßibbcr bic ti)ranncn foE bcr glatob u
ftrci)ttcn unb feft ob bem (ynangclio l)altcn mibber i)tir gcfcl; unnb fold)e atltc
unnutjc faß ijnn cl)n l)auffcn ftoffen. 'Jlber bijje fdjlnadjc ei)nfcltige gcttiiffcn
foll bie liebe umbfafjen unb auffuct)mcn unnb an l)t)n arbci)tten, hai fic nclu
fafB brnuß mad)c. •'öic gcljct nu an bic lere unb crempell S. *4-^QUli, Ino bcr
|u ftarrigen ^\nhtn tarn, bic auff bic bcfd)nel)bung nub auffo gcfcli brungcn, •»
bo tl)ct er nub Icrct ba-J KnbberftJicl mit frenben unnb Inolt ungcbrungen
feiin, Uui er aber ^u ben fdjtnadjcn ci)nfeltigen fam, ba bcfdjncDt er audj
unnb licfj ba-5 gefc|t gelicn, biß er fic ftcrctt unb anf^ bcm geiel! bradit.
1 fior. 5, -u'^llßo rl)innct er fid) !. (5i.ir. 12.: 5]Jit ben oi"^f" ^iHir id) 3"^^ '"it ben
©ai. 6, 15 f)cl)bcn tnar id) l)el)be, unb bod) ©al. G. fprid)t: (y^ fei) i)un (5t)rifto Inibbcr ■^s
.^cl)be nod) ,^nbc, ba-ö aUeo barumb: er iimlt ba-J gcfclj nub bringen auff
bic getüiffcu nid)t lel)bcn, ßonbcrn frei) mad)t Ijabcu, fold)ä iju tljun obbcr
|u laffcn.
^^Ifjo muffen im)r l)ic axiä) tr)uu, bic tocl)l tin)r ben gcmel)ncn mon
nid^t tunbeu Dorn facramcut Ijiljcn, luic cä luol fcl)n foUt, bife baö ßuan^
1 fo6 l'IK Safe O/f olein A' oüciit ICI -J Bcrbonimcu /'(J/l unb troud) fehlt /•'
:i wollen Kt)x bcr j] *»öttcn Itibct X > luöltcn fic luiber bcr f. A' fni^ A' J leert /
li tringct wie immer FG gu Bloubcn) jum g'- I^KOI jloingt l'lll 7 uorrc(^t /
ncrtijc^ KFGU nörti((äö A' »nmüglic^ wie ivimer EFJIK ünmöglid) / *' uicnion /
btrinaen (»oO I 9 iölidjen / W ttiife JK trofe FOH treö F 12 einfältig /
Icütlein FGH Icüt F lüt / /.V iücrii A" ficrcn /•' »Duften I) iBiifeten / 14 icBcgnc /
^cüf(f)lcin h^FGlIK 15 jcrrütttcu / .jcrrittetn F jevritlcn Gll irr G jrr / gloubc HE
K gcieljc E 17 iniuüljc F— K einfältige / IS crbctjtten l>l t'J %auU I 2<> foml
tonten/ bfc^nünng / trungen 7''0'y/ i'/ hjolte /v :.'J lieittjnit /V,// i>.i fterrfct AV; //
ftotdt / -24 rünipt / War (ebcniio 20)] luaä FGJll 3ub (;///] Subijc^ A" i5 !ga))t>
(ehenao 26) FUJI |icib /) ^et)bif(^ Ä 26 3ub FGl 28 ^u fehlt I 30 für lunben
fftnnen wie faat immer I
zu 13 s. Uns. Ausg. 10', S. 12, 26. zu ly s. Uim. Aung. 10 ', S. li>, 16; 39, 2 f.
SSon beiber ®efta(t be? Saftameul^ 311 ncfjmen. 1522. 29
qclion erfennet lüevbc, mufieit m)x bev cDufritigcn, bie bviinber finb, fdjonen,
fie nic^t bel)bev geftalt bvQud)en Inffen obbcv ba^u fjctffen iinb alßo tt)un.
■JUiffv cvi't, bell attcn bvaud} laiHeit blciibcn, ba§ mau mitt gctüel)l)eteii
flel)bevn, mit flcfüiig iinnb nUcii gduoiilictjcn ccvimonicii aiiff latiiiiidj mejij
i ^olt, angefctien, ba« jolc^0 el)tteU eu^evlicf) bing ift, baran bcn getüifjen {et)n
far ligt, bnncbcn mit bcv vvcbigt bie gclnifl'en fvet) bef)aUtcn, bao bi-v gcmcDii
man erlerm\ bn-:- fotd)-? geid)cl)c iiidjt barumb, bac- ec- mi'iijc alßo geid)ct)cit
obber feieret) jctj, loev anberc' tt)ctt, luie bie totlen gefelj bc« 58ap)"t-3 bringen.
S:cnn foldjc ti)vannni, bie bao mit geicl',cn luoUen fnben iiiib ertUringen, rnuji
10 man idjavff uub l)avt niitaftcn, ba-j bie b"l)riftlid)e frel)l)el)tt gant, blel)be.
Bluffs anbev, bie prieftcr, bie mcijj f)QUtcn, mfiißen meljbcn oüe mort
in bem (^anon unb coKecten, bie auff» fncriticion lautten, bcnn fold)-? ift
nic^t cl)n bing, bav fvci) fei) 3U tfnm ober lafien, luie bac- ncliift gciiigt,
^onbcvn cc' muß unb foU abfeiin, ev ergcv fic^ bvan, Inev ba luill. (y-:- Um
15 ober ber priefter jot^» Ittol mel)ben, ha-i ber gemel)n man nl)nier evferct iinnb
on evgerniB üiit5vid)tcn, Incr aber »cvftocft nid)t linti fii[d)c lüovtt mel)bcn,
bei" antlDortte für fid) felbo unb mau laß i)f)u l)mmcr inadjen. ,
3(uff» britte, hav mau i)un ber prebigt iDol trel)be bie mortt bei
fücramcntC' : Sas ift meljn Iel)b für enc^ gegeben, Ta-3 ift mel)n blut für eud)
20 üergoffen ?c. unb el)u igtid) O'tjrifteu fie l)uB f)cr^e faffj 11 nb foubcrlid) fie
furbilb unb t)ünblc, loenu er bac- facrament ul)inpt obber meffs ()6ret, beun
es (igt tt)aufent mal met)r an bcn felben loortten benn an beu gcftallten be»
facraments uub on foldje loortt ift ba5 facrament iiirfjt el)u facrament feoubern
el)n fpott für gott. larumb ift ijuu ber '4'apifteu firdjc inol baj facvauieut,
« ei iTJirt aber nicmont geben, bcnn fie öerpcrgeu bie loort unb geben nur bie
geftalt, bac' ift grelnlic^.
?(uff-l5 cierbe, fompftu an beu ortt, ba mau nur cljn geftalt gibt, fjo
nljm mir el)n geftaüt, loie fie tl^un, gibt mau bcljbcr ge|*l. Kij]ftallt, fio nljiu
bel)be nnnb rirfjte nic^t? ßonberlid)-? an, norij fclic bid) nnbbcv bcn ()anffeu, on
30 ba§ bn foüt befeuucn, e» fei) uid)t Guangc(ifd) (ineuu man bid) fraget I, eijue
geftalt juntjcmeu, benn mit bem Guangclio miub uid)t mit ber tfjatt obber
1 etfent / loetbc] wutbt i: 2 boTju auch E 3 ?[ufj§ crft] jum ctften (so eiil-
sprfchnul auch unten immer) K gcloeljc^tcn I/K gelvic^ten f 4 üeiberen / flfong /
aelvo^nlic^en E—I (atinfc§ /.' totetinijdö // tateiniid^ A' 5 eüftetlid^e /•'// r, far li—II]
feilig A' farliteit I litebig EFI 7 ni^ (für nid^t; // .'< tf)ätc / .'* |oli(i^ /
et^tnigrn VH 10 jc^arpf EP i^atpff / IJ focroficion AK (ncrificiiim / jacrifition /'
13 ober F— A' obbct /! iia()cft / ncd)ft E—Jl ncft A' // miig /'ehli ACD mufe unb
fehlt K batan ouch I njiil] rooU /' roöt OIJ reell / /J nicmai / IG Betftodct Fe
17 anttourte // anItouTt IE 18 pttbig EF 19 ScS ifl A' das erste ift fehlt E gebfn A
20 t)egfli(^ (irie Immer) FO H jeglid^ A' jetlid^ / Sljrift 7A' ^er^ / fiinbeilid^ E 21 bot'
bilb A' fiitbilb FI/1 JJ lijt I -j-.i nic^t ein] fein E 24 fird^en F 27 lumpftu /
bie ort A' ba« ort / 2S t^ünb 1 29 fiinberlijc^? A' 31 gftolt (wie gewöhnlich) I
30 33on beiber ®eftatt be? ©aftament-? v' iief)incn. 1522.
orbinant, ioll innn bic bctjbc c^cftaüt rtibbev aiiffri(f)tcn. Tcv (^cmclin iiuiit
lüirt iüd)t mit bev tljntt iiod) mit bcv ovbiiiniil',, Boubcrii mit bcm (viiaiii^elio
ftdevet, bal bcl)bc fleftalt vet^t )el).
7?icf)t bid) l)ic an PfiviitiiÄ ctmictsung Hon Ocl)bcv c\ci'tnlt, nI-3 fid) tüd)t
^ijmc, cijne gcftnUt tm ncljmcn, joUtii bid) nlßü bcvid)tcu: 'Jluffo cvft, bii tjaft ■=■
boc^ bie toortt be-j facramentC', bie ba» t)eubtftii(J brlinncn linb, bie jelbiaeu
fa[n|ftii fniicn iiiiiib üben alBo Inoü, tnenn bu cl)ne obbcv fael)be obbev gar
{el)nc gcftalt mjmpft, bao bu gan^ on far bift uub bciinod) bco iacvamcntc-
tvafft cmpfctjii't. 'Muff» onbcv, §o ift bie fc^ulb nic^t bel)n, ba§ bu nur et)ne
utimpft unnb 6()riftu-3 cl)iifat3ung uid)t Ijalltift, bu tnoütift gerne bei)be i"
babcn, aber nu ift bie el)ne gefangen burd) 'i^apft gcfeli, bari)unen bie fd)Hmc^en
gelniffcn oerftrirft finb, ttjild)e bu muft uidjt ^u rutcln, ^onbernn bulbeu
unb Ineijfjen, bifj fie and) ftarcf Inerbcn gleljd) Inic S. ^^eter lim fercfer aud)
uid)t funb üben bie prebigt bco ^uangeli, loie er bod) fdjulbig Icar, benu
iiott f)at tei)u gepott. Xarumb l)nn foldiem fatl ift ba-i gepott ber liebe i'-
lüet)tt für |u felienu ber ciinfn^ung bel)ber geftalt. lenn Ptirifto Itgt mel)r
an ber liebe benu an bec- facrament« geftatten. Tie Ineljl nu ©atan bie fad)
burd;-? ii^apft gefet, f]o xierlnerrct [)att, bac> manu nid)t tau ou Pcrfecruug ber
liebe gegen bie fdjlnadjeun gcluiffen bel)be geftallt brauchen, äi^ibberumb bie
lietc nidjt üben on PcrBernug ber cinfalumg bel)ber geftatlt, %o foU bie liebe an
obliegen unb bie ei)nfaljung et)n tjeijtlang niel)dien, bod) nit bamit Perleucfet
obber Perbampt fel)nn, benn bie liebe ift ei)n bing, bao fel)u mufß unb foU,
beo facrament'5 geftallt cuttpfalien muff; nidjt fepu, fjoubern man fan fie laffen
unb aUei)ne bie luorl Ijaltcn, benn b'ljriftn-j tiattc- nid)t gepotteu, ba» facra=
mcnt ^u nieffen, er Ijatö aber frei) gefeljt }u nieffeu, loer bo Inill, boc^ al^o, 25
baC' er bel)be geftallt nel)me, fjo er tan, aber l)un bifjcm fall ift nid)t muglid)
ljnl)allten umb ber gelniffeu millen, benen bie liebe Ijn bicnen fd)ulbig ift.
2amit linll id) uid)t uerlnerret Ijaben benen, bic bel)ber geftallt nieffen
inollen unb funbcn, eä fei) l)ei)mlid) ober offenbar, ou ha-i fie e-3 befunberS
tljnu, uid)t auff gemel)nem altar obber tut glei)d)er t!el)tt, loenn bie fd)Uiad)en 30
i)t)re luei)^c braud)eu, ba» fie uid)t and; mit fareu uub barnad) mibber bei)djteu.
J otbiiian^l orknung (wie auch unten) K iet)bc fcldl E S gelcrt FO 4 cin=
fe^ungc C/>E bebet / 5 jimme / fi fflcromenteS l fjaitl)tftitd[ »'■/« immer FQIIK
l)OiH)tftii(f / barin dne sonst) CIK 7 i'ificn (HK ^eten F K fnt) fnr lih'Fd // \a\t) I']
fntliteit / fav6 (' iovg A' bonnot^t FFIK 9 trofft? / cmpfat)cft IK cmlifnc^ft //
em()fad)ft /''/ /" woltcft'j / // bic cl)iic] eine A' iPoOfte? / 12 luoldjc K U'etdje '.' "."■»■.
viltclen // tiitteiii A' tittelti FO tulbeti / j:i *4Jcttet F fcvc^et /.' J4 trcbifl JI
Jircbig FdK H! cinfetjimg l>G bonn l 17 geftolten] geftnlt A' ©at^an (so
neirlilinlirli) II IS 58o|)ft§ CDOIII go] nlfo / Uciluirvet T 19 flcflcn bell (Ihilh-
Vltiral!) I 20 \}tUn, üben vie snnst F »««■. 21 »cvleiiiict A' iievleüfliict /-'/V; oerlugiiet /
23 epfa^en K 21 allein JK 2't xotx bo unck IiEK nier bn F(l [\ fd/sr/i lu AHO »erbe bo
2ä Dctwtrret) üertuöret (d. i. ocrloelirct^ F(Uf »crloeerret /.' geloeret F ocrmirvct (irie olim) I
29 6efonbet3 OJl So auff flcmctjncnt] niif eim gemeinen A' off ein gemeinen /
Son bciber ©eftalt be? ©nframent? jii nef)meii. 1522. 31
ift ober l)nnaiib ai\ä) ^o fdjtimrf) nuff biftcv fcl)ttcn, ba-J cv lickv t^nntj?
facvaineiitv empcvcn UnÜ, bcnn nur cDiiev iicftalt iiemcii, bcii biilbc iiimt aiid}
imb liife l)f)ii fcljnco c^fluifionö leben.
Xifee oluiciagte ludifec ivl)ct ilit ip Sßittenbcvci , iiidjt bao irf) luoUc
:. bfl mit bic Oorige Dcrbampt t)a6cnn nbbcv t)a5 bißc f^mii^inm Cfiianc^cliid) fei)
ober bev ij^npft tliraiinel) bannt ftevcten Umlt, fionbevn bno ben ji1)Umd)en
qeluiijcn an^ liebe eljn ljel)tlani^ fjo niel t;n bienft (\ejd)el)e, bifj lui)v bcv?
(fiinnivlion ha% l)nii bie bellt tvci)ben. ^\d) \d)C mä)U ^onbevlid)C' unvedjt-j
iuvdenomnicn on bao ber Satnnao l)att tni ']d)n nnff bie el)(e bvnnc^en, bie
10 liebe InoUen ubcv bnpffen uunb bcv fdjluadjen nidjt laifen flelimr nenien,
bomit tuere benn Iju Icfet nclD ovbinau^ auff !omnten, bie bas t^uani^clioii
l)illel)(ä§t tücniger (el)ben funb benn be-i ^i^npitc- fleietj. (^-5 ift cljn flnc^ev
teuffetl: ev »rill cnttlnebbev nuff bie linden ober nnff bie red;ten fel)tten.
?lber ba>? Cniani^elion luill frei) nnff ber redjten ftrafße f^etjen mit fet)ncr
1!, orbinanl} ücrfaffet, B^mbernn el)n l)err über nlle orbinnnlj fel)n niuib mad)t
l)aben, ittt bifje, itit Dbene tui f)oliten. Soldje frel)bei)t ober tuirtt nion nidjt
fnnben mit ci)le ijnn bac- luUd bvint^en, luolt C[Ci{, eo begriffen fie andj bie
Uerftenbigften.
?lnffo fnnfft, id) Umlt, nnb eS folt hmt nlfjo fel)n, ba? mnn i^nnti nnb
20 flor lcl)ne meffe bette benn nur tni ber t',el)t, menn bie lentt bn tueren, bie
ba§ facroment Ijaben liuilteu nnb nmb cl)n meffe betten, nnnb ba-j fold)-3 bie
h)od)e nur clni uinl flcfdjebe obbcr l)nn el)nem monben, bcnn bao Sacvament
foUt l)l)e nur burdj anregen nnnb bitte ber l)nnflcrificn fceleu i^et)aubeUt luerben,
nid)t auB pflid)t, ftifft, brauc^, c^efetj obber (^elininl)el)tt. iHber e-? ift tui frue,
25 foldjC' anluifaben, bie t^cluiffen luerben mljr nid)t fuhvn, bif; bao e-j ba^
fleprebic^t nnb Derftnnben toerbe.
^^^nn beC' tan id; ben b'appellanen nnb 'l^vicftern, bie ba muffen mcfBc
bnlten, nidjt anber-S rat[)eu, benn bac- fie foldjC' tl^nn ben armen i)rrifien fleluiffeu
ju bienft auß liebe, bod) ba|a*l. iMijlneben ettlidje meffje fallen laffen unb
1 ober fehlt I ganleä FCIII] gaii^ be§ E '> cnpeten /.' entboten FC H cntpcvcn /
bann / V flcluiffen E 4 l)efet EFGK ictj / aiiiltcmbetg CDFCU aßittcbcrg /;
SBittcnbergt D Söitcmberg I 5 »otiaen /// genÜBiam I' (fluangelijtf) FK ero- II
')■ bc^ fehlt E SBapftä (vie immer im (lenitir) I toolt] WfU / " gidöe^c / bi§ mir]
bi6 bir F S \ä) fil)e FJf \iä) I 9 iürgcnommen FOJ/ fürgenummcn K ()att tju \et)tx\
^ot (et /•' (et niirh GH \ttx Ji 10 loeUenb / // ncwc F turnen K t> (iuib IIK
(önb / Sobft E gcjc^t /.' ;.? ointH)cb(b)et Eil II eintlucbet A' cintlucber§ / ;/ eimn--
gelio C 13 otbinanljl ovbnnng Jmchireif vir uhni K Kl luürtt fi'-ir n/l) /•' l7 (iinncn /'
fiinben F(l tonnen / möü FtlllK I.s ucrftonbigiften E\ tctftenbigcn A' lu junt
fiinfitcn l< ^JlnffS fiinfft F—I 2(i bic [cntt| bic /-/(// liEEOlI JI me6 A' bcetcn E
boten / JJ roo(t)cn <! II nionot / oim '•JJionot EFUII monnet A' 23 onrcgen] onri'iffcn A'
bitt / bitten A' ^ungerigcnl nngietigcn A" Orohl aus *Hngcri9enJ 24 ftue 7> jru E—I]
ferne falsch A, darnach Weit A' 2ii iircbiget O Werbe] »iitbt A' 27 3nn beä) 3n
bem EIK (Jobeüoncn A' bo felilt E 2'.i etttid^ amh I) meß E
32 ä'on (ifiber ßioftalt bc? ©otmincnt? ,vi iie{)nifn. 152"2.
jclübcrlicf) mit bcv Ijcljtt cDii ciinOnid) ' mad)en, J30 nid fic fuubcn uiiiib fid) lcl)bcn
luitl, uniib flctvoft bvaiiff pvcbirtcn, bn-j fo{d)-j aücv mcljft buvd)-S luovtt abfalle.
(fo linirbeu cttlid) foiien: ^a l^if luolt man bciin bic tviiiirfeii lier=
jorflcii? '.)liitlDovtt: id) UiB CC' b(cl}ben, ba-j man bav facramciit fuv bie
fvaudcii 1)1111 moiiitraiiljcii bcl)altc, lueiiii aber bifecr bvaud) bcv iiicfBcii auff feine ■'■
biivd) lanttcv cvfentniB bc-5 Chiangeli, Inuvb mau luol jel)cii, baj be-J facramentö
ficftalt amJobt iiid)t nott Uieve. Slintemal bie luortt beo iacrameiit-j ba fiiib,
ba bic nuidjt gav an litit, iinb qniig uu'vc, bao man geiiinb bic fteftaUt ncl}inc
obcv fic lüdjt öeradjtet l)m fterbcn. @s f)aben bie papiften bic facramciit bcn
ftcvbcnben ^0 nüttig flcmadji iiiib bod) bic luortt, bic atlel)ne nott fiiib, bcrfd)liiigcn. m
3lnff'j fcdjft, bic linnrfcl mcffcn, ok- opffcr ober gute lucrcf gctljaii, finb
inot abetl}üii nnb abtmtl)un, baboii id) i)m latiii c(niic\ gcfdjvicben, bie lucl)lX
aber niemanbt taim fllanbcn ift Ijn trel)ben, fol man bic priefter nid)t uont
altar rcl)ffcn, bic fic l)altcn luoLIcn, Ia§ fie ec- licrantluovttcn fnv gott, ift
Q,\\nc\, ba» man ba luibbcr prebige nnb bem bolcf fagc, ba-5 eö nid^ty ba^n is
gebe nnb feljnc Ijalten laffc nod) ftifftc, }]o Uicrbcii fic bnrd) foldj prebiget
mit ber licljtt luoll fclbo fallen.
l'lnffs fiebcnb l)ab id) gctcrct, bic l)el)inlid)c bcl)d)t foll nit gcpotten
lucrbcn, bicl Inenigcv okr gdneret locrbcn, luie mcpn bndjtc bon ber bct)d)t-
leret, ba ftet)e id) nod; anff. 3^clln alle-:-, Hhk- (5-iiuingclifd), C^l)viftlid) obbcr su
glalubc ift, ba-? foll frei) fcpn, ba-j bic leiitt on gcfcl; nnb trcl)bcn bon l)l)n
iüb'5 mit liift nnnb liebe l)l)nlui bringen, bavnmb Hier nid)t gerne bcl)d;t,
ber blcpbc nur luclitt baiunt nnb trettc 'i^apft, (Vnrften, tenffell gefclic mit
fnffeii nnb laffc l)l)in bcnngcn an ber l)cl)mlid)cn bcl)d)t fnr gott. ^^Ibcr mie
lool id) nid)t bringe, fo vabt id) bod; ba^n, baS bii mit Inft bel)d)tift, die bii a;'
tjum facramciit gc[)ift obber l)l)c nid)t fic i'cradjtift. Tcnn luic luoll piiii bcn
lüortten ber meffje alc- i)m Ijcnbtftnd: bic abfolntion ftel)et, bennod) foUtn
1 e\)n el)ntnud5 m HCl)] Uoß cljiitiaudö A (luß. die Anm. I) in ein trauet E ain 6rauc^ FGHI
(6vurij)7\' in Icljbcn (■/?(> fi^ Ij '^' i^ luid] mölli; A' gotvoft 'r'///\' gcttcft Z'' .V luürbrn OWC
4 «ntluutt JIK r, *J)ic(jc F r, fauterc 7'V.7/ crtaiit(ni6) J'— I (viuangclii FI
iDiirbe ü// 7 jcintcmat IC ii'lintcmnll li jtljtnial /•'(.'// Soitcinmat J< fibmnl / i' ll)t I
flcnug lUCFC '.) IjnOcnt / 10 iiotlig amlt I II 5luff bn-S Sccl)fl Fd 9i'it= lufvtt Jf
II' abttjon FO abflctfjon K ober 0"'' ""bj nb,)iitl). F Uitoin FUJI Utt'ux K N uot-
antmuvtcn I/IK nntluotten F vor gott JI< ir, fcintn K Inffc felUl F laljcu nocft
ftifftcn K |)"i''fltt! ptcbiflc FII ^ircbigcn A' (jrobig /•,' IS gelcrt FOIIK geleert /
79 bü^lein dllK bifdjtrin F tnirfjlc ('l>F Jl glaludc) gtobig / '.'Ij-J-J Bon im ?fU'3 /•'(///
22 B^c^tct / 2'! (dürften FFK fiirftfn '.'/ 27 beiingcn Ed I K brnlicgcn F Ji', goeft
(vif immer) KFGIIK goft / -Jd^JT t)nn bcn U'otltonl in bem nuntc /••' ijfi bcn luortf /<'
(sonst ausyeschriehcn)
') Zum Text von AFGHl vgl. den ftixt i/leichseititjcn '<Z(xmon Dom Siuvnnu'nf cow
;.•). Miir: ir,JJ ?;».<. Annf/. lii', S. -10, /...'ifl'.: 'Unb l)örltc c* (inntt ficrno, bo d mir (ifjdjrii'l'cn
lunrbt, bn« ctt(i(^c nll)ic nngcfonacn Ijcticn, bivJ Sncrnnu'nt in l)fl)bcvlci) flcftuit .iniienicn. ^n
bem (jrnüd) (jätlel '\xi jöUen loffcn blet)luMi . . .' '^j llnx. Ausy. S. s, ViHff.
SBoii bctbet ®ffto(t beä Safrnineiit-3 ,yi iicfimcii. 1522. 33
bnriimb bic anbern abjohition nidjt ücradjtcii. ©ott ()ntt fcijn nbioUition
vei)d)lid) unb üic( um geben, bcv fcl)nc iimb bcv anberer toillcu ^ulieradjtcii ift.
^aUi 1)111 imttev luijjov fiatt er dm nbfoliitioii (^liclit, bov un-j imficv iimb
foüen ticvgcbcii l\n)ii, Iticun \v\}x iiii^cvnn iicl)iftcn Hergeben, bic ioltii nidjt
Heradjten mä) ba« öater itnfeer brumb laffen liegen, ob nml i)nn bev ineffc
oud) ei)n abiolntion ftcbct. ^((fjo fiatt er p]. -'il. ei)n abfohition geftellet i)nn*i. 33, 5
bcv l)ei)nilid)en bci)d}t fnr gott unb lprid;t: id) f)ab gefagt, id) luiU bctenncn
lüibbcv mic^ nicl)n unrcdjt, unnb bu Ijnft ml)v üergebcn bic iintugcnb inel)ncv
innbc. Xitjc abiolntion ioUtu oud; nid)t Pcvadjten iinib bev tinUen, bie l)nn
bcv meinen movtt ligt. Ostei" ''^J'iittl). 18. gibt er bie abiolntion allen Öt)viitcn Wcuid.ia.is
unnb ipvid)t: SOaö l)()v auü lofeet auff cvbcu, iotl lofj icljn i)m l)l)ineK, unnb
Ijcvnac^: 4lVi liloccn mit el)uanbev auü f^'^^'" n^'cv cttloaci cl)nc' mevbcu, ]\i bitten, w,iiiim<.,i;.
iiac- ioll l)l)n gcid)el)cn, barnmb ocvadjte fel)nc abiolntion, iic ici) oüentlid) obber
l)el)mtid), bic gott iteUct, i)l)C mel)r gotti-j mortt bn l)ait, i)l)C beiiev c-j iit.
?(uÜ5 ad)te, bie bilbuifj Ijaben cttlid} idjcnblid) gctjanbcllt on miücn
unnb millcn bei) l)livev nbivfeljttcn unnb lever, bie lool cDnev guten itraü
locvb locrcn. »Hbcr laß 5atanain Satauac' icljn unb lubj tnir iad)e rebcn.
S3ilbni§ fjobcn ift nic^t unvcd)t, Ijatt boc^ gott ielb--- l)ui alten tcitamcnt bic
cl)cvn idjiaugc f)el)iieu auifrid)ten unb bie Miernbin an bev gnlben ardjen.
?lbev bilbniij anbeten l)att gott oorpottcn, mar iit-?, ha^i fie jcrlid) iinb,
unnb iä) mollt, c§ meren fel)ne auü ^^^ altaren. '^Ibev bavumb fie t)ev=
bvenucn unb id)cnbcn unnb uid)t Icljbeu, mcvbcn mi)v nid)t betucliBcn, bav
vedjt fei), bc§ fag id) mcl)u uviad): bcv teuücU unb icl)ne papiiten loollcu
oud) it^ou iel)n unnb nid)t unvedjtS ti\an baben. ÜOenn im bu iuvgibit, bie
bilb iinb Ijnu gvoüem miBbvand), bvumb muß mau !ei)iiC' l)abcn, Boi'^cvnu fie
fc^cubcn nnb oerbreunen, B]o merben fie fagen, mi)v inii5bvaud)cn l)l)v nid)t.
ilßie militn fie ubevlicugen ? 2Bcl)b unnb mcl)n ift and) ierlid) bing unb l)m
mifebrauc^, unb loag ift uit l)m mifebvondj? 3tbev bu r)aft nidjt ben iniB=
Bvauc^ ^onbevun bic bilbnifs felbö gefdjmec^t, bcv id) lool bvand)cn tnn. SBn§
lanhxml 2 bexo Ittfnc FGJI anbten / .? ein joti^c afciotulion / 4m\xen Irm\txm IC
ne^ffcn us"-. irie oben folt nic^t /' .5 mefj (ine imnier) I 6 gcftett / S »ntcd^ A'
9 »m6 bete IB. K 11 togct CD sff lojcn / tojj CDG] »ff gelöfict fein K 12 (jatiinri) r
too FG 13 Icqn auclt K offcnlid^ Fl 15 ^obct K 17 das nicht f/anz hlarc 6cl)
haben alle Drucke. iStatt bei) 7rolil beljbc gemeint, ebenso mvi/lich aber, daß Luther zuerst
be^be schreiben trollte, das Wort aber vieder strich, ehe es ganz ausgescJtriebeii vor ; in beiden
Füllen erscheint bei) somit als Setzfehler obetlet)t(t)en EFOTK ober- H 17 loött /
fjur fad^e] , VI einer inii^cn A' JS Sitbnui / 19 eexn TK cxtn Gif fehlt K fi^tnnflen ///
20 aöot iftä] wer ift K tonr ift / fie] bic G fnrti^ / i'/ altnrn JI 22 loetbenb /
22i23 ba§ rccbt] bQ-3-3 (d i. ba§ t%!) 1 24 ft^on FGIIK fürgibft IC—K 2r, miifi] muffe
(il. i. müffej /•-' mi'ife / 27 gfettid^ K farti^ / 2S unb fehlt K niifibrnud§e (nach t)nii^ IC
29 gcfd^mad^t /
zu 3 s. Uns. Aitsg. 10', S. 03, 4. zu 20 s. Una. Ans/;. 10', S. 24,10. su 2S
s. f.'n.«. AuKg. Id', S. .33, 12.
Sut^erl aSerle. X, 2 3
34 ä.'"" l'eiber ©cftnlt bco 5(i(rnniciti-5 .yi iicfjiticii. 1522.
uiiUtu f)ie Im inivii^ 5il)c f;o Ijnben fic bid) cri-\viffcn, luciiii fie bl)v im fliii
li(ntt Qbbrcdjcu, ^o UuiUen fic bcii c\niil!C" li-'nUt f|cUHiinicu IhUilmi, bniii fic
fiiib Iniiuvvifi lunib fudjciiv lonvlid) gcmilu.
li*(. P4| Tavumb miiijcn m^x Unniülid) tcivn bcii l)ubid)eii tciiijcll fcditcii
iinb l!uln)};cu bie bilbniß, aber ftarrflid) ).)vcbic^cii iiirijt nUcl)nc Unbbcv biBcii
iiiiBbrniid) ober bißt fnvf, boo mnu fic niibctct, Uiild)o bic (icviii(\ft ift (iiiuib
fic liuiU fachen foHtcii, bu lucvift iin)i)iiiurt, bn-j bii Dbii fdjiitb (\ibft, fic beten
ftct)iui imb l)iill! mil, fjoiibcnin luibbcv bcii liclubt iiiifjbvaud), bc-J bie 'Inipiftcn
uoll uoll fticfcn. 'Jiemlid) bn-j fic bavinnb bilb l)iiii tird)eii felieii, biic- fic
uicDiicii el)u (Vitt luevcf luu'.b i^itt cl)ueii biciift ba mit ]\i tl)im, luic Uuil i)l)v
fcl)iicv lind) fuldjcn nnfllauUu'n befcniicn unvtt, ob er Uml l)ni l)evl!cnn fel)ii
inuffj, um bev vcd)t (s"f)riftenu fllotobc iiidjt ift. Sibe mit foId)em tnovt Ijiiftn
fd)ncll ben bitbiiifBcu mein' fdjnben ti)an, benn alle luelt mit biid)fen nnb
fdjmevb tl)nn fnu. äöenn bcv iicmctjn man lud))}, ba>i c-s nidjt elni flotti-?
bienft ift, bilbnifj fetjen, luirt cvfj tnoü fclbs nnd) lafüen on bcljn tvel)bcn
nnnb fic nnv bon luft meflcn obber nmb fdjmiicf luillcn nn bie loenb mnlcn
liifficn obber fünft brond)cn, bao.on fnnb fei), tuic femen UUjv l)nn ba-J
iiefenrtnifi, bn-S nn-ö mcnfdjen verbieten foUtcn, bnC' cjott nid)t berbottcn ()att?
nnb eben bie mibber mcnfdjcn lere iinb faljnnf^ fcd)tcn.
"Jlnffo ncunbc, bac- priefter fid) bcmebben nnb bic mond), nonnen frei)
fel)n follen, nnfj bem orben Im Innffcit, crt^rt nud) iiroffjliri) nnb ertjnrnet
aud) bic pnpiften nbir bie maff;, ba liflt aber nidjt-J an, id) liab brobcn
i^efai^t, U'o man ben )d)UuKf)en cyluiffcn Uiel)d)cn ton, foü man tl)nn, ba-5
man fic niri)t Im rnttele, bod) fjo fernn, ba-j cc- mmie nnnb fnnbc iv'id)el)cn
on bcrfcl)rnno ber binc^, bic fel)n mnffeen. 'äU haö bie 'DJieffe nid;t epn opffer
obber (Vitt mcrrf felm, ift and) faft crficiliri), bifjOcr nnt^eboret. '.'Iber barnnib
muffj man nirijt ablaffcn, c-ö crflcr firij bran ftarrf obber fdjliunlj (icunffcn.
7 f)ic Iju] bat.iu A' jirf) / Sif)c fio'^. f. b.] Sifjc jtj l)aticii bicf) /v niil nur '.' :.' flcluiiunra
A'— A' .•; luuicviii // \\[tl}cn Co/ine -?') /■: QcnaW) fiiir/ii o\v) l lynaä) FUJI 4 a,cf,(n 'V/A'
I)ii6idjeii A' tciii(i)ctii A'A r, tilbiufj] Miiibiiifi -I ftnvrtlirl]] ftvodliri) F n fnv Fi/
Bfnrc A' nnbctt / lurlc^cS '////A' luülcf)cä /•' flovitinfft '/// ii holl fe/i/t chinKi/ h' ftfifoii A'- /
flcrrfcn A' nnmiirt) / baxnmb /'cli/t A-' luibcrumb I'(1J/ iü bie fivrfjcn A.' lO aiii bienft ^'
bo mit] barnn / // oii^ /'ehli. I titcnncn luiivt / l'J nfoiiO / gtnudcn ift (nidjt
fi-liU) K 13 \ä)ntü (thll E ben üitbn.] bcv Oilbnüfj A' mcf)v frldt K «cttjon FOJI
weite / t]iirf)ien A,' fiiifdjen (linulfrhhr'!) K ll frf)iuerttn / gnicin A' \vt\0 Ol
lunifjt // Umift A' /.> tiilbimfien / /'■' gfcfjmuif K 17 jiiiift /.'A' A' ;.s' (lefegnüß A'
flfjrnflfnijj / /.'' eOen /»w menfcfjen] .vi A,' bie im)v bic luibbet m. Al:<'l)l''(ll bie tuiv luibev m.
//A' Virtnrrimij linitc irolil sr/iim dir. llanilxihrlfl, riclhirlil *ebcn luibcr luibcv m. 20 niiinti)
(mirh nnteu) E—1 niiinitf) A' nnnncn FIIIK Jl ,^elouffen / ergcvct / flvoilitfj //
flroBlirf) FUK JJ bvoOen (bavoicn /V;)| oten A' boOen / Bor A' Jt ^evrüKc AV/// ferr
/''- / c§ nn'iflc (nuiflC (' nnig A')] bn3 moflc A tünbe A' (iinb // us,r. itmn »uib niofle /
flcirfic'^tK" /■-' -■' Ijerfclininftl lictfjovfifl /.' iievbüfivung / niuficn (:/> niiifjfiil / iiitt /.'
25;-''; opfjer obber felitt I .'0 icljn| fei) A linfletjuvt l>Filll inuieljövct CIK
zu <> s. UvH. Aiixi/. /"^ ,S'. .•;/, •//■. zu Jl .«. Uhu. Aks,/. lii^, S. 23, Ij.
SDon bcibcr ©cftnlt bti Saframcnt? v' "cflincii. 1522. 35
S)Q 6f)vi|'tiiÄ pvcbicit uuntt, Wai c-j aittfj cvcievlicf) nl(cv luetlt, ©ollt cv bnv=
iimO iifjrf)Un)C(eu icl)u^ VUfjo ba-j bie pvicftcv cf)c bcv Iciint'ü lun-pntti'uu Ijobc
uiiiib mondjcu ftaiib aiiffvid^t, ift iinluibbev ftiTljtlid) l)elui.'l)fjcl biivd; 3. 'IhuiIuo
1. 2imo. 4. Sariimb mii^ unb )oU man bcfcimcn, ha'6 l)f)n cf)e Hon cintt i- J"<i. ■!. 3
r. fvcl) ift c^cbLMl unb nint^c nud) mit fci)neni (idubb Uiibbcr (^ottiv inovtt iHn-faffct
obbcv nnffy tcnffclo leve Hcrpfliftlti't luevben.
älVr nu l"id) cntf)allten tan, tl)nt uml, bac- er oh incljö bteliLic, locr abev
nid)t tan, bcv ift nid)t fdjulbicv im \m\)b t^u blctil'cn, bcnii er foU nidjt
fcljncm nctiiften mit fold}cv liebe biencn, bie l)f)n oevbnmue uiiub fel)uc epiieuc
1» feel ncvbcrbct, fecmbernn bie nnbcni fiub fdjulbiii, fid) nid)t eviieven an l)l)m.
9Jot l)at !el)n gcpott, nott ()att teljn fdjam, nott ()att fcpu fdjnnbe. not t)ntt
fepn erflevnifj. äiViin foldje nott meve, beljbev fieftnUt Inmiefleii, looHten lopv
and; fci)n evgevnijj obbev fdjioadj (jcluifjjeu aiifel)en.
2ßar ift«, aU id) fovge, e» lücrbcn cttlic^ fid) "bclocijben obber anfjlnnffeu
15 nidjt ouv ^'f)viftlid)ev meimnini, fjonbevnn fvo fepn, bao fie l)l)rcv bubevel) epiin
bcdel nnnb urfad; Ijnbenn nbirfomcn an ber (iuanficlifd)en fveiiljeptt. 'iinv?
fonnen )v)l)r bal^u? .Sjatt bo^ be§ Stapft« öerBott Pon ber fenfd)e\)tt iiiitev
tf)nnfcnt fanm epnen pvieftev, bev fo(d) feufd)cl)t offentlirf) l)olte, id; »oill Pon
bev l)cl)mlid}cn nnveimicfeljt fdjlpcpfien , tvai iith benn Uninbcr, ob nud)
2u iinfjcvy (hiangclion ettlid; uid)t rcdjt bvaud;cn'? .^att man bod; gatgcu, rebcv,
jc^mcvb nnb iDoffcr, Juer nid)t vedjt loitl, ben tan man luot ineren.
•Öio fef)C tju, Uiitdjev pvieftcr fid) belücpben obber loildjcv ^3J{nnri) obbev
5Jonnc nufjlanffen Unit, ba-j fie ec; mit ftard'en geUiiffen anfal)en, alfjo ba-?
fie om fterben für bcm tenffelt beftel)cn mögen. 6§ ift nidjto, ba-j bie
2' nngeiertcn nnb tollen 'iHipiftcn balnibber fd)arren. \'lber ber tenffelt U'irt bid)
mit bepnem gelubb gav mel)fterlid} treijben nnnb tuiv bel)d)t bringen nnb bel)ne
ct]c nnnb fvel)t)el)tt |uv fnnbc madjen, Inenn bn niri)t luotgevnft bift mit bcm
mort gottiv, baranff bn bid) Pcvlaffift nnb l)l)n Pcradjtift. Tarnmb faf;
bcu fpvud; '4>auli 1. limo. 4., ba crfj tenffet-j lere nnb lögen beultet, UuH i. sim. 4, 3
1 So F(l gcptebiflct / Inoit fehlt K Ware /■' lunä (>'/// in aücr li'. //
2 acfJjlu. icl)ii] fl. 5011 K also parallel zu ^itcbigt (f)aii) H nmiicf)en Kh'lll] nmudjcn (!) K
nuffvii^t, ift] so nur E auff tidjt ift B auffrid^tift ÄC auffcidötcft FOIIK »ffflricTjt ift /
•5 iniid 7''G// möge JA' ofXubi FC! K »crfoffct] scvfnffen 7\' fi «ctpfüc^t 6'// .S' bctcl)IJcii /'
!' nerfjftcn usv. vle oben foltfjet A' uctbnmc A' ucvbnmni AV.' ol)aiic G 10 ucvbcil't /
etBcrii FdHK 11 fcfjanb (wie sonst ohne t) I li SBat iftä] 6-5 ift war K forgc]
bfotg / J.3 6u6cm) (jK tiicbcrd) F 10 lufitcn (n-ie immer) I IT tiiäcn K tomtcii /
tünben /•'// Snpft /■-' »crOott] gebot K fiijcfjricit / 7.S toum A' folicTjc / offoiilirf) A'
offetibni; F M ßuangelio liEFIll vöbct (111 21 bcn] bcm A7 1'-' filje A7/A'
fid^ / «eichet KW. 11-ie oben bewerbet K 9)liincf| K—I OTiiuic^ K 23 'Jiunnc F—J<
aiigtofcn '.' ftaräcm F 21 mügen FGIIK ntogcit / jr, tidübt FfHl itiotjftcv-
lid^cn FG ,^u bcv b. GIIK 27 @e vie oben fvljgficit / jii fiiicv fiinb A'A' lool
geviift CIN -gevift FGII 29 et bc§ FG er fitüfet« / tugeii T)-^J/ (üücii O lüge A'
r« T s. Uns. Atixy. 10 ', & 23, 11/'.
3*
■p,(j ä'Oii t'cibcr ©efiiitt bc? Siifviimcm-3 511 nff)mcit. 152-2.
lui Ijcrljcn, c-j ftiivt bi)v nott iin)n, iinb tvolic bnvniiff, biiv flottio uiovt finb,
bcv nit lieflcn fnii. Viefic libcUiim bc imti-j ' Uioll imb ftcrcf bid; nuffv bcft
bit fniift. Cfo ift flar dm icincvlid)er fccl iiiovb, beim bcv tciiffcLl biivd) bc-:<
Stapft Hevpott liiuu'vidjt Ijatt, bavi)im bie feclcii flav tieft flejdjuiedjt iiiib
jdjlrcrlid) mibbcv jold) tcuffeUv t^clubb lui ftevrfcn fiiib. 5
iHiin-? Ijebeube, bno iitn)i fret}l)ci)tt l)abc, ci)ev, fifd), ik\)\ii) l.ui eilen ntle lac\c
1)111 iav, iiiib bcv '^apft obbcv fivd)e fel)n iv|^-i*i.2 l|linilt Ijnbe, ettlid) tnftc obbev
1. Jim. 4,3)pct)ßc l',u Pcvbietcn, ift (^eluifjürf) Umv, mic 5. ^J-iaiitiiv luovtt 1. Itjinui. -1.
tlevlidj Inutt: pvol)ibeiitiinit mibeve et nbftiiieve n eibio. ''^Ibev bie UuniU iimii
l|ievi)nneii luol faii bev fdiUuidjcn (^eunffcu frf)üiien uub 011 nott ift, fotdjv lui i»
tvepben bei) ben el)nfelti(ien, bie e-3 nod) nid)t unffeu, c\cfeUet im)Vv iiidjt iibeU,
biiy bell felbeii el)ii iH'tte fdjtaplH' luibbcv fcvet, bavinub ba-- fie fotdjev fvet)l)el)t
aiifi laiittev mutunUicieiii fvebel beu ei)iifeltiflcii tui Ivibbev on bejicviiiifl lel)b-j
iiiiiib fcel bviiiidjeu iiiib bodj fünft nidjtv cl)u fincicv vegen 311111 redeten ^"l)vift=
lidjcii Inanbell iiiib inadjen bamit bcm (iniancielio iinb bciii ttieiivcii luiiiieii u.
bev b'ljviftcii cl)ii fd)enblid) iind}veben, bn-ö lunn fpvidjt: biiv fiiib djviften,
Uumou^ Gl) fic fiiubeii flei)fd) niiff ben fvel)tafl cffen. ÜLnilnn, fie ()abeiirt
imn iiuy iiidjt ol^o flelcvnet uiib liHjv bod) i)()V iiiitiuienb inuffen tvaflen.
(•»bviftiio mivtt epn iiiol l)l)iibev fic foiiiinen niib fel)iicn iiaincn boii l)()vev
id)iiiadj vcbteii. Ülil)v bnbcii olfjo (lelcvct nniib bal)l)ii iv'bad)t, bnc- ]v\]x bie -'o
flelinffen fvel) innd)ten Poii beo teiiffcUo c\efcl!eii, bcv biivdj ben i^npft bei) tobt
fniibcn iiiib bd) bev belle bie fpel)f5 nnb tniic Dcvbcut. iBenn lvl)v 111111 bie
iVlinffeii nlfio gefveljet babcii, follen Uil)v bev felbiiV" lucpfslid) bvaiid)eii iiiib
fic beni iicbifteu ,511 bienft iintcvUievffen, bac- lt)l)v l)()u niidj bat)l)ii t)vcd}tcii.
3ü feveftn loUcv fopff Im 1111b ftoffift bie cl)iifcUiivn fiiv beii topff, bn-j fic 2:.
Im rnct pvallcit, uiib fpvid;ft: übe ha, id; fan flcl)fd) fveffcn, jci bii liebe
falu, hn folltift cttluaC' anbcvv fveffcn.
3iiiinna: Gs ift bovbvicfjlid) fiiv (\ott unb fuv ben iitcnfrfjcn, ba-ö luljv
iiii^ev Gl)viftlid) Uieficii an bcm ciif3evlid)eii h'ma, niifaben unb laffcn bnS vcd)t
ijuncvlid; aiiftcl)cn, im)v moUcit bamit iiii-j (ynaiuiclifd) bclncbljcn, bac' im)v so
/ triiJj A' trctic i'V,7A 2 S\^ K i\\e F(l teftc A' .? jnntfttidöct f/ -1 »a\>^t? F//K
flfbottvr ti'iff'/// gcirfjwedjct /V; ."1 IcuffcII-il Icüfflifc^ A' flcliiiib O 7 üxä] J'K n. im.
tog /■'(! .s ipci)ß /■' !* tlavlirf) '.' niitcri AdiEl odftiiicve J< Ui fotlidljc-? '.'//
U cinfaltiaf / gcfitt A' gefalt / V2 (clOißtii // |rf)ln»i FO \A){a)^t l< -fcvt /
/.•! fvnBd / 7; nidjft V.C iiit^t /' nit / /■;//.'> ^iim vrrtjtcn PI)iifUi(t)cii| ^ii vcditfm
(5l)viftlitf)cii 1:111 ,v°i vcrt)tc rf)vift(icf)cn /' //" luonoii HCDKf tönitn I t\\t\\ «ff b. fililiiii /
AV atjio /'■/(// /■' V.i fiimmcn l-'.l Htm] »or !■'■ -Ja gelert AY 21 iiinrf)lfii| nincl)cn A'A'
-'.■< bie ffldigcii A' 2:1:2 1 unb fl) i;/:/'(l/f 21 (uncfitcn / 2:, fnvcftii IIK faveft bii /•'
einfoltigcn / 20 vivi'icf /' »ivnllfiil tnllf" A 27 niibrvft /' 2s »crbriffclic^ l'dJ/K
BetbtiiSIit^ / -'.'' bcm r. biiigl bc c. biiuicii A'
:ii r, s. Uns. AiiSfi. 10 ', S. .9«, W.
') f/n.o. Aus;/. f<, S. ör,4/j:
ffloii bcibct föcftült bcs Snfrniiifiil^ jii iicl)mcii. 1622. 37
ict)bcx gcftoUt bcc' incvamciitÄ ncl)mcu uiiiib aiu^ieljffcii, bilb um6icl)ltcii, ftci)jcf)
fvcikn, nidjt faftcii, nid^t beten iiub bcv (ilcl)rf)eu, aber bcii t^Initibcu iiiib bic
licbc luiU iiiemaiit fafkii, bic bod) ollcl)iic iiott finb iiiib ba alic mad;t niilit^t
uiiiib l)l)L'iic-? fcliiicü iiott ift. 3l6ci- CO ift bcC' teuffct-s gcfpciift, bcv mit foldjcv
5 lDcl)Bc bic Iciitt baf)i)nu fuvct, bac- fic luim ^-l^apft fallcit iiiib bod) nid)t lui
(5()ri)'to fomcii iiiib alfjo linbcv '-yapftiirf) uod) CU)vii"tiid} luctbcn, fennbcviut
blcljbcn eben ßo liniU an bcm cuBcvlidjcn bing tjafjtenb alß bic '4>npiftcn.
^d) l)ab alBo gclerct, ba» me^nc Icie am erfteit iiub mcpftcn auff
erfcntnife Pfn'ifti, ba§ ift. Im vei^tcm tanttcvn glalubcii. iiHuliafftigcv liebe
lu rci)^et, bav buvd) Im bcv fvei)f)el)tt nnnb aücc' euBciiidjcn lücBcnc-, tu fci) eifen,
trincfen, tlei)bev, beten, faften, ttoftcv, facvament unb ioie e-^ t)ci)jicn mag,
bac' fuldjc fvcl)f)ci)tt cpgentltd) nnv bic babcn unb fcliglid; bvandjcn, bic ba
glembcu unb lieben, bac' ift, bic ba vcd)te (5l)viften finb, bcnjclbcu lern unb
foU mau feijn menfdjen gefe^ legen, fällten uod) Iei)benn, ba§ i)l)v gelniffeu
15 fange. ^Jlan muß nbc luioov bic Icntt habeun, bic fold)c fvel)f)ei)t l)abcu
foUeu, bac' bcv moft \}\\ uclu fafB gefaffct unb bcl)alten lucvbc.
530 plumpt bac- pubcl bolrf f)evel)u unub loill folc^ fvcl)f)cl)t mit bcv
fauft aufevid)tcn nnb mit bcm fopff f)i)ubuvd), gcbencft uid)t ei)umaU , ba-j
c» glambcii unb lieben foU, blci)bt glei)d) \wl üoU geplic-, tjaffic-, uufenfd)ei)tt,
2" ^ovnu, fd)lueveu unb fluc^cuü Ioie tiovl)i)n. Ä^avlic^ id) fage, ha-: id) jold)c
nic^t cvtcunc für (5l)riftu» fc^iilev. C?t)riften Icutt ftvci)ttcn nuv mit beut
Iviovt lüibbev bcä tcuffctls levc uub tuevct unb vcpfBcn luibov bic Ijcvtxn unb
gcloijfeu nou l)l)m, boruad) feilet e3 alle-? Pon l)l)m fclbcv. Tic 5lpoftcI viffen
nod^ nie le^n altar umb untcv ben licpben. S. ^au. fiiv i)l)m fd)iff, boä
25 liatte epn l;ci)c^eu bcv 'Jlbgottcv, bic ba Caftove^ t)cl)ffcu, uub tuivcpß linbcv ?im
bic bilb uod) fdjiff. ^sd) l)ab aud) Ijavtt gnug tt»ibev bcc- iBapft-j abgottcvei)
gefc^vlicn aVi billel)d)t nie fel)uer, abcv uod) nie mit bcr I)aub bavlju tt)an
uod) balui tl)un l)cpffcu ou bic eä Pon gott gclvialt unb mad)t Ijabcn. 2ßl)v
l)abeu ubvig gnug tl)an, locun inpv ba loibbcv pvcbigen unb bic getuiffeu loßen,
1 boä {acramcnt /v7 J uub bergt.] obct bergt. A' bcr gtoui A' 3 ouligt FK
-I^t / 4 feinä IK fainä F .5 bo^tjn E furcl OK ficrct F jücrct E (!) fürt /
6 Wtbct / iäpftiji^ OK »cpftliii^ /'// SBopftiid^ l> d^rifttid) FO T cußcitic^ciu li
flüfttcub (^offtcubc FOU)] liafftcii K y crtautuu-ä Oll -uufe FK -uife / ju rcdjtcn K
lutcrcm / 11 briurfcu A' Itoftcr außer JIE auch F—I IJ Ijabcnb 7/ fatigflic^ Ol
IS gtaubcu EF tuir. 15 fange (fa^c /)] locrb gfangcu A' 17 filumpt K ptumSt E
ptumpffet FOU )jofct FOJI] pu6en E foUidje Fo Iti fuuft / lU ci] crä A"
gtcwbcu I> itUxM «-ie oben FO gcqt^ A' gc^ljcS FOU g^tä / ftafjc^ FUI ^offi^ UU
^06 KE Dub »ntciifd^cit E 20 jorcn FO fd^ioörcu F 21 fd^ütcr F'OIK \^\x\n E
23 faUct FOUK falt / altcä > atä IK Jl uod) nie] ouc^ nie / für FOK fut /:;
2ö ^cllc EK 6ct /' abgotCfier F—K jctrciß El jcvrig FOflK 25126 locbcr bilb OU
21) abgotcrcl) FOlll mii It A 27 gctl)ou FU 2'J übrig K übcrig FOll luauu E
töfecrt (locjcn.' E)] loffcn FOU
zu 25 s. Uns. Aus(j. 10', S. 29,10.
f]8 i'iJ'i boibi'v (>H'ftnlt bc-s Sdlvdim'iilo ju iidiuu'it. I5l''.'.
bii' tl)at In-- ijott nufjvidjtcit. Iciiu cv ift gcidjricbcii, bei y-iibd)vift joU oii
t)aiib ucrftüict luevbeii biucl) bcn gcljft bcä muubij unjicv» Ijcrrii .^s[]t']n,
Tovumti Intt id} akr mall, title Prjvifteii looUteii hoä] I)ören metmeit
rab 1)1111 belli iacicimciit uiib oiiberm allem, '^luffo erft, ii)utcmal bev Satamvj 5
biircf) iöepftlid; gefci^ bns fncvameiit t)at iiuter bie felu töorffeii, bamit bao er
nlle IneUt l;,liniiflt, aiiff Cftevii luim iacvaiiieiit gelicii, fie iilelulieit obbev uidjt,
fie lieben obber iiidjt, itniib bolui i)l)ii Uevpovgeii bie luortt bed lacvameuto,
barijiiucii bev fllalube Ijaiigeu unb firf) iiecrcii }oüt, [SI. 2ii| feo laft uiifj bal)i)uu
eibei)ttcim, ba§ luljv bao facrnmciit Ijubor Inibbev aiiff l)ebeu boii beu feinen, n>
ba-j tl)iin tuljv nbcv nlßo, lucun ltH)V bie Iciitt bainin lUjcu unb abluenben
mit tcreu unb bitten, bno l)t)e niemant nufj '-^cpfttid) a,t\dy:\ Ijloaug obber
(\el)iniam l)i)nlui gelie, beim bac- incrnment fanii uid)t lel)bcu, bat- man bie
teilt l)i)iil;ii trei)be obber i'.luiuge, llnnbcrnn fie folleii, bnrd)-j (yiianiieliou iieleriiet,
bun 1)1)11 felbij anfj Ijiinsjcriöem gtalnben brinub bitten niib bringen. i:-
-Jtuffy aiibcr. Sl^ev nu foldjcu tjuiigcr mcl)net Im l)aben, bcr felje l,;ii, bac-
er )id) iiidjt tricgc unb fei) el)n flel)fd)lid) meiiid)lic() begirbe ba, jionberii priiffe
1 floi. n,2KiDlrfjcii gtalübeu, ob er red;t fei), luie 6. "iHniln-j leret 1. CHirin. 11.: Xer
meiild) prnffe fid) felb-J. Sic priiffung fter)et aber an bel)iieni ganticm leben,
•■.liemtid) bao bu empfinbift bei) bi)r felbü pnlnenbig el)n bel)ffenb gelinlfen, -'u
bac- bie fiinb bvurft, baS gnabe begert ober fid) fur bem tobe obber l)ellc
fnrd)t unb gerne ftarrf loere unnb alfjo mit galten bertraloen aiiff t^l)ril'tu-i
lüort bau faerament iud;t unb ul)mpt, foldjc gnabe, fterd unb l)nlfi üiiljolen.
Xenn Inie irf) gefagt l)abc, (^'pn bnngerig, biirfftige, gebrndt nnb geeng[te feelen
jübbert bift iacvament, bie fiel) ielb-> lipnljn bringen nitaiige)el)en '-i^apft gejeli -■'
ober ungcfel), fjonbern nur fepii epgeii not nnb biirfft iinn gntler Ijnberfidjt.
Xaä ift bie pruffe bcc- glalobeiiv iiniib pnloenbig.
J tl)at loa g.) U)ot alö c^. A tl)at alle fl. A' :.' jcvflöiot A' bei nuuibt // l)i'vvoii // 1 1<
I luoUtcii] luüllcn h' ■'> ^emtc'mmal (/lier) K sonst irie oben « S3aftlitf) (!) A' jiiiu / «c-
luoiffcn IC- J 7 Cftcvcii FC! Öftren / glo»'''"! J^ nsw. n-ic olien .N jitcii F(l '.» iiccvcii
(itörcii /•')] mccrcrt K taffcu /•' laijciit (Hl 10 ortcljttcii EFG II K 11 lunim I' ,iii'l)ciit
FOIt 3iiI)Cii / lje[)Cii .1 jicljcii, jljfjcn dk iiiriiiai 12 Ijcmnut /' nitfj 3*. flcicljs) liffS S<aftlirf|
(.' mc oben) gcfalj A' i:i gnng / It CSiiQiigclium / gclcit / 17 livicffe J'l\
In'iffc '/ (pviiffc auch I) VJ pricffc W tvüf '.' ticn'iffc A' | crimtcv fid) / ^i-'icffimg A'
l)iicfuiig /■' bcn'iffiiiifl A'] cvinncniug 1 20 unliclj / cntifiiibcfl E 21 truift / iviictct (Sil
ficgcrct FUJI tob / tobt D 22 fiivdjt ll< fövdjtc FC II fovctjt A' gciii lutv "w . /
guttcrt n DcvttciilDcii A' 2:1 flcvifc / ftcvdtt A' I)ülff A' Ijülff CD l)ilff F—K 24 Ijiiiigc-
ligc 0 biitfftigc (biitffligc <'IK1II)\ bürftigc F biiiftigc / (r'ic/äi;/cr'0 gctviidtc l'a/l
flciiiiflftc (■' 2.) forbcvt F<!][ fovbcvct / fflb IC biiiigcii) tviiigc // biingc / bviiigl A'A'
2(1 iiott mtb burfft] iiotlbiivft A iiobtuvit F gi'tttcr D >7 Vviiffc (bvicffc FK Ijtiifc (/
tirüffc A', so auch mUcn)\ icluöriiud /
zu 7 s. Uns. Aufji. 1(J^, S. 50, 8.
;^oii bcibcv föcflalt bc-> £afrrtim-:it> 511 iid)mcii. l.")22. 39
iHiitfo bvtttc. 5tcl)ct bic prüffiiiifl bav\)iiii, bao bu niiicliift bolm cufjcvlirf)
lüffji'u, 0I1 bii nucf) licbc gcflcu bcl)iicii iicl)i)"tcu beliicliifift luiiib i)l)iii biciift,
fiitbiftu Uli joldjc pnific nidjt V)n bi)r , fjonbcni Icbift luic tnn1)i)it, itirfift
iiod) uoU iiutu'lu, 1)11^, gclili, lunn, uiifllnluben«. 0 lieber, fjo blel)b in lum bif;eiit
5 faevnmeitt, bifj bii el)n anbcv ineuicl) »oeibift, Inf; bid) iüd)t beii l)aiiffeii mni)
^^iipfty ([,(id] lunl) i-(i'UHiiil)ei)t l)i)iit.iii tiei)lH'ii. Vld) Ijew gott, luciin uinu bifje
lere limU triebe, ha foltiftii fcl)eii, baö luo ibt taiijeiit Itiim iacrnmeut gel)eii,
bii liHirbeu l)l)r tniim bunbert l)l)u geben. \Hlf;o luurbeii ber greliilid)eii fuiib
lueiiiger, bie ber 'inipft mit jei)iiem IjeUifdjeu gejeh i)ii bie luellt geidjliu'iumet
10 [)ai, [50 feinen toljr ju Ic^t Jüibcr Ijn el)ner Ö"l)riftlid)eii Derfamlung, bie unir
il;,t fnft ei)ttel bebbeu finb unter (<briftlid)eiu luinien. Tan fuubten \v\)x lum
iiiifj iuuberii, bie U)i)r nii l)l)reu loerrteu erteuueten, bivj fie uid)t gtelnbten
iiüd) liebten, bn-s uuy itd nodj unmuglid) ij't. 'ildj gott, ei? ift nod) fern mit
iiiifj von ^'\enifnlem, UUjr i}abm fnumet angefangen auf] i^abitonieu auff-
i.-. Ijubredjen iinb niollen faren, alfj tuereii luijr fdjou bal)el)ineu. C^t? Inill alleo
(Sl)riften [)C\}\\(n uniib muifeuj aud) luilaffen, aber glelnben unnb lieben lüill
nid)t Ijeriuid). 5ecten mad;en taug unnb []\V]\t nidjt, baruntb ift £el)n rabt
iibrig beim bn-j (hinngelion iirebigcn iiiib bic leiitt Uom faerament iiub allen
eiiüerlidjcn ftuden Inenbeu, bif; fie fid) O'ljrifteii fiilen uiib beliun)f;en uub lioii
■M i)l)n felbö i}ü erft tjnm glatnben, t.iur liebe uub barnnd) tui eufecrlidjcm fncra=
ment unnb beo glel)d)en bringen, i)iiu beo muffen U)l)r laffeu geben, Uuv3 bn
gebet, un)r ftub I311 '-i^ablilonien l)m getenrfiüfj nnb iinfjer feljnbe fiben mitten
i)tn tempcll iiiib braudjen unfjer-j iaerameuto nnb alle iinfjers gutt'?. "JJHtt
lameutatiim uiib gepett miifjen UUir bal.ui tbiiii, Uiie •'piercmiac- uiib ber
-;. 1 •!(.). p)alin tl)iit, bac> unf; gott luibber Iju bem uufjern belffc. XTIUC^'JL *!. 137
?lm eiibc. ^\ä} fefic, ba^ cl)u glitte uermaiuingc nott ift ljutl)un an bic,
60 it?t ber Satanov anfcl)ct lui verfolgen, unter WMjcn cttlidje finb, bic
mcbiien, fie liuiUeii ber fcrticfebt bamit entlauffen, lueii man fic augrcbfft,
bao fie fageii: ^i) balto uid)t mit beut \.'ntl)er nod) mit beiiiaub, foubern
"' mit bem bcijUgc» (^uangelio unnb mit ber bebligeu firdjcn, obber mit ber
/ prüffitiifi <'l> ticiüffimg K onfljljcft K 2 bcincm /•' lUflflcu A' (■•iuiist wk üben)
1)1)111] jii / •) |)VHtfc /' um. irlc oben ftcdtcft F—Il ftcctft / •/ gljt / jovcii //
5 iife bii liECI] biftu .1 liifi cljil (ohne bu ) CD luivbcft /'// C, a^apft EFIIK luoiin /
7 gonb (für ße^cii) / 8 fom für faum l< t)l)ii fcUU 1 u ()clüjdjcm K 10 jü Ictft Fl
lct$ F (51)viftciilirf)Clt F—F ebenso II Urfjcm lL> fiiilbcvii F/il crtriniclcii Icrloutcn /)|
cifcimcii A' ;■.; iiodj (-■) ßMt i:i umnüfltid) l'.Fd IIK fcvv (! III\ lucit A' II faitiiict
> tomc A' tum / ;j/;,3 aiifj.jc'Drccfjcu Fil wfjljicctjcii / 17 laugt FIK bougt Fd If
IH üüvig / iibcvig FGII l'J ftiidfcu F fülcn (uk/ä mit u!) Fi: fulcii CI>l-:\ ticfiubciib /
2i> ciiBcvlicl)oii K ■JJ',22 gccii gct irie oben gou got / US grfciigfuu'j O in gcf. / fljcub /
1'.) bem l'eliU h' 21} (itjc F(U\ jid) / ueiiuauuugc lU'.K cviuanuiig /■'',// 27 aiifadjl FCII
aiifaljct I] onfcdjtct K 28 farlidcit 1 aiigriifct 1 oU l)cUflcii A'
iii 7 s. Uns. Aus(j. 10 ^, S. 50, 1.
'Komiicfjcii tivd;cii, fjo U'il'it man fic mit iribcu, iiimb 6cl)altcii bodj l)iu In'vljcu
iiunm lere für C^-uaiigelild) iinb bUnibeii batnn). 'IBarlicf) jolcf) licfcutnif] liilJH
fie iiidjt iinb ift eben ^o biell cilfj (5l)vii"tum nevteucfet, bavmub bit id),
bicfelbcit looUtcii fid) ia luoU für fel)eii.
'Sßai x\t5, ha-i bu itja bei) lcl)b iiiinb fcel uid)t ioUt ingeii: id) bl)ii Vutl)i'vijd) &
ober ^-J?cpi"tifd)Ä, bcuu ber felb i[t !el)ucr für bid) flel'tortieii nod) bel)ii mel)fter,
f;oiiberu aUcDti iMiriftiio iinb joUt bid; (5l)rilteii bcfeiiueii. '^Iber lueu bu e-3
bafur l)cltift. biio bci? Sutljcrö lere (Siiangelifd) unb be-J "i^ap^t-i itueuanneliid)
fei), fo muftu bell Si.'utl)cr iiid)t ^o (\ax l)l)it luevften. ^" Hnrüift fouft )el)ii
lere aiid) mit [)i)ii, bie bu bod) fur L'!l)viftii-j lere crfeuuift, feouberu nlfio iiiii|tu w
jiigen: ber !i.'utl)er fei) el)ii Inibe obber |ü^(. 3:iii| l)el)lig, bn ligt ml)r iiid)tc5 nu,
fei)ii lere aber ift uid)t fel)ii, fjoiiberii (^"Ijriftuo felb-3, benu bu filieft, bao bie
tijrauneu nid)t bamit iimgeljeu, bno fie nur bcii l'iitlier uuibriiic(eii, fjoiiberuu
bie lere tooUcu fie vertilgen iiub bou ber lere luegeu tcifteii fie bid) nu umib
fragen bid), ob bu l'utl)erifd) febcft. &k muftu Umrlid) iiid)t mit rbor is
luortteu reben, fjoubern frei) t'!l)riftiim befeuuen, ca l)ab Dbii i'utlier, (>lau-s obber
^^org prebigt, bie pcrfoit \a^ fareit, aber bie lere muftu beteuucu. \!llt30 fdjreljbt
2. lim. 1, s aud) ©. 5|lüulu'3 ^u 2imotl)CO 2. Simot. 1.: Sd)ciue bid) uid)t bey Ijeuguifj
iiußer-j lierrii nod) mel)uer, ber id) umb f ebnen Unlleu gepimben bljun. äßenii
l)ie 2imotl)eü giiug geluefsen luere, ba§ er ba-j (5-uaiigelion liefente, b^tte bbm w
5|>auluü uid)t gcpotten, baö er fidj fcl)n and) nid)t fd)cmen foUt, iiid)t al? ber
bcrfoii '^^HmVx, fjonberim aU ber umb be-J C^^naiigelion Unlleu gepiiubeu lonr.
äBü Uli limotbeuy l)ctt gejagt: ^d) l)allt-5 nidjt mit -ImiuIo nod) mit '4-H'tro
fjonbcrn mit (5t]rifto unb loijjtc bod), ba^i ^|*etrnö unb -l^auluS (^t)riftniu lerctcn,
;waitii.io,-iul)et er bod) l^briftum felbo bamit berleud'et. Xeiin ('>"l)riftiiv fbrid)t "JJiatt. 10. s.s
bon ben, bie l)l)n prebigen: äBer eiid) auff lUjiupt, ber upmpt uiid) aiiff, loer
eud) berad)t, ber berad)t mid). JlBarumb ba»? barumb, ba-i fie fcl)ne boten
(bie fepn Umrt bringen) alfjo ballten, barumb ift-^ glcpd), alo er felb iiub
fel)n liuntt alfjo gel)alteu lonrben.
"iiiid) fel)e ia i)bermau liu, bao er ber liebe gegen fepne feljube iiidjt w
bergeffe unb bitte für bie l)t)n berfolgen uiib lefteru unb begere tel)iier radje,
OTaiii) .5, iiluie C^ljriftu-j lerct -JJfattl). (i. Tenii bie nufeligen leutt finb fd)ou all^u fel)r
geftrafft unb lol)r Iel)ber alt^u tl)eur gerodjeu, baö c« Ijebtt ift, un§ für fie
1 SRöm(cf)cu / Iftifct (lJ/\ Ifly /< liiffc / 2 Ijcfantnif! / •; ucvlrufliict VF—K
I iihicOcu AV;/ 5 iH ift Wax l< 1)1)« fehlt 1 6 SBi-pffijff) F// »a)'fti|il) l< i^iUiftijri) /
»cjjflidji A' ber fcltiiflcu /•; bct jclbcim F- f « t)oUc[t F(!J/I< Ijaltft J i'npft H
'.) I)»)ii lucrffcii] uctluctffcit / luihffcft A' fiiiift /•>' 12 [idjft u-ic oben 13 »id^t feItU E
iuir| mm F im '.' // Ucvtildcii Fd ucilittmcii / ir, voi K vf)or C] vofjcii A' tI)oi: A'
IT Vvcbiflct '■' fö Sdjamc '■'// jd)ciii / .icm.itimy // bcv ä''8'iif> ' ber jciiflitiifi A' 20 'bt-
tcimclc FUJI l)ct / 21 aud) f'ldi I (olle FG 22 («■uaiineliimi-s / 21 locftc /•'
»uiiglc / 2H fclbä FUJI 2U luürbcii K :W (cl)c iat) JUi/'J// fit)c ju A'| jcl)e id) io .IC
ia fehlt I tjcbctiiiaii ///< jei)iic fcl)iibe! fiiicii il)eiib J feinen feinbcn FFOK 31 tcl)ne l>
32 fein fdjon A'
Uiüii bctbcv ©cfliilt bi'3 Snfrniiii'iit-? -,11 iiotjiiu'ii. l.")L''_'. .4 ]
gcgcmi ijott ^u je^cn, ob tuliv bie ftraff iiiib uvtcijU, bao an'}] fic biiugct,
ntücfjtcii abUiciibi'ii, luic für um b"l)vi)"tu>> tbaii l)iitt, bii im)v niul) l)iiii bliiib^
l)Ci)t iiiiibigeteu. Xu filjcft l)l)ve gvelulidjc licrftocttc bliiibl)ci)t. Sic luollcii
ntef)t l)üveii, iiucf) iju bci-I)in- miä !ommcu laffjcii. [50 »uoUcii [\c and) iiidjt
5 aiitunn-tten, nod) fid) lituTu la']\](n, fjoiibcvu luie bie CM'^f" "l'iv fcuu-t Stcpliaii
orcii iiiiub augcu luü)alltcn luib iinbcvidjampt l)l)v uvtcliU oit cvfcntuifj bol-
fitiTii. ilMftu cl)ii Pl)vift, feo nicvcfift l)l)c >ooU, luao ba5 fiiv cl)u lunii, ploflc
imb ftvafi iikr fic fcl) imb »nie bu bidj barljim für fie flcflcit gott lialtcii
folt. Sic tliuii nidjtC' niibcrv beim nlfj bic rnfciibeii iitib imftjiuiigcn, bie ba
10 fprcdjm: tul)r UmUcii gott [30 luif) luib frcbcU l)aiibcüu, ba-5 er iiiifj muffe
fc^ucE auff bcit fopff fd;lal)eu. Uub fcl) fid;cr, fic follcu boy raBcu uid;t lauge
trcl)beu, fjarrc cl)n flcDuc ljcl)t unub Inf] bl)r beiiugeiui, bac? bci)u gott bi)v
ucrfpridjt: iBer cud) aururet, bcr ruret incl)n iiugnpffi^l nu- laruuib bilff
bitten, unb ob M)t l)()e uid)t uiodjtcix fic crl)allteu, ba§ bod) gott uidjt uuib
IS i)l)rer tliranuei) uub Icftcruug UnUcu fci)u liuntt nuf; gauüer beutfd)cr 'JicitiLm
ucl)me unub beu aubcru armen liauffcn, bic barnad) füffljcn, bcv felbcn bcralubc.
©ottiä gnabc unb ftcrcEc fcl) mit cud^ aUcu. v'lmcu.
I bringt FG/f 2 mochten FOJ/K modjlciib / bo O 3 jüiibiglcu A' ir <f
■i ucv^ptcii K iDcUcu E ■') jaut FGK ©tcffon FK 6 Diiüerfdjämbt '.' ')'/'' >"'l=
fiitn 7/ -fütcil i'ie üben T feu fchli F mcitft F<1 iitcvift bu / mib plage /■-' !' iiid)t /■-'
iiit clIF 10 nacö FFH jvoUct (''/ mutjcl niüfec C iiüiB A' /; jdjlogeu Fall
lang / 12 ci)n ft. }. (.7 bcnugcn FIK icnljcgcn F IS onvi'uct O IK anvicict /•'
Dugopfjct i Ijiliil Ijclfft A' ;/ niöc^tcu O/A' ciljolUcn] cntfjoltcn A'C'i Jj Sciiticijcv c;
tüljdjct 1 16 anbcicn / jcüffljcn FOJIK
V
(£nu ^A^iijjiiic an \;>avtmut \), (inmbcvii.
3)ii.' ixfpvniatüviid; gcliiintcu (^bi-Ucute niii ■'Tiofc ^vicbrid) bei SÜcifcii .fvius
D. Sofjig uiib 5ycviiljavb u. .Oivfdjfi'lb ftaubcn fpntcftcua feit .pcrbft 1-')21 in vciiem
it^iii'fU'edjicl mit beiii 'Kittcv .^^lavtniut D. Pvoiiberg im 2auiuiä. Scrfeiibmf fniib
im ^viciUH'djfct Tuliiivi iiod) eine ))k\\)c Sd)veiben biefe« tüfjueii itub d)avnttev=
liollcii y.feifcd)tcv3 bcv ^IfcfLivmatioii.
!Sa über Vcbcn inib Sd)vifteu .^lovtmiits D. (>vDiibcrg baS ^Jtötige ncuevbiiig5 '
gcfagt ift, fo ftcHcn nur fjicv mir jufanimen, Uin§ nuf ^iitljcrö £enbfd;rcibcn
Se^iig t)at.
X'utfjer lünr idjon im Wni 1521 auf (ncmberg nnfinevfinm geU'orbcn, nls
biefer bem Ataifcr bnä 3at)i-'cä3cf)aU üoii 200 Bulben luegeii beä aBormfer (5-bitts
nuffagte ((fnbcrs 3, 149). 'Sann famen ifjm eben burd) jene fäd)fifd)eii IHbligen
Sdjriftcii (^roubergs in bic .s>äitbe. ^^iiiuidjft iiod) uugebnicft, bnuii aiid) ©ebrudteä:
„Xc5 (^bctn Dub (vt)rnul)efteii .port= miibte üon Cntmbevg IjIlh'U iiiiicff, C^-^iut
nii ;Komiid)e .Wal)fev= , (idjc 5]lnieftat, Unb bev anbei an Ji'nin'iftuä tion
£ii-fiii= gen feinen Ucttevii, bcr , gotticf)en ün (ynan= gclifdje lev ünb || iiHivIjeit
ünb , gcmcijnev ,, (>l;riftcnl)eit 311 fiirberung gefd)ricben. !| @in fdjvifft Uo A'iaufeii
üö Sol^if: !| önnb ^crnljarbt Dun CiiBttlbt an 3Dad)im \\ 53tarfd)alcE 311
^4!avpcnT}c\)ni !t. an^= gangen mic folget. " lo 5.>t. in Cnart Lil)ue 3;ite(=
cinfaijnng. 0. £. nnb 3- i^'otter b. 3.; äisittenberg).
'intX}n fagt am (Eingang feineö lUiffiuee, er Ijabe Don (^'ronberge 6d)riflen
ätuei gciefen, eine an Aiaifcrlidje 'l'cajeftcit, bic anbcve an bic i^ettcUirbcn. Vcljteve
Sdjvift ift bann mit brci anbern pfammcn gcbrncft ti'orbcn-, fLuinte aber I)anb-
fdjriftlid) l'nttjer betaunt geworben fein-*, otjne baf^ mir baran benten bürfen,
(5iDnberg Ijabe fie iljm übcrfanbt. ?(m 24. TOiivj 1522 fctjrcibt Vntljcr an Spalntin
(GnberS ;J, .'tlSj: ,Milto ad tc litcias has Haitiiiaiiiii de Cronliurg Ikk; iiomiin',
iit luo consilio excudcndas rciiiitlas ad 110s alia manu descriptas. Nani iiosli'i
cas conlempsenint nirnio, iit iiisi tiiiiin nonicn et consiliuni prautcxaiii, coiiiiiiodc
vidgaic non possini." X'ntljer foljc cS alfo gern, loenn eine Sdjvift tüonbcrgo
üerbffentlidjt würbe; baö fanu nnr bic an bie 513cttctorbcii fein, ba bic anbern
') ffibiintb Siüd, Sic gdjriftcii f-iinliindljj li. (nuiibctfl, .finlle Lsyi). ('J!icim'l;cv-> 'Ji'cii;
btiirfc ")(r. 154—151;.) -) S. bie ülii^Jflnlieit bei .ftiirt, S. XXll j. ■') Sri)liicrlirt) ntu'v,
luic ^liitf iriciiit, fc^tiii nuf bcv äOavtbiug, ba l5ioiibcvij bic Sdjvift «11 bic in'ttclovbcii am
25. ;2^amiat 1522 bcciibctc.
(Sin ÜJüifilu' IUI .iniutiiiiil u. Groiitcriv 1522. .13
imttatc iiicljv pcvföulidjcv ^Hvt fiiib. In 'iinahxnd alia manu tLiiiiilc ".'ladibcffc-
rmiflcit !L'ut()cvä ücvbccfcn (jelfcii, HU'itii er, lüic tcljaiiptct iinvb, ftildjc nu (noubcrg«
Sdjvift üovcjcnonmicu l;at.
2)ic Scnaev .öeiQuäijefca- bcr SöcvEc Sutljevä (II, 70'' = 1558) t;abeii övonbeigs
Srfjvift a(§ eine \.'utl]evid)e aiigcfel)en. „'2ie]c ^r^viftlidjc Cfviimmtiu] nu bie Diev
33ettelovbeii I]at 2. iU. fcligcv gebcd)tiü-:- felbö (bod) nlio bns iiiaiiy uidjt luevfeii
fall) gcftellet, uüe fein eigen A'ianbfdjxift nuänjeifct (bie alUjie bei einer erlnivu
4.>evfim ju finben '). S)erI;aU' cr§ nud) unter einä anbcrn 'i)Jamen, nenilid) .Cmrt-
niutö bon (ironterg, frei(id) nid)t on urfnd) t)at Inffcn nusgcl;en." 'Jiod) AUicf i[t
(S. XXVf. I bev l'lnfid)!, !i.'ut;^cr Ijabe (^'ronberge Sdjrift umgearbeitet. älSir meinen,
bajj bie Jenaer .Herausgeber fid) getäufd)t fjaben.
Sie Ajanbfdjrift jener „crbarn ^^.'crfon" mnfj bielmeljr auf cyrunb eiueä Sruifeä
entftanbcn fein. SÖas ^^.'utfjer ^^ur .fianb fam, muffen einzelne Imftate geuu-fen fein,
benn erft bie Sruife ftelltcn üier Sd)riftcn (>rünberg^ jufammen unter beui litet
„Drei (5r)rifttic{)e fd)fift || be§ Sblcn bn th-uueftc !| ,Cwtmnbt§ . . . ." tHu yjadj=
brndE beffert bann „Hier Cfiriftliefje fd)rift . . . ." Siefer '•Jlaeljbrntf fd)eint beut
ödjreiber jeuer „.Oanbfdjrift" uorgelegeu ,yi Ijaben, fo ba^ er fdjrieb: Chinanniuj
au bie Oicr ^ettelorben.
2Öer bie 9lnbcrnngeu bcr ;^ieuacr l'tnägabe gegenüber bem Urbrncfe genau
crtuiigt, wirb fic i.'utT;er faum zutrauen. Sl'ir luürben fndjiidjc iierbeffeiiingen,
'-iH'rid;tigungcu, bcfferc ^öegrünbung, l)ier eine gnncitcrung, bort eine iinntüv^nug,
Ijier einen fdjnrfcrcn, bort einen milbereu Ion crlonrten — ba§ luar bcä ;iiefor=
matorä 3(rt. Cbcr cv t)ättc nadj feiner fonftigeu ®eK'ot)nI)eit bie Sd^rift unberflnbeit
auägetjcn laffen nub il)r etuia nur ein i'unuort unb ;)fanbgloffeu beigegeben. 3Üir
fiubeu aber, bi» auf eine fräftigere 6teIIe-, nur ftiliftifd) gldttenbc Slnberungen, bie
ju beu brangfalbolleu, aufvegenbcn 2öoci^eu nac^ l'ut^crS iKürfteljr üon ber äöartburg
faum ^.laffen wollen.
*JteI;men mir nun an, bie ainbcruugen in |)artmutg Scijrift ftommteu nidjt
bon Vutt)er, fo märe biefer (S-a\l feiueämegä bcreinjelt. ^n bcr mit Sutl;er .(ufamuu'n^
Ijängcnbcn Sruifübcrlieferung fiubeu fid) ücrfc^iebeuttid) ä()ulid)c yiadibefferungen.
3n uufcrer ?lu5gabc iBb. 11, (£. 4(37 — 475 „ifou .,Hmei)erlel) llU'ufdjcn" ift bie
U.Hn-arbcituug einer nngeblic(;en t'utt)erfd)rift auä ber . Jenaer .Cianbfdjrift l!us. i|. 25 ■•
gegeben, yiuf biefc Sdjrift folgt nun in bem Jenaer .Wober bcr Ü3rief l'uttjcrö au
beu Äurfürften bom 12. 5Jlärj 1522. Sicfe ,Sufai""H'nftcIIung ,^mifd)en gdjrift
uub ih'ief .jeigt fdion, ba^ ein beibe Stüde cutf)n(tenber Srutf jugrunbc (ag, unb
^U'ar ift c3 (-' ober JJ i--= Sb. 11, S. 46:J — 464) ber genannten edjrift. SlÜeiter
fteljeu nun in bicfcm ^man .«ober 931. 23'' f. Vutl;erä ,Asterisci» grüublid)
geäubert (f. Uufcrc Jluäg. 9, 770), cbcufo iM. 20- 23 t'utljcrä Jlppellatiun 'liniere
Vlnög. a. a. C. <S. 787), etgenmäd)tige l'inbcrungen ,iu i'uttjcrs i<orrcbe auf bie
Üis|.iitatio el cxcusatio (Unf. SüiSg. 2, 158 u. 1), 781)) auf ^.iM. 52 ^ go gcljt cö
') ®icfcit Sufftfe Wfst ^^<^ aSitlcubcrgct ^tulgabc IX, SI. 14:i» (crfdjicticu 15.")9) füglid)
lucg. -) Sei bem Sntic üoii bcii j^tuftotltiibctii, bie oljiic ollcii ÖJviiiib bcr Ijciligcit „Srijtift
(bie ubcrdjvifilid) lere Scetor lUarliu i.'iitl)cv-j iinbcrftcljcit imbct ,)iittiittcii, lucUidjc fiinbct nKfii
grimbt bcr (Jluniinclifdjcit gcfd)rifft) fngcn, bie lere Soctor l'iittljcr-ä fei) fcjjerifd)" ift bn« (Siii:
öcflninincrtc Dom ajcrbcifcrcr gcftridjeit. (?■:• inar i()m lüdjt iiictjr icilgcmäfj.
44 l^iii i'liifil'c IUI .fiiutimu v. Lnoiih'iö. Iö22.
mit iiDd) jdjv Dielen >ctüifen bicjer .'iMiibidjvift. Sie unvb lihur Slirdii iieiuiuiit
(Uli). 3(uS9. 62, Xll). S)a mm Stifct mit .^aitmiit ü. (iroubcig ikvbiiibiiiig
Ijatte, i'd fönutc man in ilH'viucl)ung tomnicu, luenu nlfo nidjt bei l'ut()cv, Ijicv
»ieKeirfjt bie 'Jtadjbeffevuiig Dem ApQvtmut'ä •Bd)xi\t ju fudjcii. 2od) liifet fid)
I^ieifür fein tneitevcv Süitiatt geluinncii. 2ic „el^rbavc '|'ei)ün" in Seifi "'wfe t-'i»'
.Viaiibfd)vift gcljabt Ijnben, in lueld)ev iil^nlii^c Stürfe foldjev iKcbciftiLnivfüiifte, iiffeiibav
für bie ^'i'frfe bev (iiefamtauc'gabe, ciitfjaltcu uuiveii — luitev iljiicu aiid) bie
(5voubcrgfd}e. Sa bie ^Infidjten über bie iH-arbeituiig üon Gvoiibcvgs Sdjvift iiod)
nid;t boU 5ur (Einigung gclniigt fiiib, fo mivb niid) biefe, lueim niid) in ücinevcu
i.'cttivn, üov t'ntljeis llliiltne nnten ^nnt -Jlbbvnrf gebvadjt.
3äo nnb lüann ift nnii l'ut()ev3 lUiffibe entftanben? (ynbev5 *-öviefio. 3, oüS
ging mit 3icd)t anf lUitte 'iMx^ 1522. Atürf (£. XXVlllj meint, I^lnttjer Ijabc
nnmittelbor öor bem '.)lnfbvnd) bon bct äöovtbuig ba§ ©enbfdjvciben üeifQ^'- ^i*^
Übcviiüttelung bnvd) .Onn-J D. iBevIepfd) tjabe fiel) tiev.^ögett, l'o bafj (üonbevg es evft
fuv.i lun- bem 11. "Jlprit evl)iclt. Vntl)ei£- SÜuvtc, ev Ijabe „fidj jetit gen SBiltcnbcvg
geniad;t", feien nidjt nnf fein (jintveffcn bort, fonbein anf feinen Vlnfbvnd) bon
ber Üöavtbnvg ]n bc^^ieljen. Stber bicfetbcn finb eingeleitet bnvd) ben ^Inöbrncf
„nene ^>eitung", ber bod) nngc^unuigcn nidjt bon einen: äJovtjaben, fonbevn Dun
einem föefdjeljnis jn Devfteljen ift. 2ei- Sotj „äöic lang icf) ba bleiben U'evbc,
luei& id) nid)t", ibvidjt ^umic^ft lucgen bei „ba" gegen bie 5lbfaffnng in SBittenbcrg,
bod) uid)t unbebingt. „Sa bleiben", „ba fein" gebvand)t i.'ntl)er fcf)on in einer
bem „tjier bleiben, Ijier fein" nal^cfeinimenben 2Bei)e, ugl. in ber !ü'ntl)evbibct
iHpoftclgefdj. 21, 10, .fief. oO, ;!, unb SSBtb. 2, G5n. Sq^ ba« 'ÜJtiffiue nid;t ans
äÜittenberg batiert ift, barf nidjt auffallen: in fünf ^Briefen au§ bem Wax^ 1522
feljlt bie Crtäangabe. Söenn Sntljer bnä Senbfdjreiben anf ber SBavtbnrg, alfo
fpiitcftens am 1. Wiax] bem £d)Uifj^aubtmaun D. "-I^erlepfd) .^nr Übevmittelnng an
(n'üubcrg in bie •ij'änbe gelegt I)iitte, fo wäre ti nnbegreiflid), luic baj-felbe erft Eur^
bor bem 14. 9lpril bei bem Slbreffatcn anlangen tonnte; bagegen ift ber 3Beg: bom
15. DJldrj anö SBitteuberg anf bie SBartbnrg, uon bort nad) bem 2aunuS mit
nur bier SBodjeu ocit rid)tig bemcffen. 5lnd) l'lusbriidc in bem ii^ricfe, U'ie „alle
meine Seiub .... Ijaben mid) bod) nidjt troffen, luie id) jc^t troffen bin bon
bcu Unfern" erinnern an bie Stimmnng Sutljerä in ben erften Sagen nad) ber
;){ücErel)r, loie fie in ben adjt Sermonen mit faft benfelben äöorten „(?§ l)at mir
tein feinbt, aue inol fie mir Dil lepbö Ijnbcn getl)an, VÜfo getroffen, als jr niid)
getroffen l)abt" (Unf. X'lulg. 10, 3 S. 42, 13) fid) fnnbgibt.
SÖenn feftftel)t, bafj .^lartmut ö. (^ronberg bort)cr mit Vutljer in feinem i^rief-
bertel)r ftanb, fo plante Vntljer mit feinem lUiffiue nid)t ein bifentlid)e'3 lUanifeft,
loie im Sommer er nn bie bö[)mifd)en Vanbftiinbe fid) U'anbte. (ix mollte nur
einen djarafterüoUen i^etenner beö t^üaugelinmö unter ben \.'oicn ftärfen unb befefligeu.
Sic Srurflcgung bcö Senbfdjreibene lag il)m fern, l'lber Chonberg erl)iclt baä
lUiffiüe gcrabc, als er and) feinerfeits fid) bireft an X'ntl)er menbcn Uuillte: fo loarb
fein Sd)reil)en ju einer Vlntmort anf Vutt)cr*5 l'iiffiue. Gr fügte il)r nod) bie
„iöeftallung" (.Wurf S. üü) l)inau unb tiefj :L'utl)crs Wiffibc mit feinen Vlrbeilcn
bei .Mbpiiel in Strasburg erfd)einen. Sen Sitcl unb baö lliolto I)at er geftaltet.
^tor l'lnfang :juni erfolgte ber Srntf nid)t, ba l'ull)er on Spalntin am r.. ^uni
nur melbet, öroubergs ^otc fei bei il)m mit Sd)riftcn, einen Srnd aber nid)t
@in Witfioe (in ^larlmut ». Proiibctg. 1522. 45
evlüäljut (Pnbcv§ 3, 394). Sil fiiinii, bod) U'o()l ctn)a§ fpiitev aii^ufelicnbni
©d^teibeii oii bcuicUu'u iPiibcvö 3, 092) Ijei^t c§: „Literas Gronoborgii inloi-
Chartas nondmn quaesivi. Haliebis aiiteni eas excusas ex Argonlina, sie enim
mihi ipse simul scribebat." lliitcv bcn Schriften, bif SutT}fv nocf) iiid)t f)evaii»=
"flcfiid)! f)at, Liffaiib firf) uioTjl (n-oiiBcvi^* '.^liitniovt nuf bnl 3Jlifiiöc. ?(lfo ploiite
Gvonbevg cvft bic '-l>cviiffcntlid)iiii(5.
Scv erfte Svucf tvax tauiii cridjiciien, oI§ ©roiibevg nn Siitfjcvl Znt 311'fi
tiffgvcifiMibc l'cviinbcniiuv'n l)Dninr}iii. il*icncid)t cvbiltcvtc il)n bic Piiuinlimc fi'iiu'V
5<uig LUDiibevg ober bic öüv()cv bvotjciibc ©cfn^v. "Ja er mir bic crftcii iU'ci
58ogeu, »ncldje Siitt)cr5 Sd)rift ent()n(tcii, bei MLH'ffcI neu bvmfcn ließ, irfjciiicn bicfc
Sintcvvolationcn il)m fct)r am A^xn^cii gelegen p Ijaben. äi<o £iit(jer ieincii ®cgncr,
iierjcig ÖJeorg »011 £Qd)feii, nur mit einem N lH',ieiii)net Ijatte, feilte er bcn toollcn
5iomcn ein 1). unten 6. 5.5, 23). Unter ben mnttl)cv,\igen Öninncru l'ntljcvs nnnntc er
ben Äurjürflen Don Sqc^Icu o". unten ®. 5(), 14 1. SäJir bürfen uidjt nnnctjmcn, bajj
beibeg in t'uttjerS Criginol ftonb; benn bei CüonticrgS eigenartiger Uncr)d)vocfcnI)cit
Ijättc er, oljne üorijcr anzufragen, fcf)Oii beim crften Srurf bic yintncn eingctcljt.
Sut{)er ift oud) in ben inicfen nn *-l*ertrautere mit yicnnnng bce 'iJianicnc' uon
Seorg uod) in biefcr ^eit tiorfid)tig. Pr fagt 3. 5t?. lieber „Hörens Dresdensis*
(5nbcr3 3, 201 1, ja bni im 3}lii)iöc gcbrandjtc Sdjeltuiort „SBafferblafc" fommt
im glcid)5citigen 43rieie Sutfjerä au ii'int Dom lü. llffirj 1522 (fubcr-S 3, 31t>)
aU „Bulla Dresdensis" üor. So trägt (>rtinbcrg f)ierfür bic l'crnnttuurtnng.
Sie tntyxc SrofU unb 2:rul3)d}rift l'utT)er§ erregte im l'agcr bcr ßcgncr *^lui=
fetjen unb Jlrger. .^erjog Weorg üon 2ad)fen muBte mit ßrunb anfgebrad)t fein,
fetbft U'cun bcr irurf (', ii'ctdjcr .Ocr^og ^övg ]u £ad)fcu nnnntc, if)m .ymiidjft
uubcfnnnt blieb. Sein ;J{at ö. äöertljern, bcr in *Jiürnberg U'ciltc, crljiclt biirdj
ben Äomtt;ur oon .ftobleni einen Sruct, ber tDoI;l bic Interpolation cntr)iett.i
Sarnnf U'nnbte fid) ßJcorg am 30. Se^embcr 1522 an Sntl)cr bc)d)U'crbcfiiT)rcnb
unb Verlangte Oicftänbniö unb IHbbitte. Cljnc ctluae ju leugnen ober 3uriicf=
,yiuel;men, erbot fiel) Vnttjcr unter bcni 3. Januar 1523 ju 9Jeri)t; l)ierbci U»ieber=
Ijoltc er bcn fränteubcn Jlnebrurt „SBaffcrblafc". Sie lucitcreu i'crl)aublungcn
jmifdjcn bem .Öeriog, bcm i?nrfürftcn, beni .fturprin^cn 3oI)ann unb t'utl)er gcl)i.ncn
in bic Erläuterungen ,5um il^rieftuec^fel.
31 u § 9 Q i e n.
A ,ß\)n niiffutc allen || bcn, fjo uon mcgcn bc?- luojt got || tc§ Verfolgung
Icijbcu troftlid), lion S. Wartiu iMitljcr \\ an bcn PrcnUcftcnn |1 .v^artt-
uintt üonn || Ü"roubcrg gc= \[ fd)!iebcn. |1 Slnttlnoitt .£)orttmntt-3 uon
(ijonbeig. H föebnictt Iju aßittcniberg. || 1922. jl" Wü Sitcleinfnffnng.
2itclriirffeite bebrurtt. 10 93liittcr in Quart.
Ixud Uon So'innn Örnncnberg in äLUttcnbcrci. (T. (i. inlilclfinf) - -U. Sommer
9iv. 271. .ftnanfrjdjc Sit]., lönmbcrg, Sterben, ®otl)n, ßottingcn, .^inmbntr),
.^ifibelbcvg, l'onbon, n. ö.; ^jinnjcv 11, 1:120; ,Riicjt)n-;(i lir. 147i).
') ßiitt in S'i'it^r. f. Äitcfjcngefd). S3b. 19, 19G; Seibemniin, etlänteningrn ,3. Dicfor:
inntionSgefa^. ©. 60— 70; SBerfer, fliirfiirft 3ol)nnti »on Siid)fcn («eip.jig, Siffettntion) ©. 19.
46 @in iüiiffifc nn .tiaitiniil u. Pronteni. 1.V2-2.
Jl „^1)11 miffiiic ail( bcn, fo i] üoii tuegc bcö ivoitt gottcS OerfoU |1 piig
h)bcit truftlijrf), Hon boc= j] tu; 'OJinvtin !Cutt)ev an bni 1| ©reüiicfteii
4;')avttiiuit ^ iHHi PvLMibcrg geidju bcn, lui uff biffcUng .s>nvtniiit öon
C5vö'6cvg5 aiit univtt. ü c Sic ivcvbö Ud) Hon iiu'l)iu'-:- iui= nu-n-3 U'cgcu,
b^ bev Uerfamlunng H ftoffcu, UH'ld)cv ticvljnntt tinij ,y'i 1| bem eiibc, bei"
Ujuvbt fellig. |" fflcit 2itelciiifaf)ung. 14 3?lättcv in Oiiavt, Id.iti'
Seite (cev. 9(in 6nbe: „c ©etnirft ^uni Steiiibuvrf ,311 fiivbeniiig be^s
Ijciti II gen tuojt gotteS, öiib 311 fdjmarf) allov fijiib bei 6vü^ || ßljjifli.
SliiiiD M. b. nij. "
£tiicf ßon äBoIf Äöpffel in £trQ|burg. — .Shmoteid^e ©(g., S^nmbcrg, SrfSboit,
.flnmbiivg, lliünrfjcit Ap£t. uiib 11,, SlU'imnr, w.o.; "^cii^ix II, 13"21 ; ^Riicjljli-Mi
•Hh. Uli.
C „^l)\\ iiüffiuc qUc bell fo Don Jticgen || be§ luojtt gotteö öcifolgfig Üjbeii
tvtift(id), Uü II bocto! 'D.ltartni Üiitljcr an bcn (5-renncften ]| A>avttnint
üüit Cu'onbevg gcfd);ifaen, ün 1| üff bie jclbig ■'pavttniut Don Cvon berg>j
nntlunvtt. |! «i ©ic luetbc öd) üon meljncö nänicnS n^cge, D^ bcr 1| tiei"=
fnnilug ftoffcn, »neldjcv üevljavvct ün^ ^i'i bent en ", bc, bev uuirbt fettig [|"
14 'i^lättcr in Cuavt, leljtc Seite leer, l'lni 6nbc: „<i ffietnidt pm
Steinbunf ,yi fiivbening bc§ Tjeili || gen uuüt gotteS, ünb 311 fd)nind)
QÜev fl;nb bes (H-ül^ |1 (5ljn[ti. 5lnno .931. b. ii'ij. SB. g. ,,"
5^^•urt Don äöolf fföpffet in ©trnfjbiirg. — fiiinatefd^c ©lg., S^vo-sbeii,
'JJii'uic^cii S^Bl., ;)foftorf, äBittenbctg.
J) „Sin niiifine nlln ben i| fo Don wegen he§ luoit gotteg || üerfolgniig (eiben
tvüftlid) t)ü II ®Dcto! ^Jlavtin Sut^cr an || ben ©vnfeften ^nvtniüt ||
Don CvDiibcvg gefd)vi || ben, öiib onff bie fei- || big .fiavtniüt bö || (Sxö^
bevgo nnt- j] iDuvt. •, r Si) merben eiid) Hon niei)- nes iinnienö U'egcn,
Slu^ bev II Oerfamhing ftoffen, un-ldjer tocvbovu't bi^ 311 bent enbe, bev [j
luivt fetig. 1" 9}lit 2itelcinfciffnng. litel viiif feite bebvndt. 10 iinättev
in Duavt, leijtc Seite leev.
2viicf liinfjvidjciiilirf) l'oii ll!eld)iov ;luimmiiigev in ''.llugsbuvg. — .Uniintoitl)C
©(g., iHiigsbiitg, Inriiiftabt, (i:i-laitgcii, ßiiiügÄticrg, l'iüiirijcit ■'p5t. uiib IL,
äöittciibctg, 11. ü.; ^anicx II, 152a 2.
,Fl'f STOLA D. MAllTlNl LVTIIERl, vIT) VIRVM NOBIUaiW
DN. IIAirriMUTHUM || a (ivonbevg, || VUTMVM. \\ INSTAUR.\TI
PER WETTERA- II VIAM REGNl G1II'.1STI ET RENATI || ante
ccnliim iVj viginti aiiiios || Evangolii, || CONFFSSOJiEM, || Quam,
fiTidn huic nnfiro lUilei», Notis hrrrihus l| illnftratnm denuo cura-
vU cd, II lOHAN. CUNRADUS DlKTElUCtiS, j] RUTZBACENSIS
WETTERAVUS. || l^icvftnrfl || MAKl'l'Rfil CATToIUjM, || Ti/ph
i\TC;OLAI IIAMPELII, Acmhm. Tijpogr. [ |Stvid)l ||MDG.XL. ||» litel-
tüdfeitc bebvnift, 88 Seiten in Onnvt.
Siotljnnbi'ii in JrcJ-bcn, Wiffjcn, •Oniiibnrg, V'ripvg U.
(vine -,Hbfd)vift, meift nnd) 2)vnd .1, liegt in Hos. q. 24 '• i^. 204''-208".
Xa-3 '•JJtiiiiue flef)t beutfd) in SBittenb. ".Huog. G, :i7S''— 84'' mnel) bem Wvnnen=
bevgfd)eu Sviirfei; of>ia 2, (;(;''-7o''; Vlltenbnvg 2, llOff.; l'eiVjig 8, 22(;fi.; ainild)
15, 1079ff.; (^vlnngen 5:'., 120ff.; bn3ii (fnbevl, 3?vieftiied)fet 3, 308; be SBette 2, IGl.
@in 3J!ii)iuc nii ^attmiit u. gronbcrfl. 1522. 47
2oteinif(^ iei Opsopoeus, Farrago episl. \f. F>iilli. S8(. B 7; ?liuifntifv
n, 100 uiih Wiltcnli.Mi,'. lat. VII, 485 ff.
li ift bcr crftc Snicf, C ift nur in S^ogcn 'Jl unb 33 iiciicv Snlj. i^» ift
au§ 1? gcflofjcn.
SBir gctcii bcn Icrt nncf) bcm 3iMttcnlH'vf|cv Svurfo. (vvci(irf) ift iiirT)t rv,
fonbevii B bev evftc. 5lbcv n gibt bie Spvadjfovm bev ."öaiibidjvift jobfiifatle
öict getvciici-, unb c§ ift fcljr gut uii3glicf), bQJj eine Vtbfdjvift bcö an (nonbevg
geffiibetcu Cviginalg in £ad)fen blieb unb ßvuncnbevg bei beni -Jindjbvutf ,^nin
Xuvdjtonigieven bes .ftijpffelfd)cn 2vurfc-:' ',nv il-erfügnng ftaub. äin-nii jeiieS „T ve.
c. 8." (15.58, 7) au§ B in bev 3Bittenbevger Svucfevei '.Unftofj cncgte, fo fonutc
man leicht rirfjtig in %^'\. lOS beffcvu; arbeitete man aber mit einem nad) einer
\!lbfd)rift öerbeffertcn Srurfe, fo war bicHeic&t im Serte „T rc." geftvidjen unb
ftanb am ;Kanbe „l'f.", mobci bas „c. 8" bonn überfc{)en univbe. 2ü beuoviugen
wir ben 2rucf .1. \.'utf)er5 IHuäfage, er ftelje beut Simf fern, luiffe nudj uidjt,
ob einer in JKittenbevg erfd)ienen, bleibt bobci in aßen ©l^ren.
^avtimit li. (£vcn[H'Vi}§ Sd)vift 2üi bie ix'ttelovbcii.
Sie Überlieferung unferer Sdjrift ift Bon ,<?üc! (f?(ngfd)rifteu aui ber 9fefor=
motione.jeit XIV = yicnbrurfe beutfdjer Siteraturmerfe bee XVI. unb XVII. 3ol)r=
(jnnberta 9ir. 154— 15ö) ©. XXV ff. borgelegt. Sie Urform be5 Senbfd)reibeny
liegt in brei Srucfen {A, B, Ci aue bem ^oljre 15J2 öor ', bereu crfter, in 3ßitten=
berg gebvucft, bcr an fintier getaugten Slbfdjrift (ögl. UM S. XXVf. unb XVI
''Jlnni. 2) am näd^ften ]u fteljeu frf)cint. (^r ift belfjnlb Tjier luid) ben für l'iitber^
fd)rifteu gelteubeu Wrunbfötjen abgebrurft U'orbeu. l'llte .Uubcvungeu am Söortlaut
(ügl. <B. 43) finb in größerer £d)rift Der,ieid)net, natürüd) in bcr £d)reibuug ber
Senaer Slnggabc (öon lr>55i iBb. II, bie ober öiellcirijt bod) nid)t al» Urbrnrf ,in
betrachten ift, ba im Ütegifter unfere Sdjrift nic^t mit beiu ^eidjen eines crfteu
Srurfes bejeid)net crfdjeint.- Sie 2Bnrtc in [ >] finb bie uripriiiiglid)eu (iroiibergS;
SÖörtcr in ( ) finb wcggefallcu, grbfjcr gebrudte SßiJrtcr, bencn uidjt auberc in | >•]
Borou§gel}en, finb ,jngcfe^t. W ^ äßitteuberger (Sefamtauegabe.
'an bie Zettel ovbcii.
"Seben bruber, ^d) .f^artmnbt öonn Grouberg! (Entbeut cud) ben 5»cttel-
orbcu mein frnntlidjen bienft mitt l}er^tid;er mnnfdjung ber gnaben gotte§ unub
fneg cnd) ijutieruemen, ba§ bie ewangclifd) lüarf)el)t unb (bie) (5()riftlid) bvubevlid)
liebe, fo baran^ fteuffet, mid) tjtuinget. |be^f)alb^] Tcrtjalbcii id; nit uuber
Infen Imogcu > j mag, end) ein brnberlid) ermauuug t5utl)nn 33etreffen bie loutteve
retjne emangelifdjen lere, bie bei) bißen unfern l3el)ten burd) bie oder l)od)ft
guetirfel)t gotteö mit einem ciareu Injmmellijdjen lied)t iju nn§ uuu'irbigen arnu'n
mcnfc^en fd;el)net.
') 3» nl'f" bvcicn n(« letjtc^ Don l'ict Scnbfrfjrcibfn. -) Eie-' TOiirc l'or aUcm vitvfffi'nb,
lüenn l'iitfjcr luitflit^ ctftciio bie Uinntbcitimfl Uotnal)m imb jlucitciH fic aiirf) fctbft Ijernu-isinb.
Wogegen ift nn einen älteren Xtiicf übetbniipt nid)t v' beulen, Uifini bie Senner *jliiägnbe eben
nur bie .^wnbjdjtlft jener „rl)rbnrn perfoii" (oben 3. 4;!) abbrndle.
48 ®« 3Jliifilic nit .fiartiniit u. Ptoiibctf!. ir>'22.
Softicfjcr ctuaniielifdjev tcve fonoiui mir ini5 alfnmfiit difdcf) Imn T)oviu'ii inib
iif baö f)od)l"t infratucii liiiib~ |, und) beut nUiiierfjtiiV'ii flott bciiiuttiljflid) bniuf
\ac\(n unb bicfec iiiifjfvc nllcvl)iid)ftc i^imb mit in-iibcii aimcmeu. |2i5iv |oUcn^|
^11 bcm ioLicii luiv niirf) fiLitt bnii ntiiu-djtigi'u beftoviiicv bamfbnv fctjn, [aiirf) ;;^>]
^\tcm, uns beftcv iiicljv beniutigeii, |bicuu-l)l ] liunl luir unifeii, bcvj unv follidjc
gnnb lütt ücvbicuet I)n[ieiin, Bo'I'^l'I-' (lüiv) mufft'u (uns) befcunen, ba§ tuir [bic^]
biivd) üeiadjtiiiui bev IcQc^tcn burbcn Ö'fjrifti unb biird) nnncmimg fbcv mon?d)fn
rvbadjtcu bitvbcii unub weg""] bev fdjUicrcii, initvecilirf)cu I1tciiid)i:ii '-iM'ivbeii
iiub Uic(^cii, bio tuiv unfjerm topff nad) evbad)t tjabcii, ^iitribcr unub |l3iu'iitgi'gen >■ |
i'utiVfti-'ii i^i-'^' vin)iicn lauttt'vn cniangclifdjcn levc. |be^^nlbcn "-] £crl)albcii >uiv
bc-j tji'ftifdjeu unb otoigen tobi roivbig unb mit un^cvn funben öcvbicnct, bal uu§
gott in unfeer gvenUirfjcn öDnfti'vnufe tiflid) ftcrtien fyi laffcn.
Scniimb lieben bviibev laffent nnn§ Ijuljevtienn önfjcnu, bic unaufipvedjUd)
gnabc, bie uns bev guetigf bavmljevijig got ou latlcnn iin^cvn >] oÜc imfcv
üoibienit bei) bl)fen un^cvu tjeljtten ber gnabcn geben Tjatt; un§ ttjuvbet in bl)Bfv
()eijl)amen tcve lautev unub vel)n Igcfeeljgt : | arific,)cic|t bev umvtjafftig Uu-g, bie
lil)mmeliid)e umibeDt unb bns ubevlend)tenb feljon I)i)nnneliid) licdjt unb bn-S l)\)m^
uu-litd) Icbenbig bvütt ('»Ijviftu» 3i-'iu'3.
Sieben bvubev, bic Icvc §o Soctov Sntfjev flcvct^ ] prebif^ct, ift nit feine
(eve, ficinbev 'foKidic leve) ift gefloffen nnf5 bein bvnnncn (^'bvifto 3^1", Uienid)ev
menfd) bl}fjev ()i)mme(iid)en leve InUgct, bev uolgt nit ^octov t'ntljevn, fonbcvn PlnifU'.
Sßiv glatoben boctov l'ut()evn nitt bevnev unnb luel)ttev, bcn fjo üid miv |in bem>|
im t)cl)tigen (vioangelio gcgvuubet finben. Sic ^cljligen bettev (bic) unbevU'cDfien
unn§, baS miv |bcvfclbigeu >J bcvielbcn |i)ve"] jvcv leve and) nitt metitev
glamben ober fic nnnemen follen, bnun ßo üill fic [in bcni>-| int fjctjtgcn cninn=
gcliü levgvunbet ^ : ] (^cflvuiibct ift. SÖiv muffen (nnn§) befcunen, bnö uüv n(I
fnmenl tuciit Don bev lauttcvn cUmngcIifdjenu umvtjdit gebvctten, buvd^ (bic) bevndjtnng
bev (ci)c()tenn buvben (s()vifti |evb(l)nbct ; | cvbU'iibet in unfjevm gnctbunifen.
iXcfj U'egen ^.: | Xcrl)nlbcii gpt bev nlincdjtig uiie bi(lid) unfer nflev fnnbentjiilb
Uevljcnngt, bal unS bev teuffei buvd) feijncn teufcltifdjcn gcl)ft befcffen tjatt, |befi=
Ijcilben > 1 b(i()CV Iniv nll fnmcnt aU bie bhinbcii gel)vret I)aben. SBiv fönen nud)
nitt neljbig obev Ijeffig uf end; fein, eU'evev blDutbebt Tjnlben uiinb bn^ l)v unn§
neben bcm (unvcn Inutern c)onngetifd)cn U'eg gefuvet tjabt, bann loiv tjnbenn fodidjc
|bh)nbc Iet)tcv ^1 ii>linbeU'itcv mitt uiifevn fcbioeven funben unnb bif( evgevo
iH'vbienet.
3v foKcnt aber nud) nitt uujv'bnlbig biivuiub fcinn, bae loiv ben |teufelid)cn |
tcujcliidjeu un-g Devlaffcn, unub ludgeu bcm lunvcn ftvatfcn c)oangelifd)cuu toege,
uietidjcu unn§ bev | guetig >• | cUiif^e bnvmt)cvtjig gott aufj fionbevlid)cv uubevbientcv
gunbeu buvd) bie ubevcf)viftlid)C leve fo gnnl.i elav l.iel)gt; U'iv toevben buvd) bilff
unb |buve() bie gnnb gi.itte>5 und) bev levc fnnct *4*n"'i''5 >-l bnvdj Wotteo i^iiobc
«ni.i,«mib •Söiilfi nad) ©. 'I^niili levc fet)n (<venluv, ob es |glel)d) ; | nud; ein enget
obev t)ei)lig |Don \ | uom l)l)mmcfl lueve, unnS Uon bev lautevu euiange(ifef)en leve
nbvel)ifeu laffeu. |2Biv":. | Unb uioKcu fuvlevö, fjo bilt ben ('Jl)viftlid)eu glnUiben
31 5l(inbcii(citcv H' Wj:',: tciiirlifrfjcii l:c .■).'* »dev P()viflliri|f IT •/'")/'/ gnnb
vmb (lüifjc ir
Pin 9.1?i|fii)0 nn .finrtiniit H. Ptonbcrti. 1522. 49
betrifft, mit gniubt bcv t;ei)tigciiii [gcfcfjvifft " | Scfjvifft unter »ui-ij^ct werben.
ß^riftuo ift bcr rccfjt öelfen, baranff mir bmu()en njollen. SBie wir ober bi^'^cr
ßviftenn getueft, be-3 niugen mir ein floiuific prob ucnien an bcn tjel)d)en Pf)ri)tlid)er
liebe, luie gnr fcrr foHidj'J Cn-iftlid)e i.u'i)d;en in fei)nneni ftnnb ber tuelt |ge>üeft^J
geloeicn ift, unb ein ijgtidjer nff feinen eijgen nntj nnnb gei)t} getradjt, barbnrd)
ift ertnltct in nn§ alten bie war 6f;riftlid) brnbertid) tiebe. Sarnmb ^o >uifl id)
cnd) bruberlid)er uici)fje erninnen, bai- i)t)r mit nnn-5 annembt bie mart)ei)t uub
crfremet cuci; bige» nnfeers genunjneu t]i)ninieüifd)en liedjteg ^n bißev unfern geniel)ncr
emiger feligfel)t §o u6er!tor lcud)tenbc.
SßoUent bon eudj an6trel)ben ober einen tjonin antegenn eiuern etofter brnbern,
bie on alten grnnbt ber tjeljligen (gntttirfjenn) (huangelifdjenn (gcfd^rifft -j Srfjrifjt
{bie ubcvcriftlid) tere Sloctor ^JJnrtin Vntt^erä nnberftct)en nnbcr tjutrnrfen, meltidje
fnnbcr alten grnnbt bcr Pmangelifdjen gcfdjrifft) fagen, bie tere Soctor l'nttfjer»
fet) fetjerifd) nnnb mibber gott. Sie fpredjenn and) fotd;e tere fei) uffrnrifrf) nnber
beni gemeinen öotif. !SieiiH'i)t aber ferner unber otten geterten mitt einnid)em
ved)tenn grnnb beä Soctor Sntl)er'3 tere miberteget tjat, \)a aud) atfe ()ot)en fdjnten,
fJD miber Ijncn gefdjrljben, tel^nnen ('»tjrifttidjen grnnbe gegen nnnb mi)ber l)ne T)nben
mögen, bnrbnrd) bie marfjcDt uub bie trafft beS nnt.ierftorlidjen gottcy mortteo burd)
nnnö ntte befte mcre ertaut mnrbet uub barbnrd) crefftigtid) in uuö mnrl^ett, l)c
tenger l)e nierer; mir mcrben crefftigtlid) in nnn§ baffen bie tebenbigen Tjeljtfamenn
li'ortt (*'t)rifti; U'ir luerben nn§ burd) menfrfjen tere nnb|gefeij" | f^efcljcn uitt ba
bonn fueren laffen, mir merben in gebed)tuufj betjalteu, baö ein i)glid)er ljmel)gt
bcr nit frud)t tjringt in (5t)rifto, (bcr) unirbet nbgefdjnitteu nnnb in ba§ fernere
gemorffen merben. Soti is, so
S)arnnrb fjo öerntann id; eud) auf; tvtjrifttidjer brnbertid)er treloe uub liebe,
bai \)x bi^e (nnnficre) a(terfjod)fte gunb fanivt uunS nit berad)tenn moftent, bar=
mit eud) nnnb uuuS nit fnrgcmurffeun merbe li'ie (5apr)aruaum uunb l)rer gleid)eu,
bcnfetbigen bie r)ot)e gnab gottci? er)cf)i)ueu, nnnb fie fid) |berfelbigen atfjo bofi^
miftigttid) " I bcvfcll^eii bdc-tid) uub übet gebrnnd)t baben, barmitt U'ir nit in ber
unfeltigen fd)ar getjelet merben, bie fid) merben ärgeren [in"; | an C^tjrifto.
3d) bitt nnb öernian cnd) Ijiemit, baä i)r bifjc niel)ue fd)rifft uitt berad)ten
mofteut üou be-j megen, baS foltidje Ueriuauuug wn mir, ato »on el)ueui fd)led)teu
lel)f)en gefd)el)en, bann bie (vt)riftlid) mart)ei)t fol bou beu (i'fjriften bie fid) |be'o
tonf^ öcriet)en>| bcv laiiffc bcrjrtl)en, uitt berad)t ii'erbeu, ob fd)on foflid}«
bnrd) bie at(ergerl)uugfie (üeatur gefagt uunb anfjgefprodjeu |murbrt , | toürbc,
baniitt nit iju uuu-J gefagt merb, ba-ö U'ir Uerfd)med)l baben bie gueten iliate bun
megen bao [biefelbigen >■) biejelbni nuo burd) (bie) geri)nnge verfonen üduu gott
geben fel)nbt.
2)er atnu'd)tig gott r)at fel)u t}t)mniettifd)e mebfil)cit borborgeu bor ben mengen
uunb 'uor ben; miljigen, nnnb bat |ioftid)Ä' | fjc geoffenbaret bcn cleljucn, barnmb
nnd) bcr arnu'ft femljirtt, fio (er^ bie goltlid) mort)el)t |nnf{pred)en ; | nii)prcd)Cii
mnrbe, öon nnl angenommen merben folt. Sßarnmb |füt[en>| fotten mir bann
bie gottlid) nn^mei)felid) marf)cbl uitt anuemcu bie nun^ bnrd) Soctor Vutbern
31 (lejclie ir .9« Mtjd()iiind)t A — C 41 aiigipvedicn BC , oiifprec^cn yehi <iuf A
nufeptecljcn r.iirUrl.; aux I niifl'Vfdjcii ir
l'utljcvs TOfitc. X,0 4
50 (^in 5)?iifiuc ein .Onvlimil n. (^voiibcvci. ir.2?.
geotfenljoret, mcüirfjcv bcv (jeDligcn | gefdjvifjt >■ | Scfjvifjt üol ift uniib nit uu'l)ttev
faegert Don feijuer kxt aiitjuncnuMi, hniui |o öifl in bev göttlichen Uiovcnn fc()i'ifft
gegvnnbet nnnb biivd) bcn nnuibt bcv UmrljeDt Pf)viftitiu ,3c[nm bcftctiget ift.
Siimnin: äßiv luoUcnn (uit) bcn nücn frt;vifit gelnrteii, gtfi)|ffiicvu unb |i.l)vifft=
meljjfen iiidjt nad}fo[gcn, bie ini§ ßl^viftni [in bem : j im l)c\)ligni ^luangclio
devlitt) nbniüh't, uie(lid)e [Pljrifto " ] jiii umib bcv Wiiv()in)t ganlj ^iiunbcv fcDubt.
waiiii. 2:1, 37 (i£)vi)"tu5 betvauH't ^t()evufciU'm ipvcd)eubc: 3f)cniiQleiii, Sitjerufalcm bu cvtdjlL'djfl
bic §0 Uieljffngcn, bu incrfteDucft ";- ] ftciiiigcit bie, lueüidje ^u biv |fel)ub gefnnt >J
gcjonb finb; une offt IjaO id) tuolleu famcln beiuc fune, aU bie tjeitnc fanitet
xjijxc I)iinliit iiubcr i}f)vc finget, aber bu luotti'ft bev gunben uit (k.) 3Bie uifl
uinnigfattigcv ctnvcv U'avuungcii t)atieu wir in bev r)cl)ligen loaveu P'Uumgelifdjen
|gefrf)vifft :_ ] idjvtfit, bev gvelulid)eu emig [lueveuben >] UH'veiibcr ftvnffe nüev
beveu, bie Ctjviftum unb bns tautcv euiangetiunt uitt nnncmeu; umvlid) bev liev=
l)el)ffev Cf)viftu5 tuuvbet uug getiu)^ fei)ii allev fei)uev Uevl)ci)ffuugen, bev Ibetniningen
nub bev ftvciffe j belol)uimg uiib ftvofi; bnn uneU'ül yijvifüiC' fuv uns gefknben
ift, §0 ift cv bod) luibcv tion beni tob uffevftoubcu uuub feljneu ntniedjtigeu geluntt
unb bns nvtel)ü ubev uu§ ntIcS feljng gefnllen?: üovbeljaltcn. (h univbet tel)neu
ücvlaffeii bev ueftigflid) fein ijevtviiuien in i)ne feijt. 9tieniantö bcv wibev |l)ue fei)uu
luuvbet ;;: I fein ULnu't ift, Hevuiag fid) Uüv Ifeiineni geumtt ~ ] feiiu'v (MeUnitt
enlljdten.
[bif5cv>] S)icfe cvinbevnng ()n[) id) eud) aufs ('>t)vifttid)ev liebe Intfio in bev
fnvij : I nt-3 in fiivli nnnb Snninin uit UiolTen nubevlnffen, Se'$ Vn'vtvnU'en-j, l)V
UH'vbet follidj'J teljnev nnbevu nieijnnng Uevfteen unb nffnenien, b(V5 lielff endj uiiub
nnnS bcv gnetig PljvifüK^. Vlnien. Sl'llnni Snniftng Conversidnis l'aiili, Amio
Ddiniiii MDXXII.
5^on bcn !Jivnrfeu be§ '0)iiffitie ift A in SGiltcnrievg gebv-urfl, nbcv, Une
S. 4-1 nub -17 ge.u'igt, uidjt iuivlnge füv Jl geH'efeu; (' tievul)t auf Jl, an bn§ co
fid) in bev Spvadjfovm fctjv genau anfd)tiefit. ^^u (! finb atiev 55, 2:^> unb r.G, 14— 17
'l'cvfoucu mit yiauien genannt, U'iil)venb yl/>' nn evftev Gtelle unv „K" tjaben, an
leiitevev allgemein Dan „etlidjen uieDnev fnvnenifleu gonnev" fvvedjcn. £h l)iev nuv
felbftnnbige *Jln?slegung A{öpffcl-5 bovlicgt obev ob (^vonbevg, tuic U'iv oben annatjmeu,
biefen Ihubvnet fellift Uevanftaltete, läf5t fid) uid)t entfcf)eibeu; bod) ift Umfil lehteveÄ
ba<3 aöal)vfd)ciulid)eve. Vliif /.' bevnTjt amt) />.
2ßiv geben ben levt nad) A nub Hev]fid)ueu bic Vcc-avtcn bev iibvigen Tvuifc,
mobei nuv ftetige aßicbevl)olungcn, folocit fie in bev folgcnbeu iUn'vfidjt ,infaniuieu-
gefofit finb, (ocggclaffeu finb.
1. 3;cv Umlaut bou a ,ieigt in Jl(! bcvein,5clt u füv e: in cvfdjvudlid),
cbcufo in /.> in beftötlung, föft, uiüv (maio), e ' ä in beflallung IK' ma^,
ahtx a\id) A fcnnti, bev Umlaut fcl)lt in beftallnug IU\ ninuigfollig />, cv
ftcl)t gegen a in mibcvfndjev IW. Tev llnilnnt tum uiljb. ä, fafl imnicv c
gcfdjvicbcn, fel;lt in IK'U bei llavlidj, in D bei evlaffet; bagegen fteljt füv
2/ aiid) II'
Pitt TOilfiDc nn .f)avtmiil H. (üoiiliovfl. 1522. 51
a^d in buvc^acfjtet BCD. S)ev llintout ]n an ift iit A cu fetm flcfrf)viekn,
in BCf) meift cii; oü fti'I)t bafüv in rjtaübifl, ücvlaüif neu JW; get^en .1 T)«^^
Umlaut iQütfv /.'<.', tvcümeii (bvotjciii HC, aüff JIC, nnigetdjvt fel)lt bev Umlaut
bei gläubig D, glaubt 1), oevtaugnct I). ©vbfecve Uutevidjiebe finben fiel)
beim Umlaut bo§ o. Siicfev ftel)t in HC bei iL'ullen (in allen Jvovmcn h(4
*J>räfen'5) tK.'I), ()6ljfv, fvutid), (unufn, gvüffcv (nud) /)i, giittlid) laud) ]>),
füuig, iifvftürfcu BC, be)6lbnng, cvtnöibct, ftvuovn, C*6ln, c für b ^ev^
ftcvlid), med)tcu, fvelid) 1); bagcgen feljlt bcv Umlaut bei mögen JiC, bofiljcit,
t)od)lid) /). Scv Umlaut bei u (in .1 li gejdjviebeni ift in JiCl) l)äufigev
bc,ieid)nft als in .1, fo günftig (neben gnnftigi, füvi/> immevi, fviivl, grünt'
tid), lügen, natürlid), füubeu, tünbt, iniiglid), Uuinfrijet (neben uuifdjeti,
bffümincve, fünbe (neben funbcu, gefunbigti, jüng[tcv (neben jnngft),
.\üvncn, Bnglüif, uuivffel, füvdjteii, toüvbe. Sev Umlaut fet)lt HCl) bei
tvurfen, buvftig, jungff, iiiugev (ol-;' SnbftantiU), innden, biiiirfeu, fdjulbig,
fturf, in HC and) bei Ijultjcn, nntüvlid) and) bei ber ©djvoibnug übel, über.
— VllteS HO ift in />7' umgelautet (al-o ü) and) in tlüge, betvübtnij?, muffen,
bvübevlid), tvübfol, gcpüffet, l)od)mütig, müb, gütiteit, blutig, büd)lin,
gvnffet, einmal müeffen unb mieffen, gemiet nub güetig; 7^* (all i'i übev u)
aud) in i'ibten, fjübe, bcfudjeti, mi'ittuillitlid), bagegen nidjt in blutig,
t()ii, finge, ben Uiidant bat untevbvnrft BC in Tjubc, in J) ift n ftntt n gelegeutlid)
gefegt in müfjte (.ffonjunftiü), bodjuiutig.
2. jDie neuen 1)ivt)tl)ünge finb in JIC anfangs nu'ift buvd; bie l'üngeii
eifert: plljbt, fie, gepiljft, bi), beuebiung, betuljfet, mittev, (Svtvid);
gebvud)eu, gvufain, lievtrumen, üff, Pvülj, gvülicb, geviiluet, tütfd), tüfel;
aber einmal fogav ünniibevfpved)leid). ^»n /> tiuv e vbeiffen " evbiffen i(vvbfeu),
teid) eiunial> vid), bagegen fvünb fvoiub, fveünb, -liu>--leiu.
!]. 9ltte§ unb neues ei finb uiiv in 7) gefd)icben al§ ei unb ni fbod)
oud) fein, allein, Ijei^t, Uiel)J5), ebeufo fd)eibi't unv f) alte§ n unb li, ü unb
üe vid)tig, in HC ift n einfad) ;ieict)cn für u, Spuren bes SipIjtljüugeS fie()e oben;
ouffäUig ift tbon <^t(;un |oberbeutfd) jetjt tüa(n)|, bagegen natürlid) nnfd)ud)tev
jßC -< ünfd;eud)tcv yl. 3n ber £d)eibung üon altem i unb ie finb 7>Y' einige'
mnl glüdlid)ev all y\: gefd)riben, Hergieffeu, burdjoul rid)tig aber nur 7'
(and) fig, üil, tjebermau). 'iiericbeu ift U'ol)l Dil fiel.
4. Sür alte! fi .jeigt ^> o // in fotjet, guoben, uuul)afft, bemnod),
borüber, loffen; on, tljon /), bagegen Uio Uia HCl); ba umrbel ( ouirb)
ttJÜrbet ]1C, fo ift n'oT)l uuirff . oniperatiü) JlCl) : luijrff A als luürff
anfiufaffeit ; ngl. U'urffel, unirt, tuurten > Itjirffel, loirt, Wirten J), aber
fteiffunnig "> -fünnig 1). 3)ie äjofaüftugc bleibt in 7/6'i3fter nnbe.^eidjnet : el)re,
walir iifiu. > cve, toar, ijme, \)\, liu-r iwim) HC, Perften 7>r'7), iiitir (man'),
anfferftenug 7), aber ee, leeret, nieer (phis), geet; beincrte: gebt getb H>C,
niebr^ meber JIC, rtjum rum I).
r>. Jvür 0 ,Kigen JiCD u in trutj; fnnberu, HC tumen (;|!räfen§ unb ^!or--
tilipi, /Mimfuuft, für ü ~ ü 7>Y' in fürberu, gljnuer, müg, 7> and) in füuig,
tüuncu, fürd;teu; unigeteljrt ftefjt n" o in front, antmort, fouberlidj D.
0. 3in unbetonten ©üben ,^eigeii H(Jl) eitien Überfd)ufi Don e in pme,
Uuire (umbri, foiie i£üf)tii, (iiglepdje, lipmeliid), l> and) in tiiiiie, arte,
4'
r)2' Pin HüifiiH" an ■fintimiit u. (»rpiiluTü. ]"i2?.
eiiiee a in galnubeii BC , ba5 c in ge- liifet /> locg in gnmlt, Qiriß, giefet,
gftorben.
7. 33ei ben .<?onfonanten ift 3U koiiad)ten : fi > p in pli)i)t, phit,
gelopt, ^euptev BC, V " f' i" tvcijfcn; b" t in treütüen i^bro^en) BC]),
unter > tiubev i?C, tl^eücv > beüev />6'/>; tradjcn ^- tvacfcn 7?C, jeugnife
^ 3eufnu6 BOB, nation >• nacion BCD, tljuvft lainiacia) > buvft J).
ÜJcgen Soppelfonfonantfn jeigt D auffatlenbc Vlbneigung ni{i)t nur in mnter,
bitcn, f)ofnung, rcc^tic^afen, tinber, fonbcvn aud) in abrutf), ancnUid).
S. SJon Sßortformen fei .^ufanimengeftetlt: I)etrn6niB> bctrübtnif, 7j'(',
feljlgriff > folgriff BC felgriff 7), lieb >Uebl) ^('D, Sunder > 3iind=
rjerr BC, befell > bcfeld^ HCT), erbrcl)d) > -ridö BCD, (Jnbt^rift >
Gnbec^rift BC, piff > ^ilff BC, luft i£ingular'i > tüft 7), urteljl >•
övtal D, fonigen >■ füngen D, mutterei) (Weuterei) >• mauterei), fd&rifft
> gfd^rifft 7), angil > anft Srudfefiler?; BC: - l^cfflii^ > l^effig BCB,
foberlid^ > forberlid) BCD, papljrcvn ^> papircn D, l^ul^ern ^> i)iil^en D,
»olfonien^ üolfomcnb /* BoÜomencnb 7<(7, t)ied)tid) >- Dic^ifd) D; — tiev-
baninon "-^ tierbaunnen BC, feijlen^ feien i>C'7>, ttinntfc|eu>- toünnid) BC,
vnffeu > rücffcn i^fc^mac^) 5f', bcwicgen > bewegen D, rüget ">rnet D,
leudcn "> laugnfu 7>, gctf) ^ gat 7); nid)t§ " nid)^ 7?r'7), uicldje " meU
lirije unb unigefe^rt7>, foUidje > foldje BCD, ijberntan, ijglidj ijcbevnian,
Dcglid) 7), bcrfclbig >^ bcrfelb D, felbcr > fetbert D, ,ut l)d)ten > 3U
nidjten; — jtuo> jttiü 7); broben >• boben BCD. fDntenial^ fel)tmQl D,
1)1) e nieljr ^ l)cmer D, ilit " i)c^t D, für iVlbtierbi "; for f), bor einen
Italien > für e. l^- J>-
9. Jyterionsforui en. Sie Senetioenbung liifet D tncg in be» glaube,
beS troft, beim äicrbnni: er UUjrbt > Unirbet BC, er Joaifi "> ipntißt D;
mir finb" fein BC feinbt D, jr fcl)et " fcljenbt JICD, jr muffet >-
muffen 7>^,7>, fie netjmen > neljment, fic finb " feint 7.Y'7); id) üeruem
]>ternimm7), fnljlet, red^net ^ tüljelt, redjiit D, tooUen, rooUeft nfm.
> irellen T), müllen BCD, melteft D, niiid)te > niedjte B(\ möge,
mögen ^ miigcn, m\)g D, genb", gonb JiC, gegeben ^ geben J).
10. 3Bortwnf)l. bie bewerten ^ geteerten JiC, fc^u^cn >■ fd)muljen
(58, :l) BCD, nn ben tag brad)t:: in b. t.b. BCD, önfd)lad)tig> fd)(nd)tig
BCD, anfflunf^en ^ aufftrunfcn BCD, üerfcnfft > crtrenrft J).
11. £i)ntnr. bifev l)imelifd)er f nnig ^- b. IjijiTieÜifd) BC
(Sin OTijfiDc an iiottmut B. Ptonbcnj. Iö22. 53
411)11 iiiiiTil'c •illcii bell,
tVi lum Uicijcii bcö Uunt ijattcG liciiLilijimij kM)öcii
.111 O.ntiiiiitt liüii iiLiiilicnj r(C|il)iicliLMi.
)Unft iiimb fvib luui i^iitt, mifjcint mitci iiub iiufjcviit f)criu
,Mkju C^bvifto iri) ciid) rtcluiuildit , (vuiftii^cr l)cvv iiub (\\uUi
trciiiibt 1)11 l^ljviftn. M) '"i^' i-'li'"' idjvifttcii ',liui, ci)iu' na
,ftcl)6cvlicf}c '!)}taii'l"tiit, bic aiibcr nii bic bettet oibciui flctl)aii,
mit (ivoifjev fveiib evfnrcim uiiiib i^elefjcn mib baiirf iiicijnciu
10 ftcitt jiif bie ijuiift iiiib (Vibe, feo eiid) c\\:bm ift an ber eifeiitiiifj bcv 0'l)vi|"t=
lid)eu H)avl)ei)t, bov iju aitd) bic liift iiiuib tlictigc liebe Im bev jetbisv'u. Xnim
mau fpürtt inoll, ba-j eluev luortt nufe l)ei"|eit flninbt iiiib bviinft iiuellcii
uiib bchJciißen, bo-j nid;t, luic liitii Picleii, bac' Imnt Glnüti nüei)ii uff bev
tuingcii iiiib i)iui bcii ovcii fdjiuebe, fiinbei eviifttid) imb gniiibtlid) i)iu berlicu
15 lüone. SltBo ba-j eo eud) fel)ne nit anl^oflett unub ßo flor frcl)bi9 iinb iiiifd)cud)tci;
mac^t, bnffelbig t^u prcDifeii unb luibefcmicii nid)t altci)ii mit bem miiiib,
fimbein and) mit ber tljat iiiib fdjvifft für luib c\((\(n nliev liu'llt, l.uiluiv iici^eii
fotidje tiol)e unb tlugc geljftev. 2Bie gvoB nbcv uuub nbevfd)lt)endlid) fold) gnb
fei), fnn uiemaiit (^euufifnm bctuiec^eu, bcuu ber beu flcijft l)at ber uiic- befuu^
•:u bigct, ma-i um geben fei), unb un-ö leret, 9cl)fttirf)-j gegen gel)fttid)c- ad)tcn,
tüte *4-^autuä fagt 1. 6ov. 2. 'benn cü getf) nidjt Ijulierticu ben niedjlidjcni. suu.mi
mcufd)cu\
«! Xnrumb idj-j nit i)ab mögen uiiber taifeu, cud) mit biffer fd)rifft
^ubcfuc^eu l)m gcl)ft unb mel)ne frcnb cud; [unb l;,ntl)unu, bann ba-i fau id)
-^ on alte Iiigcii vfinmen, has midyi uid)t ßo feer frenttt nod; betrübt, boc' mirf)
ber $*apft mit alter loctlt ticrbampt unb verfolgt, fjo faft mid) ftcrcft unb
erfreuet, lueun id) l)öre, bao ei)n menfd) bic tjarte lüarl)cl)t faljct unb prcDffet.
2Bic Diel melier aber tröftet mid) bao, bac- id) erfarcu l)ab unb teglid) crfar,
ha5 fie l)nu cud) unb ctiicro glel)d)cii fjo f)erl.!lid) erfcnuct nunb frei) befcnnet
3" iDurbt, uield)ec' ml)r aud) gott auf] gnabcn ^u troft tl)ut, auff ba> mciin
glaliib bcfter ftcrcfer loerbc uiib uid)t el)ttel bctrubnife l)ab, löcnn er mid) feticu
Icffit, ba-i fein mortt nid)t tiergcblid) ou^ gel)t, tt)ic er fagt burd) ^^faiam am
15. SaSibberumb baä fid) ba linbcr 1*1. -Uij| feljt alle lucllt, lüie er aud) fagt 50.55,11
IjS die Überschrift nach dem Titel ruii A 6 gcluiiiftfjt JICD 7 gjdjtifftcii jwii /'
li iciii arte ßCl) Dn(^ud^lct Dt: ungfd^idt /) /'; Stijfcn HC bicoicn /' i'i iciucgcn h
21 i>id^ii^cn IJ 27 fof)ct BC :il ictrüitiüB ( niiß) DCI) 32:33 am 4.5 .1 Id IW
33 fcö BCD
51 Pill l'iiifitic nn .fiaxtimil u. Ihunl'cvfl. I.VJü.
'JJ}atf)ci nm 24. ',^\v ninfiL't oücn inciitcficii ()cfUirf) ict)u iimT' iiift)nr5 iiniitcnS
tüiUcn'. 311^0 bnc- bic nvtt ift bco flottlidjcn UHntC', ba-; co uou bcu h.'ciiic(eu
Quff'3 oücr I)cr|licf)ft cntpfnnticii iiitnb luni bcu inclcim niiffij nltcr grctolic^tft
lifviplc-\ct Univbt. äl^olff imb ^-i'cvn iinb ^cUn'u iH'itolj^ciio iiicf)t. ^oubfv mcui(f)cii
lumb Qllc iiu'ujcf)cii, Spridjt iniriftuv. älnv:. i)t-^ beim lUi liniubcv, oü bic JvcUt :.
tootl mcnidjcu, hau ift, lu'vfnlgcr ßlirifti fcl)^ Wai- ift bic lucUt beim Inuttcr
IM- 52, 6 nicnfrf)en ? Ta-j limvt nbev inad)t aiifj mciudjen (■(ottev, tiiic 71. pfnlm foc^t:
',"\d) f)a6 flefai'\t, l)l)V fcl)t (^dttci imb nUfnmciit tiiibev bco nllcv l)od)ften\
tucUidjCü Gt)riftiiij feltiy nuf^lcflt of()nii. !••. imb fprirf)t: 'bic fd)vifft nennet bic
gotter, bcn ba§ luortt gotteo gcfd)el)eii ift', uniib Osolinn. I : '(5-r fiatt i)liii mndjt i"
geben, gotte-i finbcv Ijuiucrben , bic bo gleUibeii nii felmeu itameif. '.Jllfjo
bleljbtC': tüao nieiifd; ift, bao iieifolgt gnttco liuntt imb gottec' finbev.
o S^oct) bringt bno cbcl liuntt iintiulid) mit l)l)m bcu beiiiieu liniigcr
iiuub imfcttigcu biivft, bao Unjv uid)t fimbeii fntt lucvbcii, oli glei)d) luU tdiifciit
uieufdjcu brau glalubten, Sauber lüüUteii gern, bno fei)u nieiifd) felm mnuglcn is
inufte. 2oUid)er burft ringet uiib rüget nidjt iinnb trel)bt nnö Inirebcn. Inic
Tnuib fpridjt ''.j.^falm 115: Wj bljn glelubig luorbcn, barumb reb id)\ 'nnb
Ifpr bfibcii (fngt 3. ''^iaiidiC' 2. Por. 4.) beu felbcu gcpft bc-J glntvbeiiij, bar
umb rebeii imir nud), bi^ bao imir l)bcruiaii i)im iiiiy triirtcii unb tci)bcn luinb
cl)ncn fndjeu mit uuy madjcii, um cv miiglid) lucre. 'Jlbcr ber biirft tf)utt •;"
uid)t nüel)u clincn groffcn fcDlgviff mit felmeu rcbcii, fnuber imirt aiid) mit
galten unb effig getveiirtit, mie (Miriftuo am (Heut,. Soldjeii biivft l)atte
31«. 26,59©. !i^anl. "Jlet. 2(1., ba er Uumfdjet, bac> l)beviiiauu liu're, loie er fclbö Inar,
Mcm.o, 3 011 fjgeu Ulli lue n feljiic baiib. ;Kbiu. II. Uniufdjet er mm (^briftn iH'vbanuet tin
fel)n iimb fel)ncr brüber, bcr ."subcu linUcu. 8el)ct, foLlidjcu burft luid) brubcr^ ■■■^
lid)er fclicteljt l)abt l)l)r nn and) cutpfaugen tuim getuiffeii bepdjen epny grunbt
glitten glanbeiio. ÜBao ift im lipubcrfteUig, beuii bao i)l)r gcUmrtteii muffet
ber galten iiimb bc-j effigo, ba-j ift bcr iicrleftcrnug, fdjmad) nnb uerfolgniig
umb elücrcr biuftigcn reb luillen. (^-i tl)uttc' nid)t auberc>, Um (Uiriftuo ift,
bo mufe fel)u ^Vibo-5, ^.J-^ilatn-?, ■S>robeo, ('»aipfjaö, 'JlimaC', bnvlm fcpn (5xm^ ^
and) fcpu obbcr ift nitt ber red)t (Miriftuy.
c Tal)er un)r aud) nidjt iiufjer'? trübfalv fumbev bcv iierfnlger iamer'?
batbeu uns bctnmmcren, Sljntcmal mpr genug babcii für imo niib geUnft
finbt, ba-j fic 11110 fclmcn abbrud) tl)Uii mögen, fu'iibcr \)be lucljv fic toben,
firf) ferberben nnb 11110 forberen miiffen. 'i.'ik fanet. '|hiuIuo fagt '^^bilippenn. 1 : "
'Xquu locr mag au» lel)b tf)iiii, jjo Joljr eljnca foWjeu ()crru baben, bcr beu
12 ))l»)btiä HC II iinicliacn '' iatt| uoU /' Ut nuiflc /<''/> vmict /iC tfict /'
17 Btoubia IKJD lu t)cbctman /' 21 fölfltilf Ilü fclflviff /' 22 Ijcittc UV ^ct U
23 ^cbctnton BCV Wax] luct HC/) 21 iHo. fj BCD !Ho. 1 1 .1 2V iii^ä /> 83 (ct)t=
nmt IJ fliuife Z-* 3.J tütbcrcii /Ulf micjjcii IJ'.'
Gin lUiifilu' nii ■finvlimit u. iHuiibcnv 1522. 55
tobt iiiiub aller li'ibbcvÜKficv leben Diui ieiiiier lniiibt l)ntt iiiib uiio f;o tvoftlid)
imii imfeev licvl; ipvicl)t', ^\Kil]m. nm Ifi: '2el)tt cytroft, Csrf) l)*^!^' "^ic li-'cllt iibcv=
luuubcn.' Sic bvcuuuciiu iiu-j mit beni tobt, äyeiui fic ßo fing lueieii, aU
tl}ovicIjt fie fiiib, iolltcii fic iiuc' mit bem lefecii bralucii. (Sy ift cl)ri fpottticf)-?,
•-> fcfjimpftlie-li-j bialucu, hau moii C()riftum uiib fcljiic 6()vi|"tcn mit bem tobt
jd)redt, fjo fie borf) [)cvv!i itiinb fieg meiuier bc-ö tobto fiiibt. Wlcl)cl) nl-:? luciui
icf) »oolte eljncii man barmit erfctjvcrfeu, hai id) l)l)m fcl)ii lofj iniffl;eiimct
imb 1)1)11 borauff rcl)ttcu licffe. XHbci; fie gtaUificii iüd)t, bnä Üljviftuö nuff=
cvftaiibeii lum beii tobten nnb dm ()evi- be-5 leben-? nnb tob-J fcD. (vv ift bei)
1" l)l)nen nod) l)m rtinbe, ;\a nod) l)ii bev Ijcllcn. ill>i)r aba luiffen, tvoljen nnb
finb fvcijbig, bii» ci ift nitffevftnnbcn nnb bev tobt iiid)t'j metjv fei) bcnii cl)ii
cnbc bei fnnbc nnb feim ]dM. Senn beiv leben Ijnn biffem flcl)fd) Hebt nod)
an nnb l)nn bcn fnnben nnnb tan iiidjt on fnnb feim beo fldjfd; Ijalbcn.
Xainmb fd)icl)et bev angefangen gciift l)nii nn-^: fnm, tobt nnnb ^i'itGfltr tag,
!■• nnb mad)c bci)be bev fnnb nnnb bcä tobtö cl)n cnhc. 'Jlnien. üCnc fanctn-ö *4-'(^iilii'J
'Koma. 7. nnb >^. fd)m)bt.
«1 SoUid)e ficiibe nnnb frel)bifcl)tt l)nn ßljrifto citcnnen bic elenbeii fei)nb
iiid)t nnb luirnen mit iinc', baS mijv l)f)n banon fagcn nnb fic l)t)n anbietten,
moUcn nns um6 bcä Icöcnö Inillcn tobten. Id) gott, cö ift bie adnedjtig
-" anffevftel)nng (_^[)vifti ia Ijn xnii ninll cl)n gvoffevcr tiolj, benn bau er fid)
foUt Inffcn fd)emcn nnb fci)gmad)cn bnrd) l)f)rcn aiigcnblirflid)en gcloaUt bcr
ftroernn nnb fiapl)rernn iljrannei). Xer ei)ner ift fnrncmlid) bie liniffer blofjc
^J., troljt bem f)l)meU mit i)()rem l)ol)enn band) nnb l)att bem (.vnnngelio
cntfagt, l)att5 anä) l)m fi)nn, er uidU. (?I)nftnm frefBon luie ber Inotff el)n
-:- mncfen, |a*l. ?[iii| Icft fid) and) bnnrteii, er f)ab l)l)m fd)onn nid)t ci)nii t(cl)nc
fd)rainmc l)nn bcn linden fporcn gcbiffen, nnb tobet cl)nl)er fnr allen anbernn.
0>d) l)Qb liloar mit gantiem l)crt;cn fnr l)l)n gcbcttcn nnnb nüd) fcl)nec' grelulid)cn
anlnnffä faft erbarmet, iHbcr id) forgc, eö trnd l)l)n fel)n nrtel)U, lunlcngcft
iicrbient. ^rf) (^itt, i)()r moUt l)l)n mit bcn doern and) l)m gebet bdii l)errcn
'" bcfcll)cn (im)c liil)r benn fd)nlbig finb, bcn mibberfad)ernn nnfj l)crljcn gnnftig
^n fel)n, ob fic C3 nid)t Icljbcn tnollen, ha-i man l)()n Inoll tt)uc), ob er ber
mal d)iiC' anf5 be-s trad)cn mnnb m6d)t errettet lucrben nnnb fnr d)nen Sanliio
el)ncn '|Hinlnc- geben, benn mit fold)er clcnber lentt bcrberben iin-j nid)!-?
bcf)olffcri ift. ;\d) luoUt end) \m\i ermanen, bivi i)l)r bev gld)d)cn fd)vifft an
■''< l)l)n tlieitct. 'iY^ollt aber and) nid)t gern bau l)d)ltnmb fnr bic Ijnnb nnb bic
pcvlin fnv bie fdü lücvffen laffen, benn ha ift tei)ii l)6ven nod) bebenden,
bn» idj nid)t3 benn bca gcbctt lucljfe fnv l)f)u Ijntljnn. 6v bcvbcvbt öilt fcelcn
1 loibcriä^cv flC ö tvciiiucii U Itciilucn C ttclucu /> i brciilDcu J!(J brcucii l>
(ebemso ö) 7 bomit /' -S botaiuf ßi' II fvaibifl /' iiidjt mcv J> lo fiiibcii liV
21 loifcii BC ■>> ftiocvii JiC fhoctii D Jiapivcii h 22i2S luajjct Majc .^levtjog Ootg jii
©oc^icii C 25 tat (' 30 luibctjadjcvii HC Hl Wot DClJ ll)iic HC ttfä U
32 Ivadcil ßCD 37 fiii; ßV Uui Ü
5fi (^in l'iiiiil'e uii .f-mtlmul ü. LUoiibcvi;. 1522.
iiiiiib famlcl 1)1)111 CDU ici)iUi niiff bcii tng bcc- hiniK-, bei gmB ift, bud) icf)
ftcU bau £)Cl)tii clvcvni gclift. Sßl)v luoUcii bod) leben, ob )ie uiiä tobten obbcv
alles ungliicEC' antl)un.
c ^Jlber nocf; ei)n f)ertevü ift itjt uelulid) nu iiiifjern gtanbcn gclnnffen.
Satl)ona-^, bei fid) allebcljtt nnbei bie finber gotte-J mengt, ()ntt nnö, fnr= ■.
nemlid) inl)v, el)n fel)U fpljcl I511 SBittcmberg angevid)t nnnb bcii h.nbberiad)eiii
ei)n tnnl l)l)vc Inft an niiu gebnifct nnb ba-J inanl luel)tt iinffgef^u'vret, bao
Guangelioii Ijnidjnieljen. '^llle incliiie fdmb faiiipt allen tennellnii, luie nal)c
fic mljr lomcu finb linll mal), l)nben \k mid) bnd) nid)t troffen, Une id) it;t
troffen bl)n Ihmi beii unfjerii nnb mnf; befe)inen, ba-j mid) ber raud) nbcll "i
i)nn bie aiigcn beliffet nnb Inljlet mid) faft i)m l)erljen. ■'öie tnil id), (badjt ber
teuffetl) bcm £utl)ev bao lierli iicmenn unb ben ftcljffen gel)ft malt )itad)cn, beii
griff ttnirt er nit lu'rfte()n tiod) uberminben. Ü'Ool an, id) benrfe, ob nit
follid)ä and) gefd)el)c ,^nr ftraffe etlid)er mel)ner fnrnemften gonnern unb mi)v.
llfc^ncn gonnern barumb, bann Une Inol fie glaloben, (^"(jriftnü fei) anff= i-.
crftanbcn, tappeul fie bod) nod) mit '"iJuigbaleua l)m gartten nad) l)l)m nnb
er ift i)[)nen nod) nidjt anffgefaren tjnm luitter. lliid) aber barnmb, bao id)
|n Sßorntu gntten frcnnbeu tuibienft, anff bau id) nid)t tni ftel)ff fl)nnig
gefc()en tnurb, mcbiien gel)ft bempfet nnb nid)t bertter nnb ftrenger mei)ne
Bctentnufj fnr ben tbrannen tbct, Inie lool mid) bod) bie nnglelobigen bt'l)ben ■-•0
fei)bt ber i5ei)tt t)od;mntig l)m anttioortleii gefd)o(ten l)aben. Sie ridjteu Inic
t)cl)bcu (nlä fic fiub) ridjteu folten, bie {el)n-ii gel)fts nod) glalubcuS l)l)e mal§
enpfnnben T)aben. ''I'fid) batt mebne bie felbigc bcmnett unnb ebr erbietnug
üill mnll gcrcloet.
c 6ö fei) aber an bem. loie eo luoll, e'> fei) gefnnbigt ober lootl tl)au, 2&
barnmb unbcrluigt nnnb nnerid)rorten. Tenn Inie lol)r aiiff niifjcre looütbat
nid)t trogen, nlfeo ^ageu Uil)r and; nid)t l)nn nnjjern fiinbeii. äBl)r banden
aber gott, baö unfeer gtalob t)6ber ift bann luoltliat nnb fnubc. Tanit ber
oatter alter barm()crtjidel)t batt niiö geben, tut glalubeu nid)t an ebnen Iinlljcrn
feouberu au ebnen (ebeubigen Cibriftnm, ber el)u t)err über fnnb nnb nnfdjnlbt ■■"
ift, ber nm aud) auffrid)ten unb er[)allten tan, ob lol)r glet)d) bnn tanfent
nnb aber toiifcut fnnb alle ftniib fielen, ba ift mbr fcl)n tilueliffcU nu.
Hub loenn (-i ber Satbauao nod) bof)er iDib nod) erger oerfud)t, fjo foll er
luiü bod) nid)t ebe mub mad)en, er grebff benu el)n follidjü au, ba mit er
6l)riftum bon ber red)ten banb gottes ernl)bber rebffe. SßebU (5I)riftny brobcii 3:.
blcl)bt fi^cn, %o »uulleu unir and) bleiben berrn unb .^nncfern über funb,
5 Ott jcit D ö fpljl HCl) luibciiod)ctli BV 7 titft Hl) acpcljijcl 1> (flcpljclfcll)
r/ rülirct /;'.' füljctt /> faft (uaft) luol im t|. JIVD 12 mall) Holt l> 11,17 fttafc tflibc
bcm C^ljurjüiftcn unb mtjt- Xcm Pf)iit[ihjtcil baiiiiiib: boiiii \v\)t lool cc (ilQulit ... lolipcl c«
boc^ . . . unb et ift tjm iiod^ itic^t C lü flljniirvn li gi'Muicvii /' /« jiimiia J'>ClJ
20 futj l'ot BC 22 (oli (ic jiiib) lehn 1) 32 alle juiib = aUc ftunb BVV
H3 aan BCD 31 c()C fehlt IJ 3ö boten BClJ 31; ^undijnxn BC
(*ili 'lUtifiDc Uli .fiütlnuit U. Ptoiibctg. IVJJ. 57
tobt, tcuffcU uiib nllc biitg, ba foUc iud)ty fuv lei)ii. il>i)i tinficii. bn^ bcr
ftortf iiitb tvcluc c\mn(\ ift, bcv l)()n nuffcvniecft Poii bcii tübteii uniib iui iciincr
rccfjtcii gefegt Ijatt lui fcijua cl)iicii t)Ciiciiit ubcv nUc biag, 011 liluciiffcll and)
übet fuiibc, tobt, tciiffcU, t)cüc, fdjJücljg beim ii6cr bic ^»npiftifdjcn )rf)liicl)ii=
blaßeti mit l)l)vcii bvcljcitii laJiifcfjciibcii cv6ct)f)cii. Ten tvol! foUcti )ic iiiio iiid)t
iicl)mcn. Solang nbcv bcv tvot; iino blcijbt, loollcn lul)i' fic fi'oürf) ueiadjtcit
inib |iu|el)cn, ob fic niiC' bißcn (^Ijiiftnm f]o Ididjtlicf) aU fic meinen, oci=
fd)lingcn iinb cl)ncn anbcin nn fcl)n ftntt fcticu mögen, Don bcm bcv imttcv
nid)t loiffe. Invnnib [)off id). bincv (^'l)riftn-3 foü nnc- bi§ fpicl, unb ob nod)
ei)n cigcK' cvftnnbc md) biffcm, nid)t nUeljii loibbcv ijn ledjt bringen, fjonbcv
iiud) |u fobcilid)cn nitlj lucnbeu nad) bem nbeifd)liH'nd:lid)cn iei)d)tnmb fcljnei:
tüe»)Rliel)tt unb gntticfel)t, 5onbcvlid) f;o Dbv und) bclfft bitten nntib tvnun-n,
i^i ift unfrei bing nod) nidjt ;^l. -.Hllfjo fevnii gefiiUcn, ab c-ö fiel Ijn (<t)iiftnij
gelitten, ba l)l)n aud) 4>etiiiö fclb-:? vcilenrfnet unb alle iungcr Don l)I)m flof)cu
unb ^V'ba-j Ijlm Ocnict unb ficng. Hub obo fjo fevn fiel, bennod) fol ec- nidjt
iievfallen unnb niiBcv (5l)riftu-j nid)t iicilueijcn. ^d) ineljf; aber unb bijnfj gcluiß,
bao foUidj-j unb tnaö beS glclidjcn gefd)e[)cn mag, bavnuib gcfd)id)t, ba^j elju
gemclju ticrfudjen unb piob anffgevidjt tueibc, bavan bic ftairfen bewerbt, bic
fdjmadjcu gcftcrdt, bic belDcrtcn gcpreljft, bic falfglen'bigcn offenbart, bie icl)ub
aber unb bic nidjt loerbt fiub, baö fic e» für gottec' luovtt crfenneu nnb
lialltcu, gecrgcrt unnb ticrftoctt lucrben follcn, »uic fic bcnu Dcibicuct l)aben.
ti lauu l)br reift, ba-j bie fnnb ,^u ÜLnirnibv, ba bic gotlid) liuuf)el)tt
ßo tljnbifd) pcrfdjmadjt , fjo offeutlid), mnttioiUiglid;, anifeutlid) unncrl)6rt
ocrbampt tnarbt, frcljlid) clju fuab gaatjci gcmcljnci tcutfdjcr ^iatioa ift, barumb
ba» bie ()cn.ibtcr foUid)» tbettca nnb i)f)n nl)emant et)nrebct, bamit nbcr bic
mafe bei) gott Pcrfc^ulbiget ift, bao er ba-j tl)clor aunt gaalj auff l)ubc obbci
cljn follid) cigcruiJ5 cutftctica liefe, bao a fcijn menfd) für gottc-j tuort f)iclte
unb alfeo l)l)rem lierbicnft nad) and) leftern nnb iierfolgen muften tnic tenffcll»
Icve, baä fic ^uoor auß lautcrm freoelid)en lanttmiUcn [)aben oerlcncft aab
Pcrbampt. ^o Icl)ber, mei)a tl)cuner söartmut, folid) ocrbienft bntt tcntfd)c
^JJation bcm 3?'apft tui bicnft auff ben unfeligcu rel)d)-jtag auff fid) gelabcn
unb bic l)et3 ol§D toben unb oerftodt finb, i)ab(n cv ba t.mmaU alfjo Per=
fc^ulbiget, ba fic hai rebtin trl)beu unnb bie luurffeU l)nn bcr [)anb t)etten unb
licffcn fid) buncfen, fic fc^impfftcn unb (5l)riftuä fed) fic nitt. C fc^rerflid)cr
unnb crnfter rid)tcr, Uiic l)el)mlid) obbcr gar grelolid) finb bepae gerid)t, mic
gcloiB nnb fid)er ift bcr ^.Mjaro atljept, el)c l)l)n bao rott mcl)cr Pcrfcufft, unb
fif)et uid)t, ba» eben fcpn fid)crl)cl)tt bcr rcd)tc craft tjora gottcs über l)[)n ift.
1 iott JJ 5 ctbijfcti D « ftcli« /' rtölirf) BC II foibctticftcm liVD It wx^
loutfiict lif Bcrlougiict /; 7.5 fcvr l',<'h l'j flcljctlcn JIC/J 23 fiinbii(5 BC tunbiid)
»Oll bell popiftcn 1) Ji »etb. tu. ju Bcforgcii ftctjlic^ I) 25 stau bic l)cttbtct hat D: bo.}
bic bopiftcn iolt^ä übten unb in nicmoiit 2i) »ctlcitflct D m bcürei: BCD Hl b. 58. J.
bicnft auff ben unfeligcu tc^c^ätog fekU D So gctid^tcr liC 36 uctfcufftj ctltcndl D
58 ^in Wi\\iw an .s;iiulmiil u. ('iiMiliacv Iö22.
C \v\( iuilci)bclicf) ift Öott beo )d)i)iiuifo an icimcm tlictinvu iiuntt, biv> cv
nitd) [lä) icl)iie-j licbftcii ftiibs Watt l)ntt laffcn toftcii, uub bic iuciiic()i'ii fitiCii
uiib irf)iiijcii ' luib lcd)clii, liH'im fic co iicvbiuiiiicu uub lu'ifLiUicu.
« l'llüo fclKu nil)v, bno nucf) bcu oiit>i-'u gdiet, Ku'lidjc, ba fic (lottc-j
Rouc lievbnuiptcu muttmiUirtlid), fiub fic l)f)n %o ticff ucrftorttcu fl)uu flcbcu,
bao fic auffv alter fid)crft uub fccfcft l)l)U Icftcru uub uit auff liorcu fonucu.
iii. lo'.MT M^nub cvfuUcu bic fd)vifft, pf. c. >^: (i"v liuiUt uid)t bcucbcliuuii, biuiiuib foU fic
fcvu fluuci lunt l)l)u fonuucu. 'JUüo ift untjcvu pnpiftcu aud) flcfd)cl)cu, fic
liuilltcu Im ÜC^ormo (^l)viftunt and) l)aifcu uub Icftcvu, uu iftc- i)fin c\dKn. bnS
fic uid)t fuubcu nuff liovcu iai linffcu uuub lui Icftcrcu, biv? !cl)u bitt imd)
i'ciiuauuui'( liilfft fuubcr uur cxa,cx baPou liicvbcu. ;)icd)t ift bci)u ivvid)t,
[)l)mlifd)cv inittcv, bn-? l)ci)ft, mcDu id), bcu vcdjtcu fautt iH'l)tC' tnul; habcu.
Coott ift uici)u l'.cuiv bnc- id) \]nn uu'Ducm Ijcvlu'uu cl)ii aniift uuub fovnc l)nbc,
luo bcv ;^\uui^fttiii^ uit ba-:- fpicll uubcv utjuipt, univt i;iLitt fcpu uuntt auff-
f)c6cu unb bcv tcutfdjcu 5catiiiu foId;c bliubl)cl)t fcubcu uuub fic al^o Pcrftoctcu,
ha m\)x i^vcmtid) ift au tuibcucfcu. .<>crv, l)i)mclifd)cr Pattcr, lof^ uu-j puii
alle fuub fallcuii, fjo unir Pbc fuubicicu muffjcu, ballt uu-j aber für in-rftartuiu-i
uub bctiatlt uuc' an beut uub puu bcui, bcu bu cl)ucu bcncu ubcv fuub uub
uufdiulbt (icfcht liaft, ba-? liil)v bcu fclbcu and] uit Pcrlcudcu uod) auf; bcu
aujicu Inffcu, f]o luuitt uu-j frcplid) alle fuub, alle tobt, alle l)eUcu uidjts
tl)uu. 3ld) lua-:? follt uu-j cttloa-j tl)uu?
c 2od) foUeu \v\)x (\ott bauctcu auf; iviuhcui l)cvl!cu, ba-:? er fid) uod)
mcrrfcu Icffct, all-:- luott er ba-j !)ci)lirt Uuntt und) uit aufftjcbcu, bauiit, ba->
er eud) uub aubcru nil uu'l)r djucii uucr(vrlid)eu iv'Uft uub liebe barlui (^ebeu
l)att. ^ann ba-? ift el)u tjciifluuf;. ba-? fic uid)t uuib ber uiciifdjciiu linlleu
f;oubcr uiiib bc? junrtt? fetb? luillcu iiletubeu. 'iMll fiub t)()v, bic utub nieljucu
Uiilleuu ()lcti'beu. '-.Hber pbeiu- fiub allei)u bic rcd)tfd)affcu, bic bari)u bldibcu,
ob fic and) I)6rctcu, Ta-? id) c-? fctb-? (ba iiott für fclj) Pcrlcucfct unb abtrotte,
ba-? fiub fic, bic uid)t-? baruad) franeu, mie boßc-i, (ircUifid)-?, fd)eublid)-? fic
()öreu Pou mpr aber uou bcu uuBcruii. Tauu fie i'ileiubcu uidjt au bcu Vutljcr
feoubcr ou (?f)rifto fetb-r'. Xa-? Uuntt l)att fie uub fic ()abcu ba-? Uuntt, bcu
Vutber laffcn fic farcn, er fcl) el)u bub obber l)d)Ii!V Wott fau fjo U'olt burrf)
'-Patnnni all-? ^^faiam, bnrrf) (^aipt)am al-? burd) ^4-^ctcrn, l)l)a burd) c>)ucu cfcti
rcbeu, mit bcu bnllt id)-? aud), bcuu id) feuuc fclb-j aud) uit bcu Sutf)cr, Uiitt
l)fin aud) uiti fenucn, id) prebifland) nid)t-? |5<l.if l| lunt l)bni fuubcr pou ('«brifto.
/ lllltcibciltid) /' r pf. C. ^1 1 Vi', t. H !:<'/> Ah I. KiSn. .S', das l,u(hcr sonst dlierl,
int nklU zu ilenl.en. (rj n; — i|Uiii'ie?) // niiv| illtil /' flcvid) /' /■> licfftnrfcil /•'''
17 niUcIfGii A'C VJ tocvlaiWiicii Bi' uctlauaitcii l> -Ja fjovcii l!''l> uctlciinnct />
30 obcv IJ H> tm6 nCI> 33 ^du D
') JiCI> sclircihcn jdjliuiljcii, rlie.'i w'ire -— schmunzd» (Lcxer If, UjJii, 1) Wlb. ;>, II3T);
hier aller wiM nicht (/«.s riihlii/r; id)ulicii -^ sdumkchi (Lcxcr IT, KSK; DWtO. 'J, 2I2S,
üca. SckiHclhr JIW. Il,ti)ö): cidkiciU ist jd)iil,icit rcrlc.<cit «((*• (d)cvlim.
eilt 5JJi|fii)c Uli .iiiwtiiiiit u. Ctoitbcva. l-y22. 59
%ci tcuffcl mac[ l)f)ii I)oIcu , tvcnn ex faii, er lafe abn (?()ii|tiim mit ivljbcH
Hct)6cn, feo lilci)6cn miiv aurf) luoll.
^ Tanimö fnU nu imfjcr ioii] iclju, bnc- lin)i ^ott, bcm unttcr nllcv
6Qiml)cit;irfci)t iinb bc-j tioft-j, boiirfbov fct)u 3>nb ()l)nfiiitt uti-3 ftcllcii, bnc'
5 uu^cv f^lnluti tiidjt ijiiit beii inovttcn ioiibcv l)iiii bcv hofft fcl). Tann 2. 'iHiutU'j
fpvidjt 1. C^or. 3: 'bii-- vel)cf) ci^otic-:- ftct)ct iiicfit l)im bcm Uuntt foiibcv l)iut
bcv finftt'. (Vi5 ift iiitt c\mu\. bnc- luDv fcljii balum rcbcn unb jrf)ict)bcii fiiiibcn,
feoubcf bas Ickn unb bic tlnitt miif; bcv luavlicljt Ijciiniiiifj c\cbtn, bn-j luljv
iiiifecv lic6 imb tiipltluitt liefen fviuib unb fcl)iib bavftvccfcii. 5',o fiiUcu luiv
1" IUI bitten niiff-j cvft, bac' f(ott nuc' unb bcii nutjcvn c^ebc ftevcf l)l)e niel)v unb
rnehv uub uiocfic jclm Iie6ü finb ^^r)cfum a^xof) Ijnn uuficva fter^cu von iac\
fen toflc, bn-j tt}l)v Dhii mit nficv tfnivft nnb frcl)bictcl)t loben, preljfien unb
bcfennen uuii^cn fnv bcn ücv|tocttcn unnb ncvblcnbtcn Invtten bificv unfcf)Incf)tictcii
unb tinlBftavvigcn fcctcu bev '4-^atiiftcu , bnvnacfj TKlffcn tvnficn foUicf)e fd)nlb
IS flcmcl)nev tcutfcfjcn Tiation unb Bitten, bao flott nit nnfefien UioUt bic nntni^cnt
be-j bößcn lianffen nod) l)()vcv bp§f)el)tt bic nvmcn fcclcn cntticUtcn Infien unb
basj l)el)lfom Inovtt, \]o Iniig l!cl)tt licvtvuctt, nitfjt luibbcvumb cntbielje nnb
bcn Snbcf)rift nic^t unbbcr cl)n filicn laffc, ßonber bcii: bodj junt ttjenigiftcit,
ftiic bcv fontfl &^ccf)in-:- batt. Im unfecvn ijdittcn fvl)b nnb lünvf)clitt fcli.
2u Juvloav ioUirf)c bitt unb fiuf^c ift nott.
^ 'S)ar\n iä) fuvdjt, teutfd) ^Jlation maä)-:- feu üiti, böö uns ^u Icfet flcT)cit
tpcvb i^leljd) itiie t. 'lier(nm am (cMcn rtefd)vicbcnn ift, bn-j bic 'IHiiptictcn fio
long tobten, bi^ bac- fte gotl nbcv c\ab nnb fdjn biilff mcl)v ba toav. 'ällfeo
ibxäjt id) Icl)bcv, er tuerbc bcr tentfdicn 51ation ,^1 lct;t and) l)f)r lotju geben.
•^ Sic t)att fni Poftcnt; am cvftcn ha-- (viiangclinm ocvbampt unb unfd)ulbig
titntt umbvad)t an ,^of)annc'j öuf; unb ,'\l)evoul)mnc', barnac^ tin 2Bormb-3
unb feu .'öcl)bcl6cvg am XramJ5bovff' nnb ctlidjcn mcf)v. Astern ^u TOcnl.?
nnb tut ^olcn, bev goni; IKctmftvom ift btnttig unb »uilt noc^ uid)l fid)
rcl)nigcn (äffen Don bcm blutt Pcvgiffen, f^onbcv fdirct bic Pf)rift mbvbcv, bic
fcbcv mcljftcv ou aufff)6rcu, biß hac- gott ficreljn ptal> unnb and} fci)n ()nlff
mcbv ba fd). Sic licrfudjt gott ^u offt. vitjt ift« abcrmaty |u SBormbs nn
nü)r pcrbampt unb ob fie nui)n bhitt nid)t Pcrgoffcn (inben, fiatto bod) nit
gefci)tt an l)l)icm tuillcn ganijcn niillcn, nnb movbcn mid) nod) ou nnbcvlaß
ijnn t)()rcni l)er^,cn. Xn unfcligc 9}ation, muftu beim Oov allen anbcrn be§
'' &ibd)viftc- ftoctmcl)ftcv unb f)cnd:cr fel)u aber gottcö I)cl)ligcn nnb 'i^ropf)ctcn ?
y liefi^ ßCD ftotjub /' 11 mad) l> lieb T) 12 burft /' l^ütft I! tl)ürft 0
13 ((^ruifttiflcii BCD II lialfe ftatden I) 16 noii|l nai) l> 1^ enbccftrift HC cntd^tift D
■20 on not l) 21 gcftcn] geben IICD 22 bnä fo bic ^Itop^. (o BCD 2« KöUcu C
Scinftrouni BCD Mutig HC blutig /' 30 pta^t /' 33 gcfctt JJCO
') Jo/i. TJrnmsdorf — Draendorf. rcrbrannt 1425. S. Flaciu^, ixUal. lest, vcrilatis.
— Corp. Ee/'oiin. IX, ÜHT. Thcol. Sliul. und KrU. 1869, mj.
(jO t^iii l'lijjUH' im ■Viuvtiimt i'. IWuiilH'vci. l')'J2.
^ Sc()cl, luic 6l)ii id) nii^Inuffen iiiiub uficr floffni mit luoittcn, bn-j
macfjt bcr (\la\\b (5l)rifti, bcv fid) nlBu crfd)liH'itd:t liatt ijiui ti'fubi'u iibcv
clücrm (-((alobini iinb fvct)bi(icm bdciitmi^. ;^\ol)aintcC' mitf; ntfeo ipvljiigeii l)iiii
iituttcr lci)b, tiH'im (M)viftu-3 Ijii \fyn\ !ompt, \vk l)()v bniii fcbcbt, bn-i er bind)
mn id)vint l;u niiir fomcn ift, Umlt i^ott, er fem niidj oljjo Iju ciid) bind) •
biffc mcl)uc fdjrifft iiub mndjt, bno iiid)t nllelm cliu'v ;^sol)nmiC'j ^oiibcv aiid)
t^liiabctl) iiiib bn-5 (\(\ni] l)aiif3 fvdlid) iiiiiib luill i^cDito murbc uiib b[\}i iitd)t
nUci)ii bicl) moiuit timibcr iluidlid). Tno flcb töott, bcr unttcr nlicr üarm-
l)crturi:ei)t. "Ihnen.
% iniii m\)r Ijnb id) iiidjt-- fiiiibrrtid) iidiu'V ljcl)ttiiiuv beim bny id) ilU lu
c^cii ilnttcmbcrii mid) cicmndjt l)ab, ob id) bciii tcutfcll biirdj tM)riftiiy ([nah
fiiub mibbcv cttiimo ii-l)cii laifcii. SUic long id) bo blci)beii lucrbc, lud)?; id)
lüdjt. M) l)nb miir aud) furgciuimmi'ii, bic S^iblia |;iUicvtcutid)ni , bn-o ift
ml)r imtt iictw'fjcii, id) bette fuiift tuol iolleii Imit bem l)rtl)iimb i\eftLnbeii
iel)ii, bno id) luer gelert gemejieii. (v.j follteii jiUidjc- Inerrf tl)iui, bie fid) Inijeii i^
blinden, gelert fcijn. ^sä) I)ab iix 5^ranl.!eii lum Siduigcn bao biid)lin mm
bev "-i^eDdjt Inigejdjvieben. tueldjv, nnb linio mel)r fel)nt ber l',el)tt nitBgangen
ift, l)üfi id), fei) end) tuitomen, beim id) l)ab-3 nid)t fonneii tuifdjideu. ^ViU
gcfjct nuß bcr 'l^oftiU el)n ftud nbcr bie 6naiujeliii ininb (ipifteU, luenii bic
ferttig ift, l)ofi id), cl)ti (''f)rift foüe biirl)iiiie fiubeii, limc' l)l)m nntt ift -"
Ijiiluiffcii. (Sruffct nllc nnfeere frnnb l)m glnluben, l)er A-rnnljeii nnb bev
lllridjcii noii . glitten niinb loer l)l)r mel)r finb. Wotteo giiiift fei) mit cudj. 'ülmcn.
^öcnitiniic- Vntlier.
4 ntfitcr /' r fvclid) /' II gccii liV 17 jcil LSC/^ lä jufumcii /)''' lommcii
(ohne iü) I> tüimcii I)
' «■■/■. «3»//' «!• " «Sb,." «Bb - aS» '. «a» " «a» '. ab " au " «a« ■■ mu
3s <:<" »^ t* ■ >;, r^ », ^ ■ V .-< ^ <^ Js <^ ,■ >, r^ ■ JS, ,-• >s << " Js ,< ■ 1s f< ."j
ä^ou 9^icu|c(jcu(c()vc r)U mclbeu
Ulli)
5(nüuort niif 3Vrüri)c, jo mnu fiilirctr
^l!}Jcnfd)cnlcI)re ,^1 fturfciu
1522.
"utl^er fcOveibt nii Si.idntiii iiiitcv bem 24. 5}inv,i 1522: ev i)ahc iiod) auf
ber SBavtbuvg ein iMidjleiu de liatlilioiiiliiis lioniinnin feinriii bnmnlijieu liospos
i.(ÖQiiS ö. ScrlfVfd;i ,511 luibmeit bf fdjkifii'n , ha bevfelbe oiiic *-yeU't)vunii Ijieviibei-
bfgetivtc; ex bitte um i)iat, ob jotdK aöibimnig möglid) fri, er tüvc^te, baf, babmd)
bei- Crt feiiicv „ßefangcujdjnft" nad)tväcilid) üffenbar U'evbe : falte Spalntiii abrate,
wolle ev bie Sd)vift fineiii aiibevn iueigui'u (be äßette 2, \M; (viibevo ", "ASi.
1)ex folgenbe Satj: Cupio oi scriboro ot miltere qiiae exciisa sunt, be^ieljt
fid) iiid;t auf Snirfbogen inifcrev ©djvift, fnnbcvii oiif bie beibeii fd)on evfd)ieiienen
Sdjvifteit biefce i^iatjvefe ('^nifleii ber Yfivrijeiipoftine mib *i*ou beiber OJeftalt.'
3)aniatg batte V'utbfv fniiin fd)oii bie Vlbfaffimg iiiifcrer £d)rift begoiiiu'ii. Vlbi-v
am 2(>. 5Jlai faiui er bcnifetben Srcinibc melbcii: Sinn in snibcndis (|iiac pKinn-i.
ul nosli (be aBette 2, 198; giibevl ?>. 3G9). 3iad} bem 20. ^JJtai toar ba§ UMidjleiu
t)erfaiibfät)ig iinb Spatatin ertjiett c§, tun e5 in rofjninn vobic.nnn ad cnni, (|m'ni
nosli. ,]n fd)irfeii (be SBette 2, 170 [falfd) batiert|; Cviiber? 3, ;!8;!). Sie äUibmuiig
an .^ani b. ü^erlepfd) loar imterbliebeu, bal Sd)rifld)en erljielt mir ein *i^ovUlort
an alle l^efer.- '.HiigcfüTnt uiivb e>i bereits in ber beiitfd)en l'lnttuort an .(>eiiirid)
uoii O'iiginnb; „luie ''JJu'iifd)ciiU'l)U' ',11 iiu'ibi'ii, \)ab id) fd)oii ,yi\)or biird; ein foiibevlidi
U.<iid)lein betneifet."
2ie ebengenanntrn SOorte madjcii uinbrid)eiiilid), bof. bainatS Cu'li l"i22) nur
ber erfte Teil „Uou '•JJieiifdjoiitebri' ,111 nieiben" flebriirft mar. ^Eic 5i?iblioflvaVl)ie uu'ift
foldje Sriirfe nad). 2aji biefe iiid)t Soubcrbriufe aii^ ber gaiiieu Sdirift ieiii (i^nueii,
jeigt fd)on ber öerfdjii'benc 2on in boibeii Ii'ihMi, ber auf öerfdjiebeiie Üielegeuljeiteu
ber 91bfafjuiig biuiueift; im erflen Seite ift er ru{)ig eutuiirfetnb, in ber „Vluttuort"
mirb er f)eftig augreifeub. SÖie bie föeboufeu ber „*Mleuid)eutore" uodj iu ber 'livebigt
bei 10. Stuguft ir.22 iSßeim. 10 •\ £. 2r.7; uadjtliugeu, fo gob bie Vlu^arbeituug
') 3n bem iStiefe 1111 Spalntiii »om 2«. Wärj 1522, mit bem cv bnnn bie ©cnbiing
beglfilfl, jnflt Vuttjer: litenis i't lilicllcis i]iitt.eii(lu.s ad Erpiiiitain niPinu (Pnbfr? :'•, :'21;
bf SSJettc 2, 172i. lie !i<e,ieic()inni(( nl^ lilitdii id)lic6t bie 9liifiniiiin(i bf3 quae pxoiiaa sunt
ali ^"viKfliDgeii miffter Srfirift nii?. -i iVDfUiii-.Hnn)friiii, Vi'lu'it ViiHift« ' I, 51G.
02 S}on 9JJen((^cn(fI)i:c yi ineibfit iinb "Jlntluovt nuf ©prüdjf. 1522.
bev lateiuifi^en ©cgeiiid^vift gegen .'pciuricf) VIII. bcn 'i'diftoB, ieiion 3(iiSfü()vungeii
iioc^ einen 3"f<i^ 3U nmd^rn. 2)cv britte bev angefüfjvten bvei gcgnevifdjen (£priici)e,
*^liignftin§ non ci-edorem Kii.iiigelio jc, tvat tf)ni in .0einrid)5 asserlio «ievidjvi^tig
entgegen. Sa mod)te ^!uii)n bas iJ3ebüvfMi5 fü()len, eine Sentung biefes Spvudjee
nid)t nur lateinifd) ,yi geben, luie es in „Contra regem Angliae" gefc^ot), fonbevn
t)ieriil)ev )id) nnd) bentfd) toevnetjnien ]n laffen ; ]o tn-rinnbelt ev ifjn nnefiiljrlid) in
bev „3lntniovt" nls 3lnf)ang jii feinev fd;on Uuvl)ev evid)ienenen 3d)vift nun bev
„IJfenirijentevc". i.'utf)ev luiivbe uio()l and), luenn ev tu-ibe ieile mfpvünglid) geplant
l)iitte, einen tiiv^evcn ©efanittitet gefnnben ()aben.
;lu benievten ift nod), ba^, bie Sdjvift
„■••üonn b!el}evlcl) 2Bel)fie. nienfdjen leve yi meljbenn i ü). 9Ji. ü'uttljev.
•iyH'flaui. 1"> V V i i j. " liteleinfaffung bes (nifpav l'ibifd). litelvürffeite
bebvurft, nuv 2 *1. ^n 4". fSöveätau, StabtbibliotI)et; JL^cüev 2r,9S\
nid)t mit bev in i){fbc ftefjenben 2d)vift ,yi tievaiedjfeln ift. P§ banbelt fidj ()iev
nuv um ein Stüif aus bev Sreifbiiig-jpvebigt i'f. .ffivdjeupoftille; ugl. {vvl.- l)ev. ö.
(*nbevg 10, 480—82). gnbcv§ (cbba. 10, VI) loiifttc nid)t, ob bie Unfd)nlbigen
'•Jlndjvidjten 1701, 417 ei au§ einem Svuif obev einev .Oanbfdjvift gegeben Ijiitteu.
305 evfteve ift bev Jvall.
'ilnd) gegen „''i>on 93ienid)en teve jn meiben" vidjtete im folgenben 3iaf)ve
:5of)nnn Sietenbevgev miebev eine ffiegenfdjvift ; )■ SÖeflev, iKepevt. 9{v. 2400.
äöcbetuev, 3ot). Sictenbevgev, Jyi-eibuvg 1888.
aiiv bie Vtnägabe üevU'enbefe Cvvemplave Pon „Wenfdien V'etjve
(11 mel)ben" unb „Vlntluovt auf Spviidje".
1. y1 Beil. Lnlli. 2411 - kiKiakoir.22 in. /)» Kii. 1522 22 D
22 n : 14. F Kn. 1522 r,C> A
2. A-\-fi^ Kn. 1522 22 G | 15. /' lieil. 24 22
n. A ]- r Beil. 2411"' ! 10. (; B.M-I. 2420
4. n Mü. IlSl. I'ol. 4" 1^07'' 0 17. // Biil. Mus. 3905 e 20
5. 7>' I rt Hnl. 241;! : 18. /Z Beil. 2420
(■>. Ii"<i^ Fv'n. 1522 5(; B ! 10. A7- MM. HSl. TlilM " 10;! (I, 25)
7. n^n-i Kn. 1522 22 K Slullg. Tlieol. Liilli. :!50
8. 2£S'a~ Fiaiikfiiil a. M. Ki)penlia^'en 20. /7 ni.viml. II<>i.lcll)g. Sa). 32 17°
9. /r-i// Kn. 1522 ncc 21. vl/w nled.Md. llcldcVhg. Sal. :!2 17''
10. Cr B,.||. 2415 j 22. j\' lal. Kn. 1525 Gl) A
11. I> Kn. 1522 22 A 23. Oo ilanilsrlw. Dresden M. 294
12. J)-\-(l Berl. 2418 1
Sic cigcntiim(id)C Übfvlicfevnng unfevev £d)vift bnl eine Don bev fonft iibiid)en
5.M',icid)nung bev eiM,(etnen Svndc oblueidjenbe nötig genmd)t. Sie gvofien '.IMubftaben
bebeuten ben evften 2eil „'i!on ^ÜJienfdjen leve ^u meiben", bie tteinen bie „Vlnt-
loovt" ; evfdjeinen beibc Sd)vifteu .jufammen in einem Svurf unb finb bie i^udjftnben
bnvd) ein -f- '-l'''^)''" Devbnnben ']. 'l\ A -\- (t' ), fo bebeutet bieä, n^ ift au A
blo^, äuf^evlid) angebunben, finb bie iMicbflaben bivett nebeneiiianbevgeftelU (lin^),
fo ift bie „yintiuovt" mit bev „'OJienicbenleve" jufnuimengcbvurft.
äJon *l)lenid)fntel)vc \n mcibm imb ■,'liitiuovt nuf £pviid)f. l-"i22. 63
?(iiy(ia den.
.•1 „Uüii uicufd)cn II levcu tju mcybi-u [[ S. Mc[xü. !L'ut()ev. jj SiUttenlicrg.
■DJi. S). jrii. i" ''JJlit 2ite(eiiifalfini(5; in bcv untcvni 9{anb(ciftc nodjinnl'S
bic S<^l)l 15 SS i'iiigeid)iiitti'ii. lilclvürficite ticbviirft. 10 'iUiitlt'v
in Qimvt, Ie^tc3 'üiatt Ict'v. Vlnt («nbe: „®i-bnuft I311 älUtlfulu'vg.
^litfcH ©d)l)r(enlj l)m || l^Uici) inib ijlijcii || Ijinftou 3av. |i"
,Uiinnfcirf)f ©hv, in'vliit, 'Jlviiflnbt, 3?vfÄlrtii St. iiiib II., Tniviiil, Tvi-abcit,
tvvlaiigcii, ("vriiiiffiivt, .finniOiivfl, .(tüiiigÄbctfl St., \.'fip,)i(i, Üoiiboti, *JJliiiid)fii .^>£t.
iiiib IL, 'JiJiviilievg 659Ji. ititb St., 2lH-iiiiat, äl'cniiflctobf, älUttciibcvit V.; xk Tomiiu-v
'Jir. -!T7, 3itcli'iiifiiifuiii-| U. Toimnev WA; ^Iniii.icr II, VM\1.
1)iefiT Sd;t)vU'ii^ijdjo S>nid luiivbc bann mit ciiiom WnimMitovqifdji'u Xviiifi'
bcv „?lTi»uovt" (f. iintcii'i, iiiib ,^luav balb mit«' tmlb mit '• iiiificvlid) ticibiiiibeii :
A -| rt' 2;itc{ tüic hti A, ebcufo ütdcitifoffung. 9lm Piibo: „Webviuft ttii
Söittfudcrct. 'Jüitctt Sd)l)vtcnt} tjm , tjtucl) ünb Ijwcii , ijigftou ^sax. "
in SJtättev in Ciiavt, bn-ä leljti' Iccv; bmiii ^i^ntt llff. „?iiittuo!tt auff
Üniidjc." 1 1 i>(dttev, 33lntt P, t^ij, Üu], 1. U^latt iiiipnfliiiii'vt — (S i,)
«m <Sd)(iiü lin. Ii4"j: „3a§ fcl) boiiö ,, gimti. ' •.• „" i'rjjte
©eite Ucx.
Äiinntcfdjc Slfl. (^ict feOlt bn-3 km S^ntt 10).
A -|- r Titel inib Gnij mio {n'i A. 11 IMiittcv in Ciinvt, ti-ljti' Scito ti-ev.
l'lnj ^lUntt 11 ff. {'mciü 10 tci-vc „Vlnttuiojtt niiff fpvud)i-." i-l 'MüUx;
(>, (vij, fiiij, ba§ 4. 33Intt iinvagiiiicvt,. Vliii Sd)liif'. 'iMntt 11*:
„ . . \u ]d)xc\-}hi. 3;a>5 ' fei) bnnon ciniig. |: •.• ]["
Sn fid) tici bev une defannt gcUiovbcnen ?(njaf}i Sdjljvtenljifdjev Tviufe bodj
fd)on ,ViH'i tüie oten ,yifnmmengefiicite finben, fo bni-f man nnneljmen, baf^ biefe
3nfnninicnfiignng öon „'i)JJciifri)eidevc" nnb „^Intmovl" woT)! fviUijeitig gefd)el)en, ja
bnü (leibe Sd)viften in iljvev oiiiammeiifügiing luel(nd)t fd)Dn Hon Sd)l)vlenti felbfl
in ben .tionbel gebvadjt finb. .fialjeii foldje (S-reinptave and) feine ()i6li[)gvapl)ifd)e
'l'ebcntung, fo fommt i()neii bod; eine [nid)()iinblevifd)e ',11; ifn'e ^"()avaftevifiennig
t)iev beugt bev ivvigen ^?(nnnf)nie tjefonbevev Vtnsgaben nov.
/.' „Uion meu= li fd)enn leve ,111 mel)bcn '„ 2). 5JJavti. S.'ntt)ev 3Sitteinbevg
■DJi, t. XX. n " W\t Titeleinfaffnng. Xitelviiiffeite debniifl. >: ^iMiittev
in QuQvf.
Stiicf UDit 3ol)niiii 65timciibcv(j in SÜJittenbcrg; lilfleiiifnffiinfi D. TDiniiiev
'Ji'r. 7:'., bii'fi' I)nt ',luciffUo§ bio lH'tfiiifiid)tr Pliifiiifitiifl uoii 'IVi bri'iiiflufit if. iiiilnn.
— Wiiiid)cn -fiSt., ''.liüviibetti ft5)i.
9l(§ B in einer ilieitje non (fitmptaven fd)on gebviirft wax, luavb augeii^
fd)einlid) evft bev '•IJadjtvng „9(ntniort" ol§ S^ogen (> gebvndt, bev fie() nun f)iev bei
ökunenbevg mit bev '^»oginievung (>, (Mj k. vicljtig an bie tjov()evgegangeiie „'•JJienfdjeii'
(eve" mit it)ven 8 U.Mnttevii anfd)lie&t. V(ud) l)iev mivb bev ''Jiad)tvag .jnniidjft
äu|evlid) angefügt, oT)ne anf bem litet angetiiiibigt \u fein.
04 3!on ^icni^fnlcljrc 311 iiieibcn iiiih 9liititiovt auf £ptiid)C. lf>22.
B -\- a „Uoii inciu fdfjciiu levc p meljbcn. "3^- ?}iavti. l'utfjcv Söittem^
berg- j '031. S. ir. ij j" 9)111 litclcinfnifumj. litehüctfeitc bcbrucft.
12 ißlätter in Cuavt, letjte (Seite teer. C^ne iibevleitenben Äiiftoben.
lie '( = 6(nife ()nt bett 2nirffi'l)U'v ÖJabvicli-j ftatt Sabvicli-3 niif *l. (>" üj^.
Srurf uon ;jol)niiii OJninciiberij in Sl'ittcnbfviv — S'if „3(nlttiort" ift nur
niiBerüd) nngofiigt; lyi. (M » beginnt: „?liittBOvlt niiff (pviidfC ..." iitm. —
■JliigÄbiufl, SBnmberiv iBerliii, Saiijig, föiivli^, J?opeii()iigcu, l'onboii, "JJiiindicii
.§St., aisetnigerobe jc. : iöfUer 21G7.
3)01111 nimmt ber ®vuiieii6ovgifd)e Sriicf bie „'Jlntiüovt" nud) in bcii iitel auf:
11" fi^ „Uon men= jdjeun tcve 5U mci)ben+ ,; 'Jtuttiüovtt aujf fpvüd)e fio innn
fiivet nicnfd)en lere ^u ftevdenn. JiS^ ^Jlovtif 8ntl^ei> " 9öitteiubcvgt
931. S. JT. ij " Wit litfteinfnfinnn, litctvüdfcite bcbvnctt. 12 Ü^lrtttev
in Cnavt, lefete Seite leer, ^(att 9 lO' l^i beginnt: „Vlntuuirtt aiiff
fprud)e", nmSd)hi§: „^u fc^rel}beiin. ; S)a§ fei) bauo giing. •.♦ ||"
*)!od) ofjiic übctleitfiiboit .Riiftoben.
Tviicf i'ou 3ot)iiiii (Stiiiii'iibcvg in 2Bitffnbcvg. — .ßimafejdje SIg., 'üdigsbiitg,
i8fvliii, Ü^tcälou 6t. , 2~iTvbfn, Ptfiirt llinvt., 6iot()ü, ©öttingfii ^ Ijiet „^Üntmovl"
iibgetvennüi, .'paiiibiivg. fioiiigsbi-vg U., l'oiiboii, Uliiitfti'v, äln-inuir, 2l*ittfiibevg \.'. ;
u. Toinmcv 2>;l : l'nnyv H, i:?39.
^iini bieiciii Ttiid ift bie tfigiiiiiinig ]n beiii ciitoii O'ifmplnv uoii SdjijvUntj
( .4 i d') i'ntli'f)iit.
B^ti^ „Uon men- nienidjeii (ere " cju mel)-'bent ' 'Jtnltiuort nnff fpvndje feo
man fn^ || rot menidjeii lere tjn ftercfen. || S- 9JiQr Vutfjer |[ aBittem-
berg. 9)L S. jrij. " 93lit liteleinfoffimg. 12 ->?lätter in Ciinrt, letjte
Seite leer. ,^ier Iiat «IMatt 'i< I '' ben .finftoben „Vdittluortt" ; 5^1. (> 1 »:
„Vlntmortt nnff fprud)e", niii Sdjlnffe tH. CM": „Sa-? fei) bnuö '
gnug. ,, • . • i," (/(-.(llaffe; in biefer (vrfd)eiiinng-5finni: <i-.i
S^viirf Don 3o()nitn fönuioiibevg in älSittfiibeig (in hcn initcri-it Ifil bev Sitcl-
finfuijiiiig fcinf 3iiitinlc ^ gtol! oingeidjnittcii. ifiinattfdic £(g., S<iimbcrg,
ü<ftlin, iilvcÄlaii 11., Wutljn, .fialle 11 , i>aiiUiiivg, .Wöiiig-Jbrtg 11., ÄDpcnljiigcii,
Vfip.iig 11, Vuiibon, llüiiidjeii •£)St., :ilU'iiriiiv; U. iouimcv '279; iln-Ucv 2Ui9.
öierund^ luaib gebruift:
^'a^ „5i!on nienfd)en lere (ju nieijben 1! ?(ntutort nnff fpriid)e, fio mü
fi'iret nienfd)eii lere ^ü fterifen. S)oit. ^Jior. Vntliev. unttemberg
931. 3). ryiij. " 2iteleinfnffiiiig, iitehiiif feite bebrnrft. 12 'iMuttei in
Cimrt, Icljtee "iMntt leer. - inntt U< 4 '■ nni ed)lnB ber „yjlenfdjen-
lere" : „l)n end) (vfVJi'32Ilia. mUl^Ti. "Sn bleljbo bei). " Sann
auf ber ni1d)ffen '^,tHe ber .(Tnftobe „'Jtntniortt". ?(m Sd)üif! ^iM. 11'':
„bl)e I; lügen tjn fcf)rel)beii. 3)n^ fei) bniion gnug. "
Tviirf uon aiHilf 8liivini'v in tvvjuvt. • ■ X'Unftnbl, i'^rnnfiiivl n. 1.li. (ugl.
.Rfldjiicr, ^.'iitljorbviirfc bor £lnbtbibliDll)o! S. S), Wüttiiigcii, ,({opi'nl)iigi'ii ibn-
(vvfiiipliu Ijnt biitd) ilfajiit i>iij in iiii gcnnbftti; 1>niijcv II, Ifi-'iT.
B'^h „Uon meit= || fd)eu lere 311 !| mel)ben^ ■ 9(nttiuo!tt nuff || fprnd)e ^0 innn
füret men- ' fdieu lere ^u nieiiben. |sicf || 2). War. \.'ntr)er SBitteni-
bcrg. II «DJ. 2). rrif. " 93tit liteteinfnffimg. litelrürffeite bebrmft.
12 *.yiätlcr iu Qiinrt, letjte Seite leer. "iMalt ('>' 1 : „l'liittiuoitt aiiff
Son 2Jlen|(i^enIf!)re jii meiben unb Wntloort niif Sprühe. 1522. 65
fpiüd^e." Stm «d^Iufe Slatt (M": „ju frfim)^^ S)a§ ffi) bauoii
gnug. || •.• |"
Tmd öon 3ot)oiui 6Snincnbctg in SlMttenbcrg. — finnofejcfjc Slg. , a^etUii,
ajteälaii 11, (fvfiitt 5J!ntl., (fttnugeii, .g>ainbiitg, Wüiidjcn .f)3t., Söittoiibetg i.'.,
Slßolfeiibütlfl; H. loimnev L'SO; liteUinf. 70 A; Uiof)l 'JJanifV H, 1:140, bcr
iiiigenaii.
Cf iitel ufiD. wie B-h, nur ;i 7 be§ litcls „Wavt." eiiiteiluug bie
gleid;«; Citfiogropftio unb i?fttfrn nbtccid)eiib, oucf) bcv Satj, jo ftef)t
Slmeu sßlatt ".H j '' imtni mit eiiiov ;')eilf allein. 2evt bev „Vlnttli'ovtf
wie B'^h.
Stiicf Hon 3ol)<i"" Kximenbcvg in äßittenbfrg. — :i<etlin, itfrcÄlan U.
Ixtibtn, ^Inngcn, ©dttingfii, ,ftopfnl)agfn, l'onbon, 'iOJiindjcn ,5>St.; ^Minjev II,
i:}41 lUgl. ü. Xoniincr 'Jiv. 280j.
I) „Uon nienfdjcn [i leren jü iuel)ben. ]| S. ^Jiaiti. Snt^ev. || Söittenterg. ,,
«Mi. S). JXii. " 5)iit Sitcleinfnffung. litclviirffcite bebvnrft. 10 «iJtiütcv
in Cuovt, (efetel inott leev.
!St. 91 ij«), ,^,. 2 u. II. (5f)flrtüücv, SBnnb . . . jltx\}d) . . .
Tturf DOM .gifintic^ Steinet in 'iliigSbnrg; liteleiiifnjiimg ©oetjc, .^loctjbeiitfdje
Snicfet '•Jir. 144, u. Toininet Sinf. 'Jir. 12S. — ßnanfejcOe Slg., C>ifenad), Lhlongen,
(Vrnnffurt, 05otl)ii, iJöiiigc-berg U., .Ropent)ngen, l'onbon, *)Jiiiiid)en .s"i£t., äiMtlcn:
betg y. !(.
I) -(- (/ „Uon nicnjdjen (cveu ,511 niel)bcn. ; S). ^3Iavti. Si.'utt)cv. Söittentevg. ,1
9J1. S). XXtj. II" Siteleinfaffung. litelvürffeitc bebnuft. 10 33(ättev,
(e^teS S9Iatt Icev ober entfevnti. ?nie» wie bei I). Xann beginnt
Sötatt 11 oljne .ffuftobcn nt* '.^ogen P: „9(ntlOD!tl anff fpvucfje",
4 inättcv. 9(ni Sd)hiB fl"f *latt 6 4*: „,yi fitrei)benn. Sa§ fei)
baiiB gnng. ^♦I " l'e^te Seite leer; im gnnjen nlfo 14 '.glätter
in CuQit.
Stiirf 1)011 .^leintid^ tstftinev in Vlug«biirg lOgl. oben). — Sfttin, '^xtibtn,
^ünd)en .^St. k.
7)» litel iiftt). toie bei D.
m. ?Uj'' ,'i. 2 ö. u.: («bnrti'ifiev aiinib . . . flapfd) . .
S'Turf Bon .^fintid^ Steinet in Vlug^butg. — .ffnaafe(d)e £lg., ßreii^nmlb,
^eibelbftg, Vonbon, SttnBbutg, *iijicn; '■^Sanjot II, i:Ws.
E „U'on men- || fc^e leren ^ü || meiben. || T. "iViavtinu-^ !i.'ntl)fv. " 'JJiit
liteleinfaffung. litelrüdffeite bebructt. 12 Slätter in Cnart, letjte^
5ßlQtt leer. Snbalteangnbcn om Mnnb, o^ne 3i<if)vel,^Qi&l. Cfine
„Slntwort".
Tviiif üon *2lbom ^i'etri in ^M\el (i>. Jonnner '■Jh. 27S); liteleinfaifiing fbenba
^Ix. 102); meütx 21<;o. — ,ftnnnftfd)c (=lg., «iigäburg, ä<affl, »crliii, 5re«bfn,
STonffiitt n. ÜJJ., St. ©ollen St., .Oiimbuvg, ßopen()ngfii, Sonbon, '•Mliiiidicn .^iSt.,
EttQBbiitg, aBciinnr, Ül'itteiibrvg l'., Piütic^ !C.
F „i(on menfcfjen ]| leren ^no ml)ben. || 5). 'OJlnvlinn-i t'uttjev. |1 'iUttembevg.
•DJl. 2. rvij. " gjlit liteleinfaffung. litelrürffeite bebrurft. 12 iölütter
in Cunrt. ^^luf ber öorleijten Seite nur ein .öoljfc&nitt (l'utl)er in
gm^er (?igur mit ber Q^ibel in ben '■>(vmfni, letite Seite leer. Vlm
S?utfteT« 9Üertf. X, 2 j
Gl) 'i'on ll|oiifd)fiilt'l)vo yi iiu'iticii iiiib ".'Intmtivt niij Spviir()c. iri2-2.
(nibc: „(^etvmft im inv imrf) bi"v golnivt (<l)vifti. 'DJI.S.rni. " Cfjnc
,/^liittoovt".
Strafjbiufltv Ixutt Oil>oM •Hi.ipffcl '., bit liti'li'tiifiiijiiiifl ift bir gli'icijf Unc
tu ßbpifel-5 "Jincf bcv „'•JJiiffilif nu CH-oiibcriV = U. 2oimiicv ''Jiv. '-'72: iltrllcv
*Jir. 21ii"i). - 'Jlug-sbiirfi, 4<evliit, 'Bliiiul)iM: IL, Stiittflnrt, lltvi'rtjt, *il.H'iiiiin-,
itJolfcnbiittet, äl<orm-?.
(1 „Uoii iiu'ii= II fcfjen Iceveii .]u Ij iiic\)ben. || 2). llinitini || l'iit()tn-. || Söittom^
bfvg. II M. 3). XXII. " Wit Xitdeiiifnfimig. litclriirftfiti' bcbnirft.
8 ilitttev in Cuavt, leljtf Sciti- Iccv. C^iu- „Slntluuvt".
?(ii!i-3buvgi't 2'i-ucf (©. fövimm unb 2)!. aBirjimg?), loojii bic ®prad)e ftimmt.
— Scvliii, ftopeiiOngeii, '3Jiünd)cii .^i®t. uiib 11., Stvnfebiivg 11.; ^miii^'v U, l'''''f>-
7/ „Uon iiienj^c || levcii .^tu meijbcii. || S. 'DJlavtimiä Suttjev. || SÖittnibevt^.
•m. ®. i-jii. [," 5Kit 2iteleinfn|iung. litetnuffcitc bcbriuft. s 53lättfv
in Quart, lettte Seite leer.
•Jliig-iburgct 2"tiiif (Siginiinb ©timm imb ilinvr aiMriiiiig ?). - (^vlmigi'it,
.^iioibclbetg, Soiibon, ÜJiüiic^cit, S3.>criiigcrobe, SiUcii, aBittenbevg.
7/ „^!oii incn?dE)en lere || ,511 tncljben. || 9liitt!liDvt niiff fpnicfje || fo nmii fiivot
iucnfd)cii II U've ,5U ftercfeii. || S)oct. Wiax. l'iittfjev. || Jüittcmboig.
9Ji. 2). XXIII. " Wit litflcinfaifiing. litelviirtfcitc bcbriirtt. IPiUnttev
in Ciinvt, Icljtee i^tntt Irev.
Ttiirf Vioii 5)icld)iov l'ottl)cr in äüitteubcvg (Sitelcinfaffiing bei u. Soimufv
yiv. 77; föodie 9iv. l.VJ). „'Oliitluod" niif '-iHntt 10-i fofovt iii'il ;]t\U 18 bnii
2ei'te be? 1. leilf-J fidj niireitjciib. — .(iiinnfi'jdic Slg., i'i'iliii, WbttiiigiMi, yiMt 11.,
.twmbiivg, .(topciibcigcii, S^'unbuit, ll|iitid)oii .üSt , "ilH-riiigevobc; '■|Miiiii'r 11, l<;.''ili;
luoljl ils'cücr 21(is. '
7v7.' „VlutlDiüt Üeütfdj i bff jpmd) |o iiinii fiivet iiieii= j fdjcn (cvc ,yi iiicl)bcu. ||
■■Aion inciifd)i'ii tcve ^iiuiel; |i beii. S). 'i'.'iinvt. Sut{)ev. ; " 14 ^-iMcittcv in Ciinvt.
Tic fvfto ,-ifili' bi'-> IitcI-3 ifi .s3ol,iid)ilitt.
Inirf Don ünU'ntin (i'nvio in ij'ofcl. — il'nnibcvg, äVifcl, *JJiinid|i'M ■'pSt.,
Sinttgnvt; aßcllfv 21(;i.
/// „''San iiUjiifjtcii k= I VC t()ii mijben. || 9tiitf;!bovbc bp fpjote | fo man foiot
nil)nf,i I fen (ovo tI)o iiHjbcn |fü! bgl. />"-/* niib Cr]. '^. Wnvti. ^.'iif()i'v |
t()o bnbe. '.JSnitti'inbi'vf!. || ir)2:!. " ^Jcit liteli'infnjfiiiuv iili'lviid'[i'iti'
bebvurft. 10 iöliittev in Quavt, ba§ letzte Icev. 'i'lni (vnbe: „W()eb)mfi't
ll)u Söittciiibrvti biud) l'feldjio! j Vottf)ev beni Sinigcvii Vhn P-lfftou bagi
Vlpiili'S ;^^iii b.'f Uiibo tluintigi'ftcn nnd) bi'fili'inl)niibevt 3nvn.
.fieibclberg, ^cliiiftobt, JfopciiI)iigi'n, V'iibrrf, Stiiltgnrt.
717;// „*i!nn uiefd)en lovr || to fd)uli'cn || '.HntU'uiul bp |om || niigT)e fcviftnven,
liu'lc II lo bcv iiu-nfd)en le || ve jd)l)ut to ]| ftavdVn. 1| '•JJi. 2). vviii. i"
17 ^i^lättfv in Dnai-t.
Ttnrfct iiidjl ermittelt. .tioibrtbovg, .ffopcnljngm.
N „DK ilV.M.A II NKS TI'.ADi'l'loNiliVS || VITANDIS. i| ITF.M. || DM INI-
QVO MAMMi>- II NE, LVCAi: XVI. || CONTIONKS. |] Martino
Lnthrro anfhari'. \\ Inan. JUirlllra'ims Ti<i/iriwis. \\ l'frfiiims lircr
oliiH (/Hinii HOS rdiifo/a, /'<)iirli<t/ \\ i'uit/ijtliriyii , hoiiis in/'fi/nrus
ys. 1" Wit liteleinfafjunfi. 2(; ^iHättei: in Cftob. 91nf bev
Söon 5)}eii|rf)enU'I)te ,vi iiicitifii imb 9(ntlD0tt auf ©ptiidje. 1S22. 67
legten Seite 2I)oma§ SBolf^ SJnider^eidjen mit lliufdjviit iiub baiuntcv
„THOMAS VOLFFIVS. ^ %m (Snhi ba üüilc^tcii Seite: „HASILHAK
ANNO POST II CHRITVM [|o] NATVAF || M. D. XXV. || EXCYDE-
BAT THO- II MAS VOLFFIVS. , " 2)ev 3)ni(! |d)DU bf|rf)viel)eii Uiif.
?(ii§fl. Sb. 10 ', CXLIV.
i?iinnte(d)c Slg. , 5*evliii, 3^niijiii ©t., ®rc-?beit, .giniiilmvfl , '■JJi'iindjtii lQ<Zi-,
Strajjfaiirg.
^11 bell jluci üt'cricljtfii Stiicffii (5fl)üvcti jlDfi ;^iifrf)vificii. 3Jii bft ctftcu nit
.(ionvnb i^^ntititiii-j m'iitit firfj bfv Überiftu-r ^\oI)aiiii ;)ü)t'tlicniiii*, luic üben auf
bem ticbvurffcii litcl, in bft .^lueitoii nu Sotob ;)i()eüicanuä, bct in aUiilfiibctg
ir>21 nm ll.^Jiävj pvoinonicttc (lacoVms Molitor Tiyiirimi.-ii, bcyirfjltfl fv fiel)
jcbod) ali lo;in. Molitor 'l'ifjurinus.
Oo C^anbfdjvift Bresben (9U-. 294) nb. bom Satjv 1526.
3ft freie Übettrngimg bc? ®tiirfe3.
Sin bett PJefamtnuäflnticn finbet fidj bie 6d)vift Söittenbevi^ 7 i'[!'>T>4), n47''ff.,
3lena 2 (ir.55), OG^jf., l'Utenbuvfl 2, rinff., t'eipjifl 18, l.sff., aBnld) U», 712 ff.
iinb (Mangen 28, 318—343.
Sie ^JiciTjonfotfle otigev Sviirfe ,yi i'r!eiiiu'n luivb bnbiivdj evfdjuu'vt, ba^ bie
,^lDei Seile iiid)t Don ^Jdifoiig nii .yigleid) Ijevauggegebeii univbeu; jiiovft uatiivlid)
„Wenfdjeu ^eve" iiiib bnuii „?liitmovt auf fpviid)e". \Hu bev Spi^e bev cvrjnüenen
Snirfe, bieÜeidjt nl§ llvbnid fteTjt .1, Ijievüoii ftaiiinieii einevfeitS DEFa , Qubev^
feitö lil'lK; bei bev evfteii ßvuppe ift bie „yiutuiovt" mie tei A, \mm\ ülu'vtjnupt
öovljaiiben , iiuv dujievlid) niigefiigt, tiei bev ^lueiteu )}d\\ ?liifniig a\\ öovtjniibeu,
fpdtev ofjiie Seiteuabfnl} niigefiigt. Ct fie je nlleiii (jiiioiiSgiiig, ift, bn fie iiivgeiib«?
nUein bovtommt, ,5U bejUieifetii. 2Öa§ bie IHbljiiiigigteit im einjelueii nidniigt, fo
ift 7) Uiotjl immittetbnv uoii A ndgeleitet, 7)' üon />, E aber tiou einem ,\unfd)eii
A imb 7) ftefjenbeii Sviirf (7)"), ebeufo 7' bei ollev iH'vlimiibtfdjnft mit /',' uidjt
nu§ biefem obcv biefem allein, iinb G miebev ou§ einer .ffreuäung tjon 7) nnb /'.
yiaä) bev Spradje töiiute ba§ ^IbWingigteitSüertjöltni? luieber etrna? anber? erfcTjeiiien,
t)ier ftetjt 7' mit feinem alenmuni|e()en (Winnittev allein, bod) fdjeint bei <1 eine
olemaunifd)e Sovlage biird).
3(n ber jiueiten ßrnppe ift II in Dier Vluflagen uorfjanben, bie flav in bev
9ieif}e liBTMl'^ entftanben finb; Don li' ftammt ber (hfnrtev lixwd =23'. i- lr,2n>,
ber aud) fpvadjlid) feiner 'üoringe feTjr treu geblieben ift. Kon //^ ftammt (', Don
biefem /; K meift in ber fpvadjlidjen Jvorni bielfaelj auf J'.F, fouft ober ebenfo
beftinimt auf B"^ uub C.
5ÜDU ben nieberbeutfdjen Jvnffuiigen ift /. U)ol}( \\\ A—G \\\ ftellen, aber
7i foUiol}l luie M unb bie .finubfdjrift 0 finb frei übertragen, M ftarl tierfiir.d,
on einigen Steßeu burd) Ihnfdjreibungeu tjevtiingert. t'eSavten Pou 7yil/0 finb
nur aufgenommen, U'o fie inr Un'leudjtuug bes l)od)bentfd)en lerteä förberlid) fd)einen.
%\t „Vlntmort" ift .yierft (vrcniplaren be-j fdjou fevtiggebrndien /.' beigebunben
U'orben (erfter Srurt <i), berfelbe Sal.i ift bann faft nnberiinbert g(eid) beim Trnd mit
/>'" nnb 7)' berbnuben, U'enig beriinbert iln nut 7?-, barauä abgebrndt <■ (Oerbunben
mit ('), lueiterljiu bon « abgeleitet d C,ju T), ba§ aber and) ol)ne il borfomnd),
') Eine 9lii?gnbe l)oii V>12 gibt c-> alfo non biefem 1)vittf iiic^t, in bcni Äopentjngencr
evemplnv ift Don ber SatjreSjnl)! W. S". vviii bo?- leltle j nii?rnbicrt (ugt. S. f!4).
08 2'pii l'tciiidinilcl)!!' ',1' utfibt" m\h ^liilU'ovt mif Spviirfjc. ir)22.
/ i'mit l gcbtiicEti, /■ (mit K gobrurffi, bie uiebevbcuttdjfn /, »i, n mit T.]\[0
Dcvbuubcn. 3(n ein (fjemplnv üoii A ift «i, an i-iu nubevi'ö c nngcbmibcn.
Sil- lotdnifrfjc Übci-fc^iiiig (JVi gcl^ort fictjiT iiidjt bi'v 7?=6nipVc an, ob nbcv
A ictbft l'ortagc mar, ift taum \n ontfcfji'iboii, wafjvfcfjointid) ift e§, uu'il in A^
bie „9liitiuort" luie in .1 fe1)tt.
£)ie ?Umiciti)nngeu bev übrigen üSvurfe Hon A in iße.^ierjnng auf Söovtiovnioii
nnb Sdjreibnngen finb und) ben fiiv nufcvo '.^Inc'Qnbe geltenben ©rnnbjii^en per-
.^eidjnct; boc^ finb fte'^enbe ^öavianten nidjt immcvnnebcv aufgefüfjvt. SBemcvlt ning
ton liovut)evein UH'vben , boß in ber „'.Hntmort" bie 'OlbuH'idjnngen fel)v gering nu
iJatjl finb. 3" ^cv 'Kegel tonnte in ben folgeuben ^',nfainmenfaffnngen mit bem
Sigel ber „9Jienfd;enlet)re" allein aud) bie Beigcbrnrfte „9lntii'ort" be;eiel)net merben.
(f§ ift alfo, mo nidjt anberä bcmertt, ,v 33. K = Kl:, B'^ = ß^a- nff. '.)ln-i i^.i
finb bie loenigcn ^^Ibu'eidjnngen Bon BUt- nur Ijier ^ufammengefafet.
;Scr Um tan t ift am gtcid)mäBigftcn beim a bnrdjgefidjrt; er feljlt in
gefalj EK, arbei)t, ab entenv D unb im ftarfcn äcitlnort er faltet (1,
gefaltet T). mir e ftcljt ä in «attcr EFK, fdjablid) E, tdglid) B'EFK,
nindjtigtlid) DE; 't> ftef)t in ermött D, loolet, mörf, Tjorter O, in louldj
neben lucld) in E(^ für mild) in A; gegen .1 fietjt Umlaut in gefeljt (1, bän l>
ben K, fdmcr (5plnral?i 1). — '5ia' '"' ftc^t ö '" lager T)(!, Oiettcid)t in
t)är F.) (^ür ben Umlant tion n ift e Siegel, bod) T)at E bafür d in tdf„
t()dten, beftdtiget, gebdd)tc, fldrlid), brn'^en; td^ and) T/ ; bagegen ö für e
fü^e I), loore G; ber Umlaut fe()lt in tlarlidj EG, bann aber mieber im
ftarfen ^cit'i'oi't er laffet E, lafet DE, entpfad)t E, entfat)et, gerab§ D.
2er Umlaut bou o (ö unb ö) in .1 oft fel)lenb, ift in I gonj unbetannt,
fonft biet l)cinfiger ali in .1, fo lior allem in l)üren lU'D'-EG, erben ("^Unrali
BEEGK, bofec lU'lK, nbten JUDEN, triften BCDK, nh\Ux BCDEdK,
nottig CGK, rotUIorig BC, großer BC, ftuffct B, loßen D(^ , tievpot
(--= DerbiJte) B. erl)ü^et r, fd)on 7)r;, Mumifd) </, fotid) /)/•', ortten /,
wolle 11 DEEK, m öl teil /•', m6d)t DE(-, tonnen d.
Scr Umlant öon u (n ober ü, nur ü in E, nur u in ß"C) ftel)t meift ]ai)l-
reid)er nl« in A, fo bei ruften BCEK, tnuben (Äonjunttib unb fd)U)ad)e'i 'iH-rbnmi
DEIK, über löber .1) (EFK, fnnb DEEGK. tjerfnnbigen D1:EK, gelübb
CDEGK, ,5nd)tig <"/,', fünfft /;, gliuf DEGK, für EG, jnbifd) /•;,
mngen ^Y/, bnrfen BVG, fprnd) 7/, l)nlff I*', jünger, abtriinnig /•', fnnff,
fürftcn, tiinucu /,-, 5}Hiuid), !ür,^tid), Ingen, fnnfftig fand) D), muglid)
i'niid) D\, mngen iand)'^>'i K, Ingner, natnrlid), fnnbigen, fiird)ten I);
in DEI'a t)errfd)t abtriiinig mit i, in I) finb (iüiibei, in G fprid) (£vrüd)e).
Segen A fcl^lt ber Umlaut feiten, fo in lugen /.', lngent)aft EG , für BC
(in (' betont aud) füii, burben r, .^ururf (/, mnnd) (puraO //, muglid),
bnbfd) B, furdjten B^. 6iar nid)t tennt ben Umlant üou u /, /' mir in für.
— ;Eer Umlaut boii mt)b. no (meift u, in G aud) ie, l)e) ift, üoii / abgefel)eii,
ba§ nud) il)n iüd)t tennt, in ben meiften 3)rurfen etmas öfter be.^eidjiiet als in .1,
fo in brid)le B^E, büd)lin CK, bi'iberel) CK, muffen CK, büberet) C,
rl)unu'n BCI\ fd)nler B, rnren /•', bied)lin, fiert, üieren, Ibieberel),
ml)effen, gvieii G ; er fel)lt bisioeilcn gegen y1, fo in tue f^Uurali BiC, fureu,
füret BC, bruberii B, gntter /.', muffen BD, bud)le, ruren /).
33on 5Dien)d)ciilrl)ic i» iiieibtii iiiiti 'Jlnlluoil mii S|uiiil)c. 1522. (i9
Scv Umtaut üoii an Icix, cii, /•' nud) dho, /' aud) cl)) idjiuanfl, jo bnfe cv
bcreiii.jelt flcgeit .1 fid) fiiibi't in g(aiilii(5 F, glciobto /, öftfv fc'^lt i'i gedcii A,
fo in glaiiln-ii 257)tr't/, ciiaiibt 7)7^, glaiubig lil'IK, Ijaubl 7)/''A', Qiifjcv=
Ud) F, faufft /J/f, tauffcii, aniimct K, laffcii (!) G/iT.
2. 58on boii alten ^i^jljtljougcu ift iio (in faft vcgctninfeifi gofdjvicbcu
\\\ 1)—(!K ihwd), ,5Ü, bübi'Vi'l), gut, fudjcii ufiu., abcv -ttjinii, iitdjt tljitini;
fein u finbct fid) in 1>'-, uintjvonb II 11'^ öfter n (aud) füv ben Umlaut gcUcnb)
jcigcn; in (/ uub (t fommt Uüv ''Jiafat o bov: tT)on, tljunb; üi- (ü) ift bon ü
Muv in ]'j(r foigfattig gi'id)iebcn, in fr oft bcfonbev-:- bcutlid) a(ö üc, ic, l)c. !5ic
Sd)oibung Dun i iinb ic ift bnvd) ilH'ibcl)Qltung alter i beffer gemaf)rt in DK
(bil, bifecui, bcfd)ribcn, getriben ufu'.), üerciiyelter in l!l'(!; umgrfcl)rt
fommcn afccr BJl'GI and) neue falfd)c ic gegen A, ,5. 93. in gefd)rieben, liegen,
ficfieu (füeben BD; alte ie fiiib gegen .1 erf)alten in bienft CIK i'beinfi D),
brieffe IJf, t)antieren ('/'', ift gegen A befeitigt in l)i)rl)nn, flil)en C,
regirct 1, üirbe, bineu 2P. — Wittes ei ift bom neuen (m^b. i) aU ai uuter^
fd)tcbcn in iXi: al)er, rain, aiu, maift; fläl)fd)liel) (fo öfter in Di; aber
in /) roenigftenö einmal fol) für fei nuas gcfd)id)tlid) bcied)tigti.
o. 35ie neuen S)ibl)tl)ünge ei unb au fehlen in F (\)\\, bi)d)ten, ll)bcn,
aber fei), frei), bei) nad) betannter ;Kegel); nur in unbetonter Silbe l)at bic alten
i'ofalc FK: t)^, bff, i)n (aber K aud) el)n). Söcitcr alö .1 in bcr 2)ipT)-
tljongieruug gel)t /■.' im äBorte uu'ibf)obbf"-
4. 5J3on fonftigen 'Jlbu'eid)ungen ift ,5U erumtincn ä> 0 100 BI, uion F,
blofcn 1, fifon FG (bo D) , obenteür F, wod) B^; o>a lua G, an
(^ol^nc'i K, nad) I, getjar^aui />; \^ \\ füebcnb B, uuirt ifo gemöTjnlid)) F,
einigemal aud; G, l)ülfft <r\ i) üielteict)t in bcr gleid)en 33ebeutung in iiU)rt,
T)l)rtcn 67, un)r B^C; u> 0 ücreiuaclt in C (furd^t), 1) (fünft), G (tumpti,
fcl)r l)äufig in K: fummcn, funbcr, funtag, fun, fünft, genummcn, boU
fumlid), aud) antmurt, trutjcu; ü> b fbri^ten 7iF, bbrfften 7<', mögen K;
Wond) 1. %k 3]otallänge luirb in A T)iinfig burd) l) angebeutet, bies feT)lt oft in
anbcrcn Srucfen, cbenfo loie f) alö Jrennunge,ieid)en ,5U)ifd)eu il'ofalen, ftel)n, geljn,
cl)brud) uftü.>^ftccu, QccnDFFGK, cebruc^ />7'7v' ee 7>>7,', cer 7'7v', mcer DG,
mer7i', er ("lUonomen) ''', eeren I), leer i'', leeren G, breen G, roee f>I\ n\nK
Slbcr nie fel)lt hai t; in gcfd)e^iejn; es ift bieö alfo anberä aufgefaßt als bas
in gel)n, fte'^n; bei auberen SBofoIen fc'^lt I) gegen A in riimcn F, jn E,
jr DK (ormut /'' gc{)ört motil aui^ T)ierl)er, ba utT) -- -ul^t öon Wrammatifern
bezeugt nurbj. @egcu ,1 ift bisiueilen bie l'änge burd) 1} brjjcidjnet j. !i5. in cl)r,
^l^rem, feol^n ßC, nef)mcu /, burd) Xoppelfd)reibung: ftccttc Jk, roceg D.
amu > ah) bor iüofalcn, 3. 3<. boioen /, umgefel^rt aro >• auui bäumen FK,
bgt. neu, ucümeS GK i'bor ^onfonanten mcd)fclt au unb am befonberä in 7>-).
5. ;3" unbetonter 3itbe ift i > e in allen Trurfeu geänbert, nur gan,} bcr=
eiu^cU c>i fil)iftu C, Ijol^ift GJi. Sonft ift auf bie i.*e5artcn ,]n bermcifen;
]^erbDrgel)üben fei nur, ba§ bic grünblic^ere ülbmerfung bee auelautenbcu e in CF
berbuuben ift mit beffcrer (nt)altung bes e bor .^onfonanten; Vlpoftelcn, fabclcn,
I)crrcu, berlcfteret, el)eret, ftet)ct. ^n F fel)lt e fo regelmäßig, i>a% bieä
fpäter uid)t mcljr ber,^eid)net ift, cä tommt Ijier fiT)c, böfc (präbifatibi, fcrrc
nur augnaljmlrocifc bor, allcrbing^ einmal fogar falfd)c CI)riften mit c gegen A
70 Sion 3}fcnid)cnli'l)te yi incibcii iiiib '^liittoott mif Spiiid)f. 1522.
3ii bct USoifilbc ge- fcl)tt c ijcgtii J in gl cgi, giu'ljiii C, giiDJicu i, ftcljt c
gegen A in geitng IJ, getouticn F(r; in (7 and) i)clcl)t)en -^blcljBen.
SSdu .^üuf Dnantcuiinbcrnngcn ift ,511 lH'qcid)ncn : 1. t) ^ li gebottcn,
bnttci", gcbcrbc uff. I'FG inid)t intnicv ücv.icidjnct), oft nud) in 7, K 'üdv
aUeni in bcv ^JJad;filbc -bat), b" p Ijaupt /•.', banrfpar liW, -per /f, eiil-
pictcn /, fjiipfd) (r.
12. ^^ci bcn t = !L'autcu ift aus bcin (^Ijnnö unr bit gvo^c iSoiticbc für bt im
aEgcniciucu bei I) ticvüor.iuljcbcn (fugav tabttcln, ciuinat bcflctbigct», nad)
©puüvlanti'u in h! ifdjilbt, fpbcnbt, ftaubt ufiu.), t)cixin,iclt aiidj in F, in (4
begegnet fugov I)anbtljicicn; int ;;jn(üut b "~: t bievtcn G, t">b unbcr J>,i,
EFGK. 3'" '^(nlaut t^ b bi)ied)t, bnd;, evbid)t /■.', bvetten /•', gcbnbctt A';
b> t tvuurfeu FG. IKegcl fdjcint uunjbei ( Ciocitcv) K.
3. Sei beu f = l'anten bemevle tj > d) in gel»cl)d;t /', fidj, fidjftu F;
gf > g in gefngt BC.
A. ibei f ift bei allein (£d)tunnlcn jii bcubadjtcn, ba^ ftalt fj, ff nad; fpnteicv
3lvt f ^li'ifdjcn 'IvoEatcn DLnljerrfdjt, ,1. iB. in bifev, fpeljfe, lofeu, luefcn, tuel)fe
in FGK, eine SSovlicbc füv fe beftcljt in HC: feül;n, Ijanfe, blasen, für fä in
/: Ijaufs, liefe, tuä'^vcnb / nad) neuerer \)lit -e im l'lnelanl, -f- im ^iidnid icigt-
3fn ber (<-nbung -en fct;lt u mel;vnialö in 2?i.
r«. Sie jBoppclfünfonanten finb in fviitereu Svurfcu uiclfad; ber nuibernen
JXcgcI cntfpredjcnber gcbrandjt aUi in A, fo in Ijcrr, genommen, fonimen,
t)i)mmel FG , not, bemntig, ober, Iniber, niber, getabclt, gepot, fnbetn,
jil ufttJ. GK; fonft ober bou ber ;)iegcllüfigfeit Don vi uid)l berfdjiebcn; bcfoubcrä
BVI äeigcn tiielc überflüffige Soppelfonfonantcn, aud) gegen A.
iBon beu SJorfilbcn ift für- ~> bor- ju bcadjteu in borljalteu il\, üou
bell ^lad)fitbcu -ui^": -uüfe K, > -nuB dG, -bar" -per K.
*Jluä ber 3lerion finb benicrfcnoluert beim .fiauptluort bic cubnngetofcn
Oicn. Sing., >uie hc§ Wcl)ft k('F, cbcufo S^al. '|Uur., bic "^Uurale orben" orbeu
HFF, Ijüdjer >• bndjern (;, ,5iucifell)aft ob *.|V(ural ift bie famer 1); beu
!lel)ben" tlel)bern K; ber funben iSat. Sing.) fnnbc CK.
33ei bcn (5-ünubrtern: l;ljn (t'is) "~ V'"^" ''» "^"^i' ben" übern G.
S9et ben äcitwijvtern: bie (Jnbiing -et^-ent {'1 ipl.) ir tutrbent F,
tüiffeut, taffcnt E, ganb F, Ijorcnb D, bafür awd) -cn: ir gtonben, l)6rcn
(aud) als Sinpci'fitiü) /■;, bcmeutfpred)enb ir i'nub fic) feinb KF; in b. •> Sg.
^4.h-. fet)(t ber Umlaut gegen A ,5. 1<. in er laffet F (tafet /•'), fallet EG,
entpfad)t F.
'j^on '.'(bberbien tomml Ijier tlcrlid) .1 ";~~ flerlid)cu C tu Setrad)!.
Sie toed)felnbcn Söortformcn, llittcrfd)icbe int öefd)lcd)t u. ii. geben
bie l'eearten üollftänbig; bod) mag l)ier .^ufammcngefteltt fein:
1. ©itbftantiuc. bie tuft > ber luft FF, lagcr A ~> Iciger E leger G,
fd)rifft .1 ^ g(C)fd)rifft EFd, 3(poftot .1 ~^ ^Jlpoftet A;/'', tle\)uot Ay
ttaljuat G üeinot F, lippe A > leff,ien /•-', gcfelj A /- gcfal,! Eh', Wund)
>■ Wi'tuic^ K, bau A > bau /> bcn K, glcl)^uerel) A > gtetd)6ucrel) G,
Monaten A > ?lloueben K, crbci)t A > arbapt />,' befcl A > befeld) d,
Sabater >• £abtt)er D, mibl)oppeu A > iuibl)üpffen F, bud)Ic A >
biidjUn CGIK; 6I;art^ufcr > öarttjeu^er C.
"Hon 3)ten|4eiilcl)ie ;ii meibcn uitb ^Iriltootl uiif Spiiid)i'- V}'i2. 71.
2. l'lbjcftiuc. cififjvedlid) -1 ^ crfdjVDtflid) /•', fdjaiitpQv ,1 jdjaiiu
piv K, ci)gciittid) A ^ cljgcbli^ K, unbcvtl}aii .1 ^ uiibcitl^cuig (J,
djriftlid^ .1 ^ djriftciilid) ilG.
■i. 5pvonoinina. iiuld^cr A > ipcldjer IJFK \vbld)cx EG, bi^ A >
biß F, Wai'^ W^ J), uid)t§>nid&§ (eiiuiml) D; bj als Vhtifcl, bai nli
.Holijiinftiini fd)cibct nur T); uicmaub, ijcmaub > iiljcmab K ijcmat /•,',
Dgtidjcr .1 > ijcglid;cr E ijcgflidjev FG i)ct(id;cv J), ijbcriitnu " ijcbct^
mau DK.
4. SBcrbcu. feilen ~> fatcn E feien I)F fcUeii 7\'; Icngcu, Icugfcn
> leutfcn JiC leugnen FGK tciidnen /•', öeibanincn ^> toerbanniicn G,
neben Ijüntieiren andj anbicicn A", fangen" faljen G, lengt, flenßt >-
lügt, fliifet iml)b. in) 7', fdjlaTjen > fd;Iagen 1>, ücvpot (-^ bcvbötc) >.
ücvpnt D. ttjnn^ tljon dFG, flöten" tljeteu f tljettcn ^• tliatten f),
cv tuei^ ~~ luaift J); ningen ": nuigcn EK, bnvffcu " böiffeu J), bn
fall > folt 7>, njont>luiilt F, mollten > lüolteu F, fie tiinben, fnnt
C^Jartiaipi > fünbcn, fünbt DEF, funnen "^ tonnen J), Ijat fönncn .1
> Tjot fi'inben G; fteet > ftat G iSovnien mit cl), e f. oben).
'JJavtifcln. nu > nun DEFK, fern > feiv E fcne /•', finteniat
> feJ)tmat E fljbmol F finteinnial K, feit(t)cnmat I), feVjtemal G, ba
> bo I>, ba- (üov .ßonfononten) ~ bai- DFJtK ibnvnm U>>, fonbern >
funbev A' fonbcv Ddd, für mi. Sat.) " öor E fov 1), biobcn > oben DG,
nic^t > nit 7-'C/7i nitft /, mcl)l> b)Di)t F bie njcljl E, benn > bann G
hand, alljH > al§3U 7A giftern > geftern k/, anbcr§ > anberft (r, ^urutf
^ ^uruden /.-, crbeij "> T)crbel) d, iljt"~ ijcijt A' miber inequc) "" loeber
DEFd.
3ln bcr SBortwaljt ift fein llnterfc^icb jWifdjcn bcii 3)vuden, nur bag
ftrorfs, ii'ie a fd)cint, nidjt überall geläufig U'ar, baljer D BUJ ftords, K
ftard festen.
72 Son l'iEnic^enlcfjtc ju mctbeii imb -üiitiuoil nitf tft'turfjr. 1622.
3.^011 ^)J(Cnfd)Citlcl)rc ;^n mcibcii 1532»
"Tillen, bicbife buddle le^cu obbci liuvcii, töeb tjott ijiiabc uniib
üctftnnb. 3(mcii.
,d), '•llinvtiii l'iitl)i'v, l)nb bijs fuv^ bucfjlc tiu tvoft imb cvicbtutiiii
bcr avnn'ii c^ciiniicii, f;o l)n (loftcvii ober ftifftrii buvdj mciifcf)cn *
rtcfftj rtefniic(('n lic(cii, Inffcii aiif^iicliii, Tn mit jljc fid) niftcii
iiniib ftcrrtcu fiinbeii biivd) bn-ö Uunt flottic', ^ii 6fftii)n l)ii
^® tob'j imtcn iiiib mtbcvii iiiiftuljcii. ?Ibfv baiicbcii lafj id)
iinljfii bic fvcd)i'u iiiitjitdjtijc tiHiffc, bic i)l)v (^l)ii|tlid} Uu'fjcii (lUcl)ii bo mit
ouffltcrffcii, bau il)c cl)cr, flctijd), mild) cjjcii, iiid)l bndjtrii, bilb ftiivmcii i"
tiinbcn K., bo3 id) l)[)n Ijicmit nid)t linll gcbiciict bnbcn. 'Denn id) nd)t fic
"(.v?imi^c w/iaf t"i' ^if fd)nntpnv Icittt, bic bno l)crv laftcv boit ,\)vnf( bcjubbrltcu, S,^o bod)
gcpottcii Imiv bcm bolrf foldjc tuidjt, biv; tucm ctUmo uott luav, Jolt nu^ci
bcm lagcv gel)u utib fein not mit abcii bcrgvnbcn. 'JH^o mufjnt tuiv oud)
biß iininiiBcvf loibCjopficii i)u uiifjcvm ncft lf>)bcn, In^ fic fiot cl)u mnt \s
lltOVCü Iciuc.
3d) tüitl bifec (5t)Vtftlid)c fvcl)l)cl)tt mu bcii nvmcii (icfautjcii bcmuttiflcu
flcitiffcu pvcbit^ct t)abcu, boS too ovmc fiiibev, '•Jiouiicu obbcr ''JJh'ind) ftitb, bic
(^crnc cvaiiß tucvrn, t)l)v r|cHiiffcii bcrid)tcu miuvii, »nie fic mit {^ot uiib oii
far crnii^ fnmcii imb foldjcv fvcl)l)cit l.;ud)tiijlid) iiiib (^l)viftlid) bvniid)cii fiiiibcit. 2"
ö5ott geb ba tjii fcl)iic giinbc. ''Jlmcii.
2 tiudjlc DD^E Imdjlin /jC7 Tiüe^tin /''A' tiicdjliii '.' hövcii (so fast immer) BCDFOK
«nab /•; t l\ii)U I'^--i'lll-: tn'id&liii /''/•' bi'icrt|liii (l :, flüftcrii (so immer) ir-CDKFGK
f> flc(a^ A' licflCtl l!'''(;l Ujcflcit tJ9 lijj- (i}iinie.r) /■'/< -nrn /'' nccil (immer) l>F,FGI\
•9Ct)Cll '.'/ ruften IP-'^ iJlJEl'UK 7 lünbcit Dh'FdK nott§ /•' gottc<j jast. immer alle
iibrijen ficftc^cn / ieflccit (immer) FF(tK .S' uöt(t)cil BVDEFCtK oiiftoftcil BCDEK
batnctcn DFC >i uitiudjtigc /// tötiffc liCUKd fo^iff ;•' (S|)viftcnli^ '/ 10 t.ljdjlcii
(au immer 1) für ü) /•' ftütmctt /.''-^^S A'/'A' // tiinbcn yv.'A' i)T)n| l)l)ni BCKüsN
nebicnt 7<C7A' /2 für: lidlli fdjnniticv /•.' fdjnnipcvu A' fdjnntVaiii IIB'- -dl fd)ont=
()Qtnn 2S läget l>Fd leger A' licjubtelcn /•' 13 folidje A' iucni| lucnn ISdIK u^er A'
l)ft F II taflet /'A'A' leger '/ gcljrn /.'' neu /''/■' gccn /'/v muffen /// /,") loib^
lioliffcn Fd iDcibfiolilJen /•-' nnfterml inijer / in lcvitc| lernet l> lere O 17 djriftcnlid) d
bcnmttigcn /// M Jitebigt F loa '/ *J!unncn D'dK niund) li—li-ll '■Slmiij K
■■JJlonc^ / fcinb (fast immer) d l'.i ctufj A' l^etufj i'' tjctoufe d mugen />' / mögen A7''A'
on] on A' 20 turnen A' fötdjet F ,iiicl)liglic^ CFFGK tünben DFFdK 2t gcüc E
fe^n gcnobc //' gnab F
SSon ??icnfcf)tiilc()i:e ^ii mctbcii mib 'JliitiDotl nuf £|itiid)c. 1522. 73
(ai.ättii ^,iö mciifdjcii iH'crni tili iiicijbrii fiiiö.
a5niiiti auf? bcr Kljrifiit.
'f'^cr cifl: Wofc§ 2)cutciDUoniio, bau tft, ijm fimtftcii Inid) am incibcn
b '^st)V follt nid)t'5 t;u tljnit im beut Uuntt, bn-i irf) cud) fnr^c, iiitb
Qitd^ utd)tö bnlHui tt)itii.'
Sßtrt aber l)cmatib \a(\(n, bau 'JJiofc-j vcbr lum ji'iiui'iu liunt allein. Tcim
ubft Utofc-j 6iiii)cv fiiib aiid) Inl 'Ihoplietcii bucljcv iiiib bao c\a\\[} in'U) tcflamciit
ba,^a t{)nii. ^Intuunt: C?-^ i)t abov iiid)t-5 mtw-i batni tl)aii, fioiibaii rbrii baf
10 fclb, bnä Du lllofc'j budH'ni |ti'()t, bao ftcl)t l)ii bcii aiibcvii. Tciiii bic aiibcvn
inä)n t()iiit tiidjt» mc()i beim lu-lineii bic cn'iin,id, UU)o i'ioicv luovt (^cbalfrii
nbbfv iiid)l (\i'l)a{tcu )(\), Hub luivtl UuiU mit aiibi'vtel) Uun-tcii iinb (ii'irf)irf)tni
bfid)vibcu. (^{5 i|"t abcv nücc- bic iclbi(\c cl)iiiiV' Icvc uub uici)iiuu(\. Hub l)ic ift
,^u tro^eti tuibci fic, Ta« jic l)u allcu bud)cvn aufjcv llioico biid)cv ci)u Uuntt
i.s ticiiqcn, ba§ uid)t luiluiv im llioico bud) cviuubcii lucvb. Xciui boy ift
uuäe|lt)el)filct , ba-j bic fiaiitic Idjrifft auff O'liviltum allein ift gcvidji. '•Jhil)
ft)nc^t 6f)itftuö ,^soau. r..: Wo^f'j l)nt bou mir {lefdjribcu, bariimb iftö aücä
l)n '"JJtpfcy bnd;crn al\] Ijm bclubt brljbe, tnaö l)u anbern buri)ern ift.
Xa onbcr ift: ^\\(iiai: am neun iiiib blueutnfliften uub ber ()ev beudjct
:•« C3 au 5)lntt()ci j.b.:
'2)ife bold e[)eret mid) mit feiueu libbeu, \)\)x [)crl^c ahtx ift ferne
bon mir. ^2lbcv fie bieueu mir bercictilid), Xnö fic leren bev inenfd)eii lere
unb flcpott.'
■•^JJcrd: ba? tuovt C<()rifti, baö erfe bevi^eblidjcu biuft l)cift, t^ot und)
'.'.•. mcnfdjeu Icrcu biencn, bcnu (^firiftuy ift nidjt bruurfcu \wä) tinid)t. Hub
anff fcl)n luort ift nlter biuge Iju bäumen für alle Ci-uivl nnb (<reaturn.
Xer brittc ift: 5Dci felbifle ei)riftu« l)m felbiflcn CJapitcl ''3J?nttl)ei am rb:
'SßO'S t5um mnub el)U(icl)ett, bao mad)t bcnu menfdjen nidjt uurebnn,
Sonbcrnn U)aä luim mnub auf] flcljct, bao uiad)t beu menfd)cu uureljn.'
/ Cctfil] lere l!X-<('ll\ leeren '/ l'cillb (.so rei/cbn.J EF 2 Uft (n-lc immer) K
jc^rifftl oftfjriff' >- fltj'ijrifi' I'" •>' Sciilio- B^CKIK jüitfften ECK 5 jog F
e tfton />'■' 7 SBürt (rc;ietm.) G 'B!o>)icö A' S iiicr (immer) I',-(!FI\IK tiud^ct
B—B'J gaiijs feh/l F U barju (.lu immer) UKK Slutluutl A' t()Oii (l iiinbev (so
ivimerj K 10 flcl)ct JiC ftcct (t.) DEFGK (2.) DEK II Imc^cr / buifjctit G ilit
diewölmlich) G 12 luütt (;/cir!i/i,i/icli) FG 13 tcct FG II triiijen G F huä)tt (u)
BCEJK Ufe F ouft G II! iin9c,iH)ciffcU IH'F jc^rifftl «icfjtifft (immer) F ^Jiun (su
•jeirühnlich) EFGK IS t)i'icl)cvett Fl ()oiil)l (;/ei':!ilmlicli) llFEK t)ou))t ''' 6vteff /■'
l)il)e»c /'Ü' /.'' jWeutjigftcu /' jioaiii- G t)ev feldl I jcuc^ct /JA' :.'/ ectct DFFGK
titxti HCl lipljcii) Icfftjeu A'.' Ijctij li'U.'FFIK 22 leer 7'V/ ^4 tnort G crfel
etfl C ttergcliclii^cn (•' bciiift V biciift CD'EFGIK 20 ttundcii FG borcc^t A'
tötest BFK 26 bing /•' fiiv (rjeirühnlich) HCl cveatutcn EF -Uten M 27 btitt i''
(cfbig F (su l'aul ohne End-t durcliaus) 2S Ijiigcet EF 2'J jonbct (imnier) E
74 SSun 1.'fciiidK»li:l)ii' ',11 iiu'ibcii luiiJ Vliillumt mif i2|Hiid)i'. l-''>2'2.
TiRi'ii aiinjpiurf) iiub iiitcijU joü nuiii uuil Infjcii, beim ci ifl mcd)ti(-(
iiiiiib ftuffct mit iviiHiUt cnüibbcv nllc lere, bnuid) imb Ic&cit l)uii imlcvjd)ci)b
bcv iiid)t]cii utib madjt frei) alle ivtinficu \m\ iilleii j^ffcia'ii iUh-v fpciife itiib
tviiiut. 'Jicmlid), biK' co frei) ift, mild;, piittcv, ciicv, fcfec, fh'Dl'd) t;,u cifcii
aiifj nlic toi^e, i'c- fci) ioiitag obbcv fvdjtaiv Teilten ubbcv ablu'iit. llimb bnvff •
nicuuiiit piittevi^dt ci)u legen obber Iniejfe hax:-,n lofjcn. S^ciiii c-i ftef)et fcft
bif; uuntt uiib tveiiflet iiid)t: 'ilniv (mm miuib ei)ngef)ct. mndjt beii menjd)cii
iiid)t luiveijiie.
Tavniife folget l.uiut evfteii, bac- erlogen ift, bao man faget. 5. -4>cter
l)nb bie fnften ei)ngefel.;t, llnnb fei) eim gepott ber firdjeii bei) el)uer tobfnnb, w
nid)t cl)er, pntter, mild), fleljfd) bri)nnen effen, benu S. '^'ctrno obbcr bie
lirdje fehl niib leret iiidjtö loibber (5l)riftoii. llnnb ob fie e« tl)cten, loere l)f)n
nidjt lui oolgen. 'Jiid)t ba» eö luif^e fei), Isn Ijolten, 'Jlbcr bo^e ifto, cl)n nott
niinb gepütt bninf] mndjeii, bno bod) frei) ift, llnnb fnrgeben, eo mnd)c nnrel)ii
nnnb fei) fnnb, bno bod) (^l)riftny felbo fngt, ev fei) nidjt fnnb nnb mndje nid)t '•
nnveiii.
3nm iinbernn oolget, bac- lautier bnberel) beö tenffelv ift, haä bor iönpft
brieffe oerfenffl nnb Innbe gibt, pntler, fleifd) je. Im effen, 130 e« ^itUür frei)
ift oon (^l)rifto i)nn bief3cm fprud; geben unnb erlelubt.
oum brüten ifto ond) l)rtl)nm nnb lugen, bn-j mnn goltfnft, bniifaft, -"
'Jlpoftoll nnnb ber l)el)ligcn nbent faften nottig mnd)t bei) el)nei fnnbeu alfe
el)ii gcpott ber fird)en, benu c-j ftel)t loibber fold)ö allcä bife tüort 6t)ftfti:
Ül^no Imnx inuub el)ugel)et, mad)t ben uuMifd)en nid)t unrol)n. Soubernn bie
faften foll frei), linllorig fein ber tage nnb ber fpei)f]e l)albeu cluiglid).
oum Pierben fl)nb bie orbcn S. i^cnebittuy, ü^criiljarbuv', (5l)artuf5cr -5
llnnb alle nnber, bie ba mel)ben flepfd) uub bec- gleid)en auu nott nnb gepott,
alfj fei) eo fnnbe, luibber CiOril*!. 'üi iij|ftum. Teuu l)l)r bind faget nirf)t anberö
beim ftractty loiber l^l)riftuc' munb alfjo: il>a-j luim munb el)ngel)et, nmd)t
unrel)!!. Unnb (5l)riftuc> mn^ l)l)r lügner fepu, ba ebrfnget: liäa-j ^um mnnbt
ciugel)et, mad)t Wn meufd)en nit unrein. w
/ boim (■ mnriitig J'K -' fluijct li-^li- ftojit /■' lifviütici: /•' :'> flJcljßciil
ft)ct)6 O flciüljcii A' rtfK'Jc' '' ' tcfi '^'I''!^ faß /■.'''■' (ofic /' .1 taii /■.'/•' fuiUog K
r, nljcmab /< lüricff BVFGIK tößcii VCDEFaK 7 luotlä J^ ticiint /•.' hcuflt CFK
nit (faul Immer) FK >i iiurclju Ji^-^OFK niun>)ii G '.) Uolflt /■' jogt ItCFIK
iinib (su faul immer) li'lK II bflvcmi DF batiii />' baviiiiicn A' 12 t^hviftiim DEFK
P,()vifto (! tljatcn /> i:i tofj / "606 (!F.I\1K lioge BD (l'mlaul in diesen Uruckcii rc<jcl-
miißi-/) 14 fuvflcficii JiV 15 iülib (1.) KFK (2.) DI<:K finb ß' IT totflt FK
T)ü6crcl) IIU'KFK W " iü- ^'' "< I'iicff l'(! Ucrtaiifft (re;/elm.) DhiFGK touljc
gibt] erlaube g. AY uvlauti g. /■' cilaiitict '/ /;' tvUilubt (so immer) /ICDFFG IK 20 higcii (//
;.'/ ?(|)oftcl A7-7A' «(joftclii F nüt(t)ig CDF.FGK jünbc A' (mibe (' 22 ftcljct l'.i'I >ne
neirühnlich ftcl T) F 'S gcct l>F 24 luilfüvig liCDKFUF tag FG fpctjfe '/
2,') ötbcn FGK Pfjatti'ijcr /'/' Oiiftcv /' -^i'ujici: CK -fjufecr Jl—Jl-G 27 jiiiibc /i'FK
jünb G biiig FK faflt (10 immer) F oiibctft G 28 bann (ijen-ölmlich) G fttadä
DCEF\ ftatd K ^iigct F 29 lugncv / muiibc C 30 nidjt li-V
SJoii DJ(eii(d)ciilcl)Vi' \u tticlbi'n iiiib Sliitiuott mii «(ntidii'. 1522. 75
Hub nlfjo ftf)C!"tii, bn'> bifecr (\)\\ny\ iprud) CU)vifti iiicditiglicf) ncvbnnipt
oüc ovbcii uiib iKi)ftIicf) vcnl)tiicitt. 2^cnu feo ba§ nic^t mivcljii mnc^t, ba-i
liimt miitib cl)nc(cl)t't. Uiic l'id lufiiic^cr luirtt iiiinn)ii mnrf)cn, biv? an bfit leid
(\(\\:c\{ \mxit! co fd) tiittcn, lort, f)cinl)b, liofjcii, tif)iic(), iiinntcl, (\xm, (\d,
lilnU', vob, kicl)f5, tnmb, tinc man IviiH, bcfidbigcii f\lcl)d)cii niidj bic ftcttc alfj
fivdjcii, C'ericii, l)aiit?, !nmcv.
S.^o folflft, bov liici" (i- fuv iiiiib l)i-Ut, ob ci)ii imiiid) niiHcv fcl)!!-?
orbeii^ tlcl)b gififlc iiimb JüoltC' uidjt frei) fdm Inffcii, bcv mnrf)t (<l)viftiim abn
mnIT hiim lu(\iicr iiimb ictjt iiiiib bnvniiff, bn fic (^l)viftiiv nbefl)iit, uniib
Kl iprirf)t \)a, bn CM)ii|"tiiC' iiclju fniit. Sl^ao il)iib beim iui() iolrfjc llhuirfjc fui
Icutt niibcv», Tciin bic ftvart^ (ffiiifb l)iiii fcl)ii niuvficfjt ]a([(n: bii Iciigift,
6§ ift funb bn, bn bii ingift, cö fcl) iiirfjt iiiiibc.
Gfe Oilfft iiidjt, bnc' fic S. U3cviil)nvbiim, Wn-niuiiim, mniiiifiiim
iiiiiib mc()cr lidiligeii Ivollcn niift&riiiflcii. '•Hlniiii miif; (<livi|tiiiii ()inrii, i&ny
15 bcv loflct. S(3itd)Cf nllciii ift l^um boctov i^cmnrfjt Imm Ü^ntcv niiff bcm krgc
2f)nbov, bn cv finnd) ll(nttf)ci nm fidcii icdciibcii: 'Tif; ift mcl)ii lict'cv Soii,i""iiii. w,
nii bcm id) cl)ii liioUicfnUcn l)nlH\ bcii l)inctt.' {y()v ()nt nid)t rtcfdiit: ••ooictl
■J^ciii., Wvcg. JC, Sonbcviin: bcn f)0vct, bcn, bcn, bcit, titcl)ncii licficn Soii. 3Bcv
Uicl)f;, Uiic bic fidiliivii f)icvl)iin iicfuubigt nbbcv vcd)t tf)nit (indcii? Sl)c finficiiö
.■o md)t nufj nott luiiib gcpott gclinltcii, l)alicii ficö nbcv auf; iintt iiiiiib gcpott c\c=
t)altcn, feo lin6eii fic C|cl)iTct unnb l)f)n ift iiid}t im folgen llnnb (?f)viftiis Im Inffcn.
2;^^ nEcS ticftcttiget , bnö (^f)riftii-s nm fcUicn ovtt llintttiei nm jö.
folgett: 2ßn§ nufj bcm munb gefjctt, bni mnrfjt beii metifdjcn unrcl)nn, bcmi
au% bcm mniib gctiett lunni bcm (icrtjeri fiof; gcbnnctcn, Imlercl), cfiebrud),
btcbcvcl), lügen, Icftcrnng ;c. ©old)-? mndjt bcn mcnfdjen nnvdinn.
.^^ic fingen tniv: fjo bnö nllein fnnb nnb nniein ift, bni? nu^ bem
tieften gcf)ct, toic ()ic (U)iiftuv med)tiglid) ovtevt nnnb fd)tenft, h)ic fnn ben
puttct, mild^, cl)cv, !e^c unrein mnrf)en, bns ntd)t nu^ bcm mnnb nod) ()cr^cn
^onbevn nnf; bem bnnd) bcr tnc nnb Tienncn tompt? 2Bef)v f)nt l)f)c gefcfieit
I. ftcl)fd), plnttcn, tnttcn, {(öfter, ()nrin ()enibb nufe bem mnnb gc()n? (<■■:' miiften
bic !üc fnnbigcn, bn§ fic mild) unb pnttcr gcticn unb Mber trngcn.
fehler) li u. £» 4 glcflt <' lultcii] Xap\)en O gruii T grien O .5 ftccttc K 6 lämcr l)
7 finb D (sonst ü fie oben) ajlüiiirf) fsu immer) K Ijfe fctjng !■' 8 luottS /' '■> lliniict O I
a\>tt)\\{ FG lOnmiK \'oii{^t OjeviUmlich) D müiid§ ' 7-,V; nii'mid^ A' tc>)t /' /; fttodt^)
flotä A' VJ fiinb (heiilemu!) (1 funb (heidemal) li-CI fünb— (iiiibc T> SBcvn. ©vcg. J^toiicif. .(
14 mcr EFK mc'^r />'(.' mcct l> looücn (so ijcirUlinlich) liEFOK ^otcn (vie immer) DVDEFG K
löXaaXa'ich BCIK hjctd^ct W'VC luold^ct AV; Ui \\m EFGK 17 %oxtni (beidemal) DKF
IH tiötcnt EF Umlaut irie oben ©o'^ii 1111° goftn 7^''- (un EFGK l'J hJCigt E luoift VG
ßeiünbigt OJ'O'Ä' t^on 6' 30[itt?B 2/ P^tiftuni /•; :'2 Mtötigct A' 24ihiBusi>:
tulcrcl) C'I ticScrct) (/ '6fi'6crct) / crttudö DEN ccfcriitf) A' L'.'i lugcn i'-V fotid^ /v 27 ntac6=
ligftid) /; öttctt PG ötbctt .V iW fcft FK föfe AV; i.;/ bnt iaiirf) /' (bcm /'*') fuc liGfE
Ium|)t OA' 30 ttoftcr^CZi^A^ t)otl)ii JJEFG Xjntjn liCIK ge^en t,' 3i tue C lu K
76 2>Dn OTctiidjeiili'lin' ju itu'ibi'it iiiib '.Hiilitunt mit «iiuuilic 1.S2L'.
Tnvumb ift-j uidjt allclm ijott lc|tcniiu\ uitb Uicfli'u iiiib tvici^cn, ennbrvn
rcif)t nanm locrcf iiniib nffcii ipl)cll aller i'imicfjcu iiiib mciiidjcii gcfc^ tioii
tticl)tBcii, flcljbcvii iiiib ftcttcii iiub allem eufiei'lid)cm biiig.
3S?av ift'j, ba-5 Ijeiiianb faii ei)ii bofje hift l)alieii lui iitiviivtii effeit iiiib
f(ci)beii, aber bao gebt aiio beut Ijertjeu uub fami eben fjo uuHl an fi)d)eii s
ali; an fkn;fd), ann gvaluem tud) alfj an robtcm fammctt gefd)el)cn. tournma
5nnunaruni, Miriftno leuget t)n bif^eii Umrten nirfjt: 'Ümi-j Ijnni niunb ein
9cl)t, ntad)t nid)t nnreljn, äBaü aber lunn nmnb anfi gebt, ba-J nuidjt iinrel)n.
ÄH'iiii aber bav Umr ift, bau fold)'i nid)t nnrein nnd) |nnb ift, ^o man
leiiet, unio meu)d)en geputt ift, ijo mnf; niibernmb and) nidjt veljn nod) lier=^ i"
bienft fein, lueini manf] bi^lt unb tbut, Sbntemal allein bac- rel)n nnb nerbienft
ift, bay bcr fnnb nnb bem nnrepiien entgegen ift. Tarnml' ift l)nn aller
llfnndjen leben luibber rel)n nod) nerbienft. Ta-J nu'bnet and) bcr [)ax
Moiii). i:,,?(<i,viftiio, ba er faget lliattl). ro.: 'in-rgeblid) bienen fie mir mit menfd)cii
gepotten. ÜlHunrnb nergebtid)^ 'lüemlid) barnmb, Tay nad)laffen fein fnnb 15
nnb I)nltcii fein uerbienft ift, Sonbcrn nUe-j frei). Tarnnib betrtcgen fie fid)
fclb nnnb madjen ncrbienft, ba fet)ner ift, nnb fnrdjten fiel) fnr funben, ba
9»i-ii.:'Mnc ift. ülJie ber riij. pfalm fagt: Sie fnreljten fid), ba feine fordjt ift.
Ser Picrbe ift S. i^^aulnc' l)nn ber crften (Spiftel tui limotbcoo am Pierben.
'Ter gepft faget flerlirf), Tao pnn leljten Ijeptbcn ctblid) hu-rben imm -•'
glanben trotten. Unb ad)tcn |S^i. xH4| anff bie prrigen gepfte nnb leren ber
teuffcU Tnrd) bie falfd)rcbcr pnn glepffnerep unb bic cpn branbmal l)abcn
pn prcm geloiffen. llnb Perpieten ebelid) Im loerben nnb Im nu-pben bie
fpcp^e, bie gott gefd)affcn batt Ijn nemen mit banctfagnng ben glenbigen nnb
bcncn, bic bic lr»arl)ept ertennet l)aben. Tcnn nlle ereatnr goti-J ift gut.
llnb ift nid)tC' Pcrlncrfflid), limo mit bancffagnng geimmen luirb. Tcnn cö
luirt gebepliget bitrd) bao luortf gottio nnb gepett. Uln'nn bn folrf)v ben
brnbern fürlegift, fjo Inirftn epn gnter prcbigcr CM)rifti fepn, anfferljogcn
mit UHuten bco glanbcnc- nnb gnttcr lere, bic bn erlanget pnft- Ter
nngelnepbeten aber nnb aItPettlifd)e fabeln entfd)labe bid).'
Ü 5Gild) epn bonner nnb loetter ift bao über alle nu'nfd)en Inerrt, leren
nnb orbcn. ?luff§ crft, luenn fie rbnnu'n, Pbr bind fom Poni Stapft unb
.'U
1 gotgtcftctuiiii /•'/ 1' fpilf /' /'' mmidjrii HC 3 oii(fcrtid[)cm /■' ■/ Ä>ov ifts)
aöoä ift§ G Ijcmot A' böüen A'/V; üdriflcii !■:/■' ■'> flcljbciil ![ct)bcvn IKU odcv bas]
abn bon /> {ba§ 1)') flcfjct («o immer) IK'f eben fjo] ctifii ali (1 6 avalucit / biid^ /•'
r lügt F (alemann. Form) tcuict IIC/\ s itit / il \'oüä)i F joticfjS (/ 10 tnjfct /•/'
Inftl /•' iiod^t A' // fintcinmat (immer) l< jcljtcmat />'-' fctjtmat E IS 'Diiuidjcii
immd^ni H — lr-] mciifdjcn C lucbci (i/eirölinliik) 1>EF<! 17 fpvcölcu (ebenso 18) EF
fuH^tcu /.'''A' /A' frin ('-'.; /•; /!) limotl)co /«,7</';/'7A' Jci tlatlicf) /''.' •>/ bvcltcit /•'
23 ccli^ IXIK Jl [pclifi '•' ntolubiiicn üo Immer) HCIK glnirt'igcii /' i'.i gcit(t)ö EF
26 gcitmiitu A' _'," (iclicd A' | gcboU /■' (ülidj'5 /■' is Iiri'ibcrcn E luürftu /'
30 tmgciul)rf)lcu I' nltl>cttcljri)c '' -fctclidjc A oltlul)mi(rt)fn /.MO 31 O luitdj) O SSBoU /^(r
wtlä) UFK 32 t(5)ümen JiVEFOK biiig F. [um CK
SDon ^Jenfcf)eiilcT)ri; v' incibfii mit) ^tnttDOtt niif ©|)riicf)c. V->22. 77
f)el)li9cn 3Setern. 2Ba» rtivtt 6[)ri[tiiö bavubcr richten? äöivtt er iiidjt alfeo
jagen: ^^'aiUiio iiici)n 'ypüftol i)"t iiiei)ii mijievtiH'U't vuft^ciuv luie Viuiv:- fdjvcilictt
l)n bcn ^Jlpofti'l gejdjidjten am ncuiibcii: älJaviimü l)abt l)l)i bcu jciii luüvt -)iw a. u
nid}t laifcii iiicl)v gelten, bcnii be-J ^apft iiub bei: ä?etcv, bte l)l)v nidjt Iriffct,
Weö niftticiig fie jeljub? ^iBlje Irievbeit fic ba beftel)cn?
'ituff-5 anbcr fragen 1iil)v fie, ob iüd;t puttev, el)ev, flel)fd), mild) iinb
alle fpeijfe, bie fie mei)bcn an ben faft tagen unb in ben ovben, gott gefd;affen
l)abe unb gottio gute cveatuv finb? 9hil), fjo ifty gelnifj, baä fie bie feinb,
t)on bcnen f)ie ^'anluö fagt, bao fie Pevpictcn bie fpeljfec, bie got gefdjaffen
nnnb ben glelnbigeu Iju bvandjon geben Ijatt, Unb Devpieten ben el)elid)cn ftanb
bo^u. 511^0 ha-j fie nidjt für über tnnben, biefjer fprud) trifft unb mel)net
fie. ^hif) Iaf§ fefien, »na« Sßaulno Don l)f)n f)elt unb Uiie er fie tabbelt.
% 3»iit erften feinb fie abtvctten öom glalüben, benn es loere unmi'iglid),
bo§ fie folc^e lere unb tüerrf auffridjten, toenn fie nid)t ha huxä) gebed;ten
frum tjn fet)n unnb feiig tni Uierben. Solcher liia()n aber ift fdjon eljn geluifj
^et)rf)cn, bae fie bom glaluben finb abtrünnig Inorbcn, 3l)ntcmal allelm ber
glaube ba-? tf)un foü, baö fie an ben loertfen fndjen, tnie offt gefagt ift.
% ^nm anbern achten fie auff ijrrige gcljftcr. ^1]y fpridjt nid;t auf l)rrige
uienfrfjen, fjonbcrn anff lirrigc gcljfter, ba-j finb bie ba gel)ftnrf) bing fnrgcben
unb gel)ft{id) fid) bcljffen laffen unnb i)l)r UieBcn füll au» bcm geljft nnnb ijnn
bem gel)ft fet)n. a^eljE fie nu glatnblofj finb, ift§ nic^t miiglid), bac- fie nid)t
l)rren folten pnn gelifttidjen fad)cn. Xarnmb folget e-j feljn auff el)nanbcv:
^Jtbtrettcn boni glalubenu unnb folgen bem l)rtl)nni l)m gel)ft.
•I 3"'" britten, l)f)r terc nennet er teuffelS leren, hai- niufj and) folgen,
toa glambe unnb ber tuare gel)ft nid)t ift, ba gibt ber teuffell el)n ben l)rrigen
gcl)ftcn unb furct fie mit fjubfd) gcferbeten leren nnnb Uierrfen, ba-? fie fid)
bnncfen laffen, fie finb lui mal gel)ftlid). 5lber Ineill bie lere nid)t auf} ber
fdjrifft fleuffct, fan fie niemaut anber-? benn beS teuffelv fein.
% wum iiierben finb fie faljd) reber, benn fie fneren nnnb IjUnngcn anS]
\}\\ ineljlen bie l)cl)lige fd)rifft unb ber '.l^etcr fprnd) auff t)l)rc lere, 'llMe luir
/ Battcrn A' ä ?(poftfl A'/'A' niifiovWfltfv llCIh' -Hu'ilft '.' -luölt /■' y'ifl (/lif)-) E
\<i)xt\.M liCIK I a^ntftä /•.7.7A' unttfv /■:/< luifjent A' ."- vi'ift f.Ch'CK fiiib(t)
Jl<'/J< fie bon mtjt Ijiueii colilicn .1/ ." Hjeijßc ./.'(' -fe A' fnftagcii A' ovbtn EF'U
f< fiute /■'■/'" /'t'/A' ffinb] jinb /.'':' !i i|)e^6 (so cievlilmlich) <; 11 fnv ubn (fiiv
üfier AVVA')! bnviibev /•' fiinbcti AV/A' IJ tnjß] (oft /' IS finb /.''/A // fölc^e F
fo(t§ Il^dK gebnrtjten /v l.'i \'oii(t)n I' luoii F Dt odtniiiiiiii / nOtrmiitig i:''CP
aUxinnic^ F.FCK ieiittcmnl ',' finblomnt F finteinnial A' nUc>)ii fflili H /!' Jiff A'
W 211 (icljftlicf) biiifl fiivfiebcn inib filiWSi Mi bcm %e\)\i] bcn cj. /■'' bcnii fl. /> f-l Imi be)
il bie loc^l !■: miialirfj /.''' ■>■! (cct '/ -'.) reo ISCIK clni| >)f)ii l'.'i' i)n K jn A'
2« füret nc fievt (1 tiudfc^ /.'/;"| f)u(>fcf)cv /;'■ - [)u6f^cr CK J7 bie Weil A'A bluljl /•'
28 gef^tifft !■: gji^rifft F flüfet F flcüft d -'H bann fl fiiren HO fi'iten /' no ftolj^
(igen 'V qeftfirifft f«' mirh nuim) FFO tiatfcr A'A' iptfitfi l'.f'FdH
78 ä»on 9.1ionSd)enle()Tf vi nifibi-n imb Sliilmort niif ®priirf)e. 1522.
iec{\\ä) m l)l)n feljcn. 'Jlbcv bn,i ift faljrf) iiunb evlogcii, Sijntemnl bie fcfjvifft
auffs t)ol)ift loibbcv )ic ift.
•[ 3iim fuiifften ifto enteil flleiffencvcl). CDnö ift Idqv iinnb bavff tctincv
nlofeeii, bcnii nücv l)t)V Uicfec» ift i'i'v <•''" fc()ct)nn imiib (\lciiicn l)nii ciifecvlidiem
maubcl ber jpci)Be unb tleljbcv.
^ ,311111 icdjfteu l)alicn fic ein (n-anbinnll in l)l)vcin (^oUnffcii, biiv ift ein
ininntiirliif) (lelnijien, bcnn ba fci)nc iiinb iiiinb fleuiificii ift, ba mndjcii fic
fiinb iiniib (^düiffcii , Uiic bvoluMi a,t]a([i ift, c[k\d) luic ein bvanbnaibe ein
iinnatiivli(^ mal ift nin lel)lie.
^ 3nTii fibciib nevpietcn fie bie e[)e bomit, ba? fic \iM)m ftniib niiff
ricf)ten, bcv 011 c[)c fein foU, luic Iniv fel)en kijbe an '^'faffen iinnb 'i)Jiinirf)en.
Saruinb fil)e l)ic bao iirteiU qottio iibev fohi)c lere iiiib ftenbe, ba-j co tenffelo
leren, l)vricie (even, faifcfje leren, iinc^leUiOif^e leren, qlcifjnifdjc leren finb.
.Sj)t)Iff c^ott, Ipcr mill barinnen bleiben, Inenn t^ot felb fold) iirteiU feilet?
aßn-J l)nlffv, ba-? bn taiiBent neüibt nnb cl)be tljan l)ctl*-lM. üUjtift anff fold)e
(cven? 3ff) i)f)e f)crtcr ba^i (ictnbt ift, l)[)c mc\)x c-; Im rel)ffen ift, niei)ll eo
anff tenffcl'3 leren ttiiber a,ot (^efrf)cl)cn ift.
'Jlber fil)c Im, inic fcl)n brel)cn fic fid; auf; nnb »nenben biefjen fprnd)
Hon fid), fachen, er c^cljc fie nidjt-j an fjnnbern bie laeianer, bie felier, bie ben
cljclidjen ftanb aller binfi lierbaniptcn. '.Hber ''l^anliiv facjet l)ic nid)t bon ben,
bl)c ben el)eftanbt Dcrbamnen, Sonbernn bie l)l)n ner^iieten iinib flUi)ffenercli
UiiUen, ba-5 fie fiel)ftlid) fein UmUeii. (vf; fei) aber alfia, bao 3. 'Ininlnv Unber
bie 2aeianer rebe. iÜ>enn aber ber 'inipft tljiit, bao bie laeianer tbalten,
lüavunib folto nid)t nnd) anff tibn flefaiit felin? (vfj fei) laeianer obber
U-^apft, fjo feljnb fie t)ie troffen, bie bie cl)e berpieten. Tie linirt 'l-Hinli ner
bumnen baj trerrf 011 iinterfd;cl)b ber perfon. 'iln-r bie el)e Perpcutt, ber ift
bco tenffelo .'siniflcr ninib '.'Ipoftel, loie bie Uiortt tlerlid) (antfen. ilVbU bonn
bav ber U-nipft tl)ntt, '5,^o niufj cl)r bcv tenffelv .^univr fel)n mit allen ben
fcl)nen ober Sanet 'l^anln-? niiifj licfien.
/ tSarirt) A'/'A' ^ijbtmnl /' icl)ltfmnl /«/ jolitnin( />'!■: -J ()ö(iefl DJ''! Iicitiift A"
(|ü(f)ft /' .1 fmifftcn /■:/■'/< fllfl)(f)6iievfl) >! fllolifiiifvol) A' (lUifjncvli /'A 1 uiiv I'
(lleifffnl fcleiiffii " niijjfrlirijcm A' (; l)l)veii / 7 iiiinnti'ivlitfj /''A'AV/A' juiib iiub]
jimb juiib A'/i" .*>■ bvoOcul Qicii /'A' [jifvobrn '.' .'' iinnnti'nUcf) /'' A'A (cljti HCl
/!/ ficbfiibfii /;'• ' '7 jiiodfiibcit A' /-'" fljlitnben A'AV/A Ute l'.l'dK nii üclibo 'Z pfnfffö /-' Ai"
nuiiidjfii /•' A'-' IJ firt)f /' c\ot<i {i/nrnliulii/i) I' /.'; alcifjiiifd^ I'. (iloiiijnii'jijjf /
/; bri)iiticii A"r7A' not if(6 . . . feilet] Selb . . . feilet A'A'» felO . . . feilet t\ot /■•'l'^ ev jelti
. . . ftUet flott Il-CIK /.-. Imtff.i Ijülff.; /.'ATjUiff-i .l| Ijilfftö !■: nelüOt ( b) DF.I'a tlioii Fi:
11: ^otter '.' «elüOt Dh'.h'K t\nx el)fien /;' riiiv velifjeu Xi W fi()c| fiilj A-' bveeii '■'
l'.i gce A;A iiit (»o afln-) /•' iiitfttä (/ Jl e()eftniibt| eelicljeit ftniibt A eetitcii ftnbt "
flleljfnevc») lUEdlK JJ luüueii EFCK :>:'. t()ntleii /' ll)ft(lieii A'^'A Jl fel)| fel)ii
li^'^VIK ;.'(; peijoiieii " :.'." Oüiifler /' tlnvlirf) A' tln A' tleilii1)eii /' :.'!/ mußt ''"■ '
nu'ift CK
iBon WJfnfcf)enlef)rc v' infibrn iiiib 9lutniprt niij ©ptiirfjf. 1522. 79
% 3iiin adjtcu Ocvpictcii fic fpelj^c, bic flott c\c|cf)affcn f)Qtt. 3^n fif)cftu
aber mal, boo iiu'iii\f)en Icie bcm teiiffcl cvci)i^ciitt luevbcii luni tiott ielbo buvd)
bcn miiiib '^Hiiili. äBao luiltii gvoijevv iiiib (-(veuUidjcvv liorcii lutii mcnfcljcu
(evcn, Xeim bo» c» abtvuimifl bitift ift Dom fllalubcii, l)n\c^, falfd), tciiffelifd),
.'. fl(cl)t5iicv)d) ^ SGildjcn biijcv fpriirf) iiidjt (\n\ic\ ift, ÄIhio mac\ bcnn c\mic\ \(X)n ?
^sft aber bic levc uoti fpcldlc nevpictcit tcuftclid) iiiutb niidjviftlid;, Bt> luivtt bic
üon bcn f(cl)bcvn, platten, ftetteii itnb allem eiifjevii umnbcll eben ^o looU
teiiffliji-f) unb und;viftlid) jcljn.
'316er tjic breljen fie fidj aticvmal au%. ](\([cn, B. ''i^HMihi?- rebc Hoit bcn
lu 5Jlanid)ecr. Xa fragen loir nid;to nadj. 5. ^|hiuIiic' rebet uon ben fpel)f3e
üerpietern, baä tljutt ber Stapft mit ben fcljnen, cl)r fd) cl)n 'JJianidjeer obber
2aciaiicr. ^^auln-- fogt Pom tucrd, bao lnir am Stapft fcl)en. Trumb fnnben
n\)x bcn fprnd) nidjt Pon l)l)m incnbcn. Sßcnn Ijent ober morgen cpn anbcr
anff ftnnb nnb Perpott and) bic fpcpfee, foUtö brnmö nidjt Pon tffyn gcfagt
i:. fclni, ob dir fepn manid)cer Inerc? ^JJfit ber Uiepgc mod)t man frei) tl)nn, loa?
*4>anUi-j l)ic Pcrpent nnb fagcnn, Cv treffe nnfj nid)t fjonbern bic alten ''JJiani^
c^eer. ^lidjt alfjo. oft ber iBapft nic^t epn '9Jianid)ecr mit fcljnen ''3Jiinut)en
unb ^l^faffen, bac- laß id) fein. :^ä) fage aber glepd) rtoU, ba-? er tt)ntt nnb
leret Inibbcr S. 'Spanln-3 lere al^o faft alfe tel)n ^Jianidjeer.
% 3i"" nennben finb fic nnbanclbar, bcnn got l)at bic fpeljfic gefdjaffen
(fpridjt l)ie ©. ^^anlu§), ha^ man fic mit bancffagnng cntpfat)cn foll. 3)a5
fd)lal)en fie anf], anff ba-j fic i)t)a nid)t bancfbar fepn mnffen gnttiv gnttirfept.
Xai mad)t, fie finb nid)t glelnbig nod) erfennen bie Inarliept nid)t, benn
5pnnln-? fpridjt: bcn glenibigen nnnb ben, bie erfennett Ijaben bpc nmr()ept, finb
sr. fic geben tni brandjen mit banclfngnng. Sinb fie aber nngleUitiig nnnb erfennen
bic nnn1)el)t nirijt, mie fie fiic 3. ipanhiv fd)illtl), S.jo finb fic gemifUid) l)el)ben,
nnd)riftcn, blinb nnnb niUnepfjc. 1a-:- l)epft, mcljn id) l)l)e, ben U.Mipft, 'l^faffen,
''J]lim(^c loben.
% 3i"ii Ijelienben finb fie bof;c frfjcblidjc prebiger Pon l)f)nn getabbcü't.
30 Tcnn er iprid;t l)ic, linuitl)eoo fep cpn gnter prebiger mit loorten be« glaUiben-5
nnnb gnter lere anffertjogcn, äöo er fold;-? fnrljalte ben brnbern. So mnffen
/ ^iim /■; fidjftii (ImMi-r) E P. <|5niili? «//r Umrle t|vöfifvs ncPEFOK
•/ a&triinnifl BChFK -tviniii« /■.'■' tciifilijdj A' .'5 (ilel)fiiievi|(^ l:('IK tuolcften AY,'
fleiiufl (iwrl, betuu I' " tciifjliirf) liCI'.b'dK (cliirij 7.'" /) .s' tciiffclijrt) E '.< bvä()cn /.'
breen '.' tebc| vebl /■-' /(/ *JJinnicf)ccvn E vcbt K nou ben| uon bcv E bcn f<ltU Ü
II ocvpietevn] uevfcictcii /.' Mvteijbcii <> IJ Dom it)ctdE| »oim lucidcii A fi'mbcn (n-ie. mpini)
I>EE(IE JH nnbcvii D II -ftniib EEC DcrVÖf l><' »etput DE wrtüt /'' «erteilt (vnhl
aus falsrji r/edeiitelcM Dertüt) O /.", Icljlll aill '/ mocftt AV/ 10 tvfff '.' lU Uvt '.' [ex O
nlf)o| nlfie A n(§ (-■' 2(> iinbniicf^icr (sa muli nnUu) A' -j:; crteimcii) crtfiiiict haben /*
■i? mi>Del)B <• -ix a)lünicl)c A' VJlihirt) E tmb Wi'mtf) '/ -'!' bofte /:'-C/>EK büfi EO
idjnblidif EF jd^cblid) O i)t)mi| im /' l)^m / :iii iimotlieuS /U'l'EfE :tl uffcicjofle A'
fiivfiolte /.'/>'" fav- A''H' Ovubetn IUI" muijeii /•' — /.'■'
80 3-^011 9Jifnirf)cnlcf)rf \n mcibcii imb *JlntUiott niif ©prüd)e. 1522.
iltjc bic luibbcnnuli bofee pvcbiflcr iinnb mit Uiovttcn bc-J iiuglalobme. uunb
bo^ev levc auffcrlioivn )cl)n, bic ba» Itiibbcvjpicl levcii.
% 3ii"i t^i)ltftfii nennet ev folcf) lere unf^euieiitietc ''ilUtDettclirf)e mevlni.
oft bn? iuci)t nevlid) gevebt^ Tic nvoifen Icvcv geliii mit merliii iimb, ba bie
Otiten iiettetn l)i)nbev bem offen üon Haffen, nnub ift ungeUiel)tiett, nnflel)ftlid;,
nnl)et)lig gef djinctj , ^o bodj fie elittell l)ei)licfeit bvcinfe mndjen. illu'l)v l)at nu
menfdjen leve i)lic t\ct)ovet f^o (ivelulid) anff alte luel))? tabbeln, Tiv? fie abtrünnig,
nnglembig, nnd}viftlid), l)el)bnifd), i)rvig, tenffelid), falfdj, glcliffnevifd), uev-
fcevlid) am gcloiffen, unbanrfbav Inibbcv bic cl}v iiub gottiü Örentuv, fd)eblid)
fabeln iinb alt lu'ttelfd) gefd)UHi.! finb? (Tfend), tuefn' fll)e()en fan anfe biefecm
nvtel)ll) gottic'.
üDer fnnfft ift abcvmal S. !:|}niilu-? Im ben (loloffeern on bem anbevn
t^apitel:
■fiüft eud} nl)emanbt geloiffcn madjen nbev ber fpei)f}c obbcv ubcv bem
braucf obbcv ubcv ct)ns |i»l.a?2| teljüy tagen, bic ba fcft ober nelu monben obev
@abbotl)er finb, 5Ü.Mld)':5 ift bev frf)atten bcv t;n fnnfftigen, T'cv lel)li ift ober
l)nn tvljvifto. l'aft cnd) niemanb ba-? tjtU lievvuden, bev anfe cligenev liml
el)n()ev gct)t Ijnn bemiit unb gfl)ftlicfel)t bev C^ngel, bac- ev fel)nB nie gefel)eu
f)att, nmb fonft auffgeblafjen l)nn fel)nem flel)fd)lid)en fl)nn. Uunb ticlt fid)
nidjt am l)enbt, auji mildjem bev ganls lel)b bnvd; bie geleng unb fugen
t)ünbveid;ung entpfefjet unb fid; an cl)nanbev cntl)elt unb alfeo medjft t)nn
eljne gvoffe, bie gott gibt. Sjo l)l)v beim nu mit (^Ijvifto geftovben fet)t
öon ben dementen bev weit, älHio laft l)l)V cudj, alfe lebetet l)l)v, mit
fatjungcnn gelinffen uuidjen ? Tic ba fagen: Ta-s foUu nidjt anvuvcu, bav
foltn tul)bev effen nod) tviuctenn, ba-j foltu nidjt anlegeuii (loild>:> bod)
allcv fid) untevl)aubeii uevl',et;vet), nad) ben menfdjen gepotten unb leveu,
bie el)n fd)el)n l)at)en ber UH'l)^l)el)t buvd) felberliuiete gel)ftlidei)t unb beniut.
Unb buvrf), bao fie beo lepbcv nid)t iierfdjanen nnub an ba-? flel)ldj nid)t
füft menben tju fepner nobburfft.'
bliebet l)ie £. ^|>aulnv auri; lum ben ''JJianidjcev obbcv S^aciancv? Obbev
tan man l)iefur bie ''iHipiften entfd)ulbigcn? Pv vcbet l)nl) lüibbcv bic, §o bic
1 \)i)t b( Uli" :.' U'tciil Icviifu /' f)aUoii '.' ■; iiiuieluflirtjtc /' I mnli(t)| iifvvitil) '■'
fleenb E ßcn /' .l offen] fcoovftccii .1/ ti ()el)(irffit| hcvlirfot)! / bnviifi K bnrnuB /v'
nun (yi-nitlmlicli) l'K 7 lufljfir /' ndtiiiuiiifl /' tviiniifl l'h'.ilK S ffiiffie)Ufd)
liCEFIK Sil »ftfeevridji fveiiclid) A' :* mibaiullifv A' ccv A'A fdjäbliri) /.'A' /ii aü-
wttcliitl) / fU)l) A' /■" fnijcii /;■-''/ A /:.' fi'nifft A7V; fiiufftc A «olofjciiffvii A' nn bfm|
nin ben .1 l)iiii bom / //bie fpi'l)fir '■' // /■". ben ttniirf A' bn-^ tvnurf '.' /.'> tramf ""■/( /V.'A
tnne /' nionntfii /' moiint '/ /'; ©abt^ov /' fnbelov A' w'Myi EU tiiiifftiflcii l>l'.li!l<
17 tjiUI mncl " is flri)ftlifl(cl)t fxn ./firn/ni/h-/,) /> r.i fiinft J>/:i'<!/\' oiiffaeblojiMi /
()ait E 20 flflcfl A,' \\\\\n\ l> Jl cntfnlii'l /' fiitpfnl)ct ECK riitpfnil)t A' o\]ir
onbern E 'i cl)ti / ftvufjf cl'h'EHh fciiib /' :'■; U'bfiit E Icbtfii /■' Ifbtet /
J4 tintieven O rutii /' n'vcit A'A :'.'. lucbov E/'i! bviiitfii A' :.>7 fvloüUf A' luoU'ti- '/
•Jii notburfft /' -tt <.'/< ;/ hiefiiv /.' Bor E
i'on Wciiff[)fii(f!)rf in mfi^flt mib 9(iitUiprt niif ©ptiid)?. 1522. 8]
getoiffcn fangen mit ntcuic()cii Itxm iiiib iiindjeu gcUnffni iikv bcv ipclift,
troncf, flcl)bcv, tage imb allem, \va'i cuBcrlid) ift, tniici) man nidjt Icngfen
tan, S^n-j bev 2?apft, ftifft nnb floftev tl)iin mit l)I)vcn regeln nnb ftatnten, ba
fie loercn nid)t flctifdj, cV)cv, puttev effcn, gemeine nnfonbcvtiovc f(el)bcv tragen.
r. 9hl ftel)et l)ie '^huiUi-- nnb jprid)t:
'.'Infjv erft. l'aft endj tcin gcluiffen mad)cn, ridjtcn, urteljüen ober ucr
bamnen i)nn bcr ipel)^e, tvand, tlel)b, tage. Man ift ha5 gefagt benn? feit
teine ^i^f äffen nod) 'J}iunrf)e nnb f)alt beo 3?apft-ö gefct^e t)a nidjt, glentt l)f)m
aud) nid)t, bao cl)v fnnb ober geluiffen fei), \va-i er für fnnb anffgibt. 5it)e,
1» al^o gepentt gott burd) 5^anlon, £'eä 58apft nnb ber flofter gefe^ Pevadjtn nnb
frei) ^n t)alten, bao fie nidjt bie gelniffen fangen. Da-:- ift l)e fjo Piel gefagt:
luerbet nid)t Wi'ind) nod) pfaffen, unnb kier c-3 iuorbcn ift, ber fere mibber obbcr
f)allte fo(d) bing frei) nnb on nott beö gelniffenv.
Unnb luie tnol bi^ Pon ben ^nben gefagt ift, bie nad) bem gefctj 'DJioft
I.'. foldjv Ijielten (benn er fprid)t, Soldjs felj ber fdjatten nnb fignr geUiefjen bcv
^nfnnfftigen, Ter leib a6er felb-J ift pnn b"l)rifto), S,)o giltv bod) Piel niel)r
lüibber beS Stapfte unb bcr 'JJh'indjc fatning, benn feo ifaü anff l)orett, ba»
got gefaljt l)att nnb foU nidjt nielir bie getniffen pinbcn, Ä^e uiet mct)r foU
üon nienfd;en nid)t-3 anfffa^t nod) geljolten loerben, bav bie gelniffcn pinbe.
■M ^itud) toirtt tiiel)ttev tjcrnad) folgen non ben lauttcr menfd;en gefc^en. 5Jcmli(^
?lnffv anber iprid)t er: \iaft eiid) nid;t ba-5 liilT Oerrnd'en obber neCien=
taufft ,]lorid)ten nad) bem flepnob. äCm-ö ift ba-ö anber-j ben Pom glaloben,
ber ba ift allcpn ber eljnige red)ter meg tnim tlcl)nob ber felicfeptt Ijnrlanffen,
anff bie Inerd fnren nnnb bnrd) anbere mcgc gen l)l)met ftreben nnnb fnrgeben,
■-'. ba» fei) bie ban Ijnm tlepnob, luie benn bie orben nnb i^ipft-; leren tt)nn.
äßas geben fie aber fnr luege fiir? .'öore \\\.
5tnff§ britt 2prid;t er: pnn felberlneleter bemnt nnb gepftlifel)t ber langet.
Sßic t)ctt er bie orben baf; fnnb treffend 3ft'^ i'i^^)t ulfeo, Tu» ber ü^apft
nnnb fie alle pl)r geplerve Don l)l)reni gel)orf}am trepben, ba» foU bie cblift
I" tngent fel)n, ba» ift bie tl)enve gel)ftlid)e bemnt bcr '4-^apiften. 'ilWx luer l)att
1 fn^en (I bif jlicl)6 '.' :.' (enden />'''/ leiisnen /■''/ ieugen l< .'>' tlöfter ("so unmer)
r.VDF.K i^im'b E(l 4Xaoxtn(! :> \\i\)i usf. n-ie oben «,7 »crbnmnien /'.V; r flejngt ?
tilU DriicLe außer D Tenn feit .1 (einb A' ■'^ Wiinc^ A'O ftejnlie A' gefatj A' fllaiibt
'oie immer EfUlK '.i \a\.) J> jirt) A' In ^iniiliim DICK baS »opft J\ SBopfl« J'O
unb ber tl.| obbcr tl. / uevniiten l!<:i>l il l)c| Cjie l< 12 lucrbcnt f Vi iüld^e />
14 bitil b.) A' bift EI'U IC lutiinfitiaen A'AY/A toi6] .m IUI (eibt .1 lebt /"-'
17 »npft l'ilK i{<n(ift A; Sönft /;- TOiinrij ICC If: nefelit /■''.' m nnffflcietit /•'(/
:.'() (nnttcvn / Jl Inftl (nfj A' 2lj22 ncucnlouff A' lanff /' JJ tleinöt A' tlaljnnt (J
anberft '.' iV rertjte '/ fleinöbt A' KoDnat '.' (m nucli -jr,) jnvlnffen A'
inioffen '>' H fiercn <l fnren HC M(\ A' J.'i jcl)] fetjn / ban IICC ben K
orben «o Immer FK Ü'npft A' lere / tl)nnb EC JD fnr . . . für BC Ijoren E
■J7 britte E fclbcrm&teter so Immei- F(l -^H orben ""<■/( c liinbft) EEE (iinben d
29 ebcleft a; r.it tfjnre /*
Cutters 9Berte. .\, 2 Ö
82 -"on *JJIfnid)cnlfl)ro ',n iiu'ibcii iiiib \Hiitnipvt oiif £pviirt)i'. 1">?2.
fit- (Vpottcu? ©ic fclbcv habcii fic i'vfunbciui inmb evU'clct, fid) iell' tui Pcv=
füvcii. Xcnn bnmit luibeii fiL' firf) jclb niifeljogcu au^ bcv ivnicl)iini bcinut
imiib c^cliorBam, bic (\ot cicpotteii l)att, bao c1)h tHiIuf)i'v beni niibevii fid) bcinih
tiflt'ii iinb iiiitcrtl)iiu foU. 3ii' aber fiiib tcDiieiii iiu'nid)cn iiufj cvbcu iiittlicv^
tl)nii, Soiibevn (laiil;, mi^liOiKn iiniib [)nbcu ci)ii (\](\m iiel)OV^am iiiib bcimit
aiuievid)t und) i)l)vcn ftcitiitni. 'Jiod) ci^dmi fic für, i)l)vev c^cborfain jei) uber
mcnidjtid), iniltomlid) imiib c\k\)d] P-iuiiiiijd), S^o fi'l)ii iiiuvbLivjaiiiev, iinbciiii'it-
lii^cr Dolrf mifi cvbi'u ift bcnii fic.
Te-j ii'U'ic^cn fl(cid)rii linben fir mirf) c\äuhi bcv fcufd)Cl)tt iinnb aninitl),
finb iiid)t l)nn cvbcl)tt lupc oubcr iiicnidjcii, |3^l. 3>iii| ^oiibcvii luic bic (Viiflcl
1)111 l)l)nicl loben imb biciicn )ic i^ot t(\c\ iiub iinrf^t. Hub fuvlilid) 1)1)V Icbcu ift
l)l)iiiliid), fjo bod) fel)n grclütidicr iiiifciifdjcit, tcl)ii nvojjcv vcid)tinii, fcl)ii iinaii=
bed)tid)cv hcvljcii, fcl)n Ucvftodter uolrf aiifi cvbcii ift beim Duii bciii ivl)ftlid)cu
ftniib, Uiic Dbcviiinii filjct, iiori) fnvcu fic alle lucllt von bcv bau aiiff bcii neben
c\ann mit l)l)veni felbcvlocUteiit frf)oiicn c\el)ft(id)eii eiifllifd)cn leben. S^ifj altco,
inci)n iri), fei) l)a nid)t lum oiiben nod) uon beii llJanidiccv (\(i(\c\i f'.onbevn
Don bell 'iHipiftcn, bac< t;el)qeii bic Inevrt.
% ''iliiff-3 liicvbe fpvid)t ev: Gv tvctt cl)n l)ev l)iui fold)ev (-(cliftlirtcpt unb
l)nn bem, bn^ ev nie gcfel)en l)ntt. Tao ift ba-? aUev cvt^ift an tneiifti)en leveii
nnb leben, bao Cv on gviinb unb eveiiUicl bev fdjvifft i^eljct, llnb fic !iid)t
Iriffcn luni^en, loa-? fic tl)iin, ob« ptt obbcr bofec fei). Tciin allev l)l)vcv
iiianbeU ftel)t aiiff ebeuteiiv, Ta-j liicnn bii fic fvagift, ob fie üclnif! fcl)cn, ba-?
i)l)v bing fiiv gott fieiibciii fct), fjo fpvcd;cn fie, fie loiffcii'j nid)t, fic iniiffenv
luagen anff ei)ii cbentenv, gevebtö, fjo gevebto. llnb lunffen bav niid) alfeo
fngen, 2l)nteinal fie on iilnUiben finb, äBild)cv altelin iinfj gelinfj uiadjt, bao
alle nnficv loefeen (\o\ f(efeUet. nid;t niifj Hevbienft fjonbevn niifj gnabcii. ''^llfeo
ift ntl l)t)v bciiint, geljovfjam nnb ivinl', gebftlidcljtt, uicnn fie gleid) nm bcftcu
ift, iiiuiemi^ unb öerloven.
^ iHiiffv fiinfft: iiiiibfonft btafen fie fid) anff, bac- ift, fic ^ibeiiv )iid)t
iivfad;, bcnn ob fie Uml imqeloif!, nnglelobifd) nnb ci)ttel ncvbainlid) inefien
fnven, bennod) biivffen fie fid) anffblafjcn nnb fnvivbcn, l)l)v inefjcii fei) bav
ll-J öetfiiteii IfC :i l)C(i(irf)er AV/A' Ijcntlic^cv /■' lietlirCjev 1> -I imtfvtlioii '.'
5 -tftcnig '/ iianft /■'' c li()rev| ivf /•' >)[)ve / nel)nv(jnm /' 7 wolfmuUrfj A' eiiflUid) /
TS uiibennititliflct HC .s' bniui (irir (//irn/ni/ir/i) (,' ii geli'idt ('(1J\ iieliilibt /' flclciitit /'
1(J orOaljt />(■' nitbcvc /> II tiivljliri) A IJ 9Vü(jcv (.w rru/t-bn.) C/>/'J''<!K II »jcbev-
ma.nl> fidjt IM }uxtn O/frU/iu/lrlij HC /.") ciiurltfii /.' icfjüiicii /'/v'/'V.'A Eiiiic(if[l)eii
J)' J'JFl IC, bell fi'lili C, 5)lniiid)ccni l'.l<' hs tiicvbt (! l'o flriuib mib r.| nv. oii f.
flCI/< ncirijtifft A'/' 1'/ Ulli gen CIX! iiiilflrii /; uumcii / :!•'!< tl)oii (V t()t'nb /' Oüfj l.'dh'
32 nfcciitciicv /XIK odcnteiicr /•' ("»•» (ikc/i -j-I) -j:; hov ffiott '/ (infl)iii H-cl niuffciiv
C7>A'A' nitjcffen^ '.' :.'■/ flcvnbtS Cie«/«»«/; />A' mu\^t\\ l!'t'h't! /eh/t l< A) fflittemot '.'
■ja flefoütt I) 27 Bct)ftlicf)H)t l>l' i>s nfvlovii A' i'i* yiinfft AVV.A' ■juiift J'JFUJi
Olnfic /;-A" blnfen HU' r.ii bniiii /»/'' .;; bfiniodjt /"/// bi'irffen lU'DEüK
bütijcii /' tiirfjcii /' biivffen /''
Söon 3J!cnfrf)enIr()tP in moibni iiub Intiiiovt niif ®^ltiitI)c. 1522. 83
bcftc iiiib aLlcl)ii bcv vcd)tc Inmv ba-j aller aiibcv leben fiiv iil)ii ftiiiicfet iinnb
ntd^tä ift, ober lold)en iiiiffc^cblafeeii flei)irf)lid)cii il)iiii jeljeii nori; fiileii fie
nic^t fiiv ftvoficv tfiifleliidjev bemiit uiib c^ehurBam. D ber iviid)t iiienfc^^
lieber Icvc.
% 'iluff-? fcd)ft ()aütcn fic fidj nid)t am l)eubt C^'l^vifto, beiiii e-> ift
iinmiic^lirf), bao iiienid)eti (eve iiiib (5l)viftii-j ioUteii el)ne-ö iel)ii, C^o miifi ciinev
bae anber auffljcbeii. 2vü)"t fidj bao t^cliiiijen aiiff b"l]viitii-:', %o mujj bev
troft auff lucrcf iiiiiib lere fallen, Ivoft fidjo anff luerct, %o nnifj yi)iiftuv fallen.
tve uuif^ nnb fan ba-5 i]cx\} nid)t auff l^loelievlcl) flrunb fid) batnen. (hjner
"I nniB Uerlaffen loerben. 5ht fel)en un)r, baä ber 'Inipiften (panier troft auff
l)f)reiu lücßen fte[)t. S'enn Ino er nidjt brauff ftuiibe, ]io ad)ten fie feljii nid)t
unnb Ueffen es faren obber braudjten iel)n frei), luie unb luenn fie luoUten.
SBcnn nu fel)n anber niifllurf aw nienfd)enn leren Inere, fjo luere Icljber
bifec§ altju grofj, bao man mufj (5l)riftnm brob uerlaffen nnb bao Ijelubt üer=
I'. lieren unb ba-? berti auff fold)cu c^rclnel baloen. Tarumb nennet S. ^-^etrus
bic orbcn qreinlid) luib fprid)t: C^fj finb fecten ber üevbamuiC', bie Pbriftnm
öerleurfcn unb fai^et l)nn ber anbern (ypiftel l)m anber Papitel alßo: Ci^^ 2. iviri 2, i
ipcvbcn unter cnd) tonten falfdje lerer, bic ba neben cl)nfürcn Inerben fecten
ber oerbamniv, Unnb ben ()crru, ber fie erfaufft l)att, oerlcucfen.
20 % '^Inffv fiebenb ^^ft■? flar (\n\u\, luie er mit ben luortten unf;er ciebftlid)e
mei)net, ba el)r fpridjt : ßo l)br mit (^"brifto (leftorüen fcl)t, Ulniv laffet i)l)r endj
mit fatjuufleu flclniffen madjen, ^Jicmlid) ba-3 foltu nid)t anrurcn, bas foltu
md)t effeu, bao foltu nid)t traqen .'C. Sßer tau bic lendcn, ba-5 qot bnrd)
©. ^.paul ncvpeutt, alle mcnfdjen lere Iju (eveu nnb Iju boi-'cu, %o ferne fie
25 ba-ö (^eluiffen uottifien '. ilnldjer fan benu nu mit c\utem cicrtiffcn thjn 'JJfnnd),
5J.*faff ober unter beut ^.i^apft fel)n? Sic muffen i)bc bcfenucn, bao ijbre
cjeluiffcn mit fold)cn (^cfcljen (^efanneii finbt. 'iil^o fil)eftu, loild) ein medjtii^er
fprud) biß ift Uiibbcr alle menfd)en lere, bao crfd;rcctlid) ,511 boren ift, bao fie
(i^riftuin bov ()eubt taffcu, ben glauben Perleuctett unnb alfeo b^bben merben
30 TOuffen, ^0 fie bod) mcbnen, bie uicllt ftel)c auf l)brev l)cl)licfcit.
; beft '.' Tcc^t (/ luceg !>/< uov /•; fot /' ftiiiilt ^/ 3 iiicftä P patnKOK]
tmpfinben /> 3 »or A'OA' (fngtijdöer Flh' (fngclid^er (1 friirt)t| ovccje bev m IfTuciftt
«11/ futd^t ve.rirechselt) M .0 Ijciubt i<si". iriV oben IJ usf. (l immuglic^ l'Kl'CK
ninä ßeUlemal) O 7 ttoft (i/einVmlicItJ BCDEFOK G^riftum I'.Ch'.lH « loeicfe
(ij P' ;; rea '/ baruff aK batauff VIC fti'inbe F. ftünb /' 12 to&iten /'
« iingliirf HKFCK II nl-5iii h aüci \» l< ir, ovbtn J-'(l tievbnmnüfi /'A' nufe (I
17 (ehcnsn lii) Mtloiiciiicn <• 1-'^ unbcr fmi i/iirüliii/ii/,/ h'.K tuiiicn K \a\\äi O
lit BcrbamnÜB J' luife '■' iiife l< ^trvcn /-'A' 'JO ?liiff jl)6enbt A' (iciii'ifl F il (ciiib E
lafjent FC JJ anrüren DFFK 24 ^Jauet MU $oiiI§ n »erfciit F fem F
fevr Fd >:, uot(t)i9en (u-'ie vmsl) BCPEFOK 2ii ^r /i''(' 27 fidöftu /■' mac^'
tiger l> 2S eTic^rodlia^ FG 2» netteüctnen /■' (eiigiien (1 ?.n fte^e] ftcfin HCl fteet K
ftee /'/'/ t)c>)(iileitl fetigtait (!
6*
84 5'"" "Miniirf)enlcl)vc yi mpibcn imb ■,'lntltiovt niif 2pviirf)f. 1">92.
Ter ictl)ft ift alicvmnl '^niiiTuv Im bcn Wnlntcrn nm oviteu (Vipitcl
uiiub ipvid)t :
'So aiic^ luDv i'cUbv obbcr ei)u eiii^el uom l)l)mel eiid) oci-funbif^et
iiüev ba-j un)v tnid) lun-fiinbiiict haben, biv? jini cl)ii baiiii. Uniib luie un)v
qt'faflft l)abcii, BP iiMU' ii'f) "odj cijnmal: 2,50 ijemaiib |-.i<i. 4<4j cud; ^
nerfuiibiflct ubcv bao l)bv ciipfniiflcu l^abt, ha jei} el)n bann."
.sMc boriftii ct)n mtcl)( flotic- iibcv '-i^npft iinb alle mcnjcljcn leve, hü'i
in um bann finb. Tai ift bicBcv bouii iiirf)! mic bc-^ ^j^npftö bniui Soiibmi
mu} imnb jonbevt uon i^ott, iuhi (>l)riftii, i'ou aller ielicfeit iiiinb uon aUeiii
fliitt unnb uiarf)t beo tcuffelv iiciiofieii. C mild) eliu i^rclulid) iivtci)l ift ba-?. 10
'Jiu fit)c, ob nid)t '-i^apft, *)>faffeii iiiib llIi'nuDeii Oevfuiibiflen iiiib leren
anbero nnb nber bao imn (^"hrtfto nnb feinen '.'Ipofteln fieleret ift. Xrobcn ift
qefac^t, bao (>l)riftnv lerett: 'ilniv Umn nuinb eDnc^'bet, nuidjt bcn ntenfdjcn
nidjt iinrepn. Ta mibbcr unnb nber fprid)t ixipft, ".i'faffen nnnb ^linnd): Tu
lenc^ift, ^"brifte, Um-j bn fatiift, Xenn fleifd) eifen madjt epncn (virtl)nfecr unrein n
nnb oerbanipt pbn, alfeo and) ber orben iileid)en. 5il)e, beift bao nidjt, ftvacf-?
(•»brifton pnß maul fd)laben, lugen ftraffen nnb leftern nnb anbcr-j leren,
benn er geleret bat' Xaruiub ift bao nrtepl rcdjt, bac- fie eluige-j banne-:-
alfj bie iiottio lefterer uerurteijUet unb iierbanipt merben ijnn ijljrer groffen
beplifeit. 20
Ter ficbenb ift abcrmal ''^hiuIuc- Ijn lito unb fpridjt nm erftcn (>apitel:
'Cerc fic, bov fic uid)t adjten auff onbifd)e fabeln unnb menfd)en
gepott, bic ab Uienbcu bie unubeDtt.'
®il)C ba, ba-ö ift cpn ftracf gcpott, man folle fd)led)t nid)t ad)ten bcr
menfdjen flcpott. ^'ieber, ift bao nid)t bt-"üc flimg!" Hub gibt urfad): 5ie ab ■-".
menbeu bie loarbeptt, fpridjt cl)r, benu wie aiid) broben ift gcfagt, tn)ii ijcrt?
tann nid)t Ijn gleicf) auff C^l)riftum fid) nerlaffcn nnnb auff mcnfdjen lere
obbcr ipcrct. Sarnmb f;o balb man auff menfrf)en lere feilet, [50 menbet mau
fid) nou bcr luarbcptt nnnb adjt pbr nidjt. iLMbberumb nn-r auff (M)riftnm
fid) troftct, bcr fan mcnfd)en gcpott unnb merrf nid)t ad)ten. m
3 Bettiinbiflft lil'.FdK I nirt)] niitf) /.' banc lil'." tminif Jl'--('/K '• geiogt
Ii('T>F(lll< 1; iierliinbigrt I'Hh' cnlpiaiiflcii lU'l'JU: IK ba irl)| bn-? ietj lU'l'.l'aK
7 hotftii /•' iibcril (.' nllcii /.' 'A' n SSapft /.' iiinbfv '.' jmibevt A' in giiojjeii /
C milci^j C wie /'/■ 0 iDot '. gtfiilii^ K II ficij (.-in Imnifr) /■.' ^iiind) /•' »ev-
liinbigen (ko immer) h:VI\ ticrtunbeii (! l:' 'älpoftclcii /■>' gelernt /' 12 i:i ÜBvotcn ift g.|
lole obengefogt D oben auch (! l.l lernt /■' /."> (tjtgeft '.' (^(irttieuficr P>'/:i'(ll Ijüfier /'
/'.■ orben '/A' ftrnd^] ftnr(f-3 /.''■ ftnrct K 17 6f)riftuni ///■: P()rifto '.' >)nfj ninnl| opp
ben mnnb " icjtngen /' lügen It'-CDK lernen /•' /.v gelernet /■' ift be-j A' be-?
ewige-3 A' /.'( Irftere /-'/!" i'Cy f)et)ti(eitl f)erti(fel)t / Jl lito hU Pnpitel] 1. nm 1. Pn.
»nb fprif^t '/ JJ lerne (vi,- mehl) 1' ^übifd^f l'l'" fnbetcn K :.'-/ bo I) ftradt]
ftnrrf liCillllK nit / i'< l)ellen !■' t(nr (' -''.' oben fio immer) DO -Jft \o Iflolb A'
foUet AV; loenbt /•'
"ijiiii l"tl)C Ijii. ttiilcljv bann bii am mdjftni fuvdjtni fallt, ici '-i^apft
iiiib bic idincii lucvfifii bicf) fcvuc l)l)iibcr bic 1)cHl'. f]P bii \)[)x ftcpott nidit
acf)ti)t. Ihiiib b"l)vi)"tuv rti-pcutt biv, Tu joUt fic nidjt ad;tcii bei) !ci)iu-iit bann,
beiictc nii, luild)em bii fohv'n loillt.
» Xfv ad)t ift ''IV'tino l)iui bcv aubcvn CH'ifti't am anbcvii (^"abitel imiib iprid)!:
"(SB lucrbcn }a[\d]c Icvev unter cudj [omcn, bic ba neben eimfuien
fcctcii bei" tjevbamiiiö, Uunb ben Ijcviii, ber fie eifaufft ()at, Uevleurfen, bnvd)
irilrfje bcv \v(c\ bcv linnbeDtt luivtt ncvleftcvtt locvbcn. Uunb mit evtid)ten
lumtten bnvd) c^el)!! lucvbcu fie nmb cud) banticven.'
lu 8ic ba, bie ovben nnub ftifft finb fectcn bei uevbamuiv. "iluilicv/ Xaliev,
ba'j fie (5l)viftnni nevleurtcn nnnb ucvlcftevn ben lucfl beo iilaiubeni-. 'llVimit '.
Taniit: C<l)viftuo fpvid)t, Cvfj fei) fel)u funb nud) fleved)tirfel)t l)u effen, tvincten,
fleliben, ftctten uub menfd)cu uievrtcu. Tac< ftvaffcu fie, leveu nnb leben, tu
fei) funb unb ßevedjticfeit bvl)nuen, \]o mufe Cfniftuv ticivit, bevUeiictet imnb
i' iicrlcftcvtt fel)n mit felmev levc unb c^taUibcu.
5lod) flel)n fie mit evtidjtcn Uunten umb unnb flckn gebovfeam, fenfd)el)tt,
fliottiö bicuft fut, abcv uuv aufe c^eijt'. , bomit fie umb nnc- ()antivcu, bif; bac-
fie allcv tuellt iiiitev Im fid) bvad)t baben, alüc bie ba ijbcvmau i^'u \)\)md
mit l)l)vcm gottic- bienft belffenn luoUeu. Xavumb finb ec' unnb bleiben fecteii
8u bcv Dcrbamnis unnb flotti« Icftevung.
Xcv neunbc ift nbcvmat ßfjviftuy 'rinttbei am uicv uub tjlucn lupften
unnb ft)vid)t:
|a<t. 585] '(&J0 curf) benn Ijemanb unvt fagen: ®il)C l)ic ift Gtn'iftuc' obber
f)tc, feo glclübt ni^t. S/cnn e» tücrbcn nnfffteljn falfd) C?l)vifteu uunb falfd)c
^H'PpTieten uunb geben gvolfe l«'l)d)eu uub uuinbev, bao aud), fjo co muglid)
ift, bic ouBcvlueleteu i)vveu loevbeu. 3el)cl ba, id) l)abo cud) luuun' gcfagt.
Sßcnu fie nu IjU cud) fagcuii: ©i[)c ba, er ift Ijnn bcv lunfte, ßo ge()et uidjt
f)l)iiaufe, Sifjc ba, l)nu ben fellevn, ßo glclübtc- nid)t/
Sage, irie !an et)u llfuud) fclig Uierbeu^
•II Ch' binbet l)()c fel)uc fclifel)t au cl)nc ftett uunb fprid)t: bit' ift un)v P()viftnc<,
meuu id) bic uic^t bliebe, feo lueve id) UevUneu. Pl)viftU':? abcx finid)t: iieljn,
ic^ bin nic^t I)ie. äOev luil bic bel)bc epuiß madjen^ Tavumb ift-j tlar on§
/ »old^ä (/ fütd^tcii /"/ uövc^tcn /' fötc^tcti /•,' jolt /'Ch iolü /'/; -' fcvv A'/V;
fern /' t)cU l) o ftctJiict /' ncbcut /'' jolU] jolbcft /< I bciirf H' luildjc Al!('
tuelc^cm /'/•,'/' luolc^cm Cr' luildjcm / > aiibcrcii /■' r ucrtcutfncii /' Icüniicii (!K
fi tailäic] n)cl(^ä A' crbid^tcit DEt'OK 'J anbieten A' /" boljir /■' // Bcvlcftcicn F
loamitt /' Vi flc^benl tlciibcrn A' // bortjnncn '<A' r, «etlcftcvct I' leer (n-ie
öfters) (i in geub i* ßteub /-' cvbic^tcu Fn IT baiiiit J!'(X!J kontieren HF
!)anbl|ieten '/' y.S gütlcv //' alfto D otä FG i:i luöllcii l'h'Fh'F >(> aottfelcfteniufl /■'
24 Blaufient /' lau i'-'c soKiO faljrfjc /•' 26 -n\M'oi\.t\\ F<1 Sel)cnt A' jei^t /■' -T luüftcu
ßCDFFGK iBuften / Jk glauienc- A' gloiibts F<il< :i(i feliglcl)t A' on eljn FF
[tat y 31 blicbcj bleute UCFJK blibc JJ btcljb /' 32 ttini^UFFG ift tlor A'
86 lion 3JJeit|ci)eiilcl)tc ,iu iiifipcn unb ^liitttiüvt auf i£pnici)c. 1522.
bißcnt movt (iln'ilti, bnc- ntlc Irvc, Mc bo-> fifliMlicii iiii ftrtti- Intibcu, finb wibbcr
6{)iiltum. 2c[t cv ober bao cicluificii iiidjt nii ftcttc binbcii, %o tcft fv-5 autf)
nid)t au jpcl)§, flci)bcr, i;cpcvbi' imb nllc-ö ciitjcrlid) biiibcii, Xa-j fcl)it l;li'cl)ftcLl
tft, Ticfecv ipviid) rcbc inim '-i^apft uiiub )cl)iu'ii (^cl)l"tlid)cii. lliutb l^fjriftuy
iel6'j l)ic abfoltiivt iiitb nuid)ciTt alle "-l^fnffoi »»^ TOund) Ijim bcm, boo c^v tier= s
bampt nllc orbcii uiiiib fluftcv llnnb ipvidjt: Oilclubt nid)t, gebet iiidjt l)l)n n-.
am. 17, L'i (vbcii bic mel)niing faget er and) Siice am fiebeiiljcbeitbcii: Tay rcid)
gottic' [ompt iüd)t mit eiißerlidjen gepcvbrii, Hub man loiitt iüd)t iagcnii, 5il)e,
f)ic ifty, £tf)c, ba iftc-. Xeiuie feljct ba, bay veid) gottiy ift ijnluenbig i)mi cnd).
^sft ha-i nid)t aud) tlai gniig^ 'i'hib fiinbcn l)bc mriiid)rii Icve nid)t>^ aubcrä i»
beim eußeilid) bing mben , liiel)l beim gotio veid) nid)t enßeilid) bing ift, ßo
mnficn fic fcljti icl)lcii uiuib Ijireu beDbe leiev imnb idjiilci.
(S'fe biltft-j fie and) uid)to, ba^ fi^" ingi'": ■'öel)ligc 'i^etev babeii bie pvbcn
gcfuvct. Xeiui (5bvil"tiiy batt beii bebet ff id)nii uiiib ttLiJieii, bie loel)ll cv jprid)t;
Xic auBcrlucIctcn mod)ten pcvfuvct tucrbeu, bac- ift, fic Incrbcn bvven, aber nid)t is
briimen btcbbcn. 5l^a-j loeve e-j fonft fi'iv el)ii fonbev grofe bvtbum, SIhmiii bic
aufecvtiiclcteii nidjt l)vveteii^ (fß fei) im bcv bL'bligfii lere imub ercmpell, mic
C5 fei), §0 finb C?briftuü Uiortt gelüife umib ttar. Xcm müffeit tt)l)r folgen uimb
nic^t bcn f)ct)tigcn, ber lere nnb Inercf ungcltiife finb. Gß ftebt feft, Xo^' er
fprid)t; Xa>; veid) gotti-i ftebet bljnnen eiid) nnub nid)t eußer ciid), bic obber ba. vo
Xcr |iel)enb ift Salumon am Xrebffigifteii l)nn feljiien fpvüd)cii;
'^.JlUc lüort gottiv finb bnrd) feunett nniib ct)n fdjitb alten, Xic brauff
fid) Pcrtruftcim. Setjc nidjt-- tiiim fel)iu'ii uuirtten, niiff bno ebr bid) uid)t
ftvaffc unb luerbeft lugciibafftig erfuubeu.'
Xa» fcl) bcv bcfd)lufe auff bife mall. Xeuu eo ift iiod) Piel mebr l)uii •«
bcn ^ropbcteii, Süiibevlid) bnit ,\eveiuie. Xiilnui id) biiii bev bebd)t gefd)vicbeii.'
630 jd)leufft bie Satouum, bao bcv el)ii liigcubafftigev ift, Xev etlinic- l;ii fcfet
bcn trotten gottiö. Xcnn cö foll nuv gotti-ö liuntt niife leveit, W\c (?f)riftuc'
fpric^t 'DlJattbci am bvcl) uimb lUreutiigften :
'l'aft cud) iiid}t mcljftcr ■'öcl)ifen. Ch)u meljftcr ift l)u cud), t^bviftuo.' ^
l'lmcii, ba blet)b« bei).
/ febeusv 2) ftctttn /•' J laft /)/:<! laftt /■' Infi '.' '. aujcficicl) oujitljcrct /."•-(,'
iilf)i(^ctct /. uftlt^cnct /■' Pfjtf)OTct h Qiiftcvcl /' cüfjctcl (i lut necmt .'/ a piaestitis vulis liheiat
et alisulvii .\' S lumpt OK l> bcit /■' jc^ciit /•-' fcd)t /■' /'* genüg <i tünbcn l>Kl'l<
11 orbneu F bicWcljl /v oujjcrlicö /•.' cuficvtid)cu A' /-' fctcu />/■' fotcu E fcUcn K
iti)ülct />■'• ji^ulct /■.■/' l-i rjiitfft '.■ uid)tsl nirfjt /■; a'atci /' // acfuvct />''C'
umbgcflDJjcu l'G unitgftojjcu /■' /.j mochten li/:p' ucviütcrcl .1 ucriuicl /.'(' 16 Sc=
Icijbeu G junft /'(.'K (uubcv A' 7!» ftc^cl HCl 'JO bl)uucn| iu /•: tjnuiicu PO K
a»\\n E oufjcu '/ Jl cicf)cnbc /»'^ tjcljcnbc OIK cjc^cn />' iptud)cu /■' jlnic^cn O
22 fctiniett A fclBcrtt JiCK 22J23 [läj boruff A' 24 luncndnfftig EG Jfi 31)cvcmic B IS"
3^ecemia />' CEl'IK 27 tugcnljafftigct EG 11 Iju iftjt Iju C ju jc^ // 2'.i jhjaljn^igftcit G
30 üd^ E Hl ba bis U\) fehlt IPVIK
25on lilciifc^ciilc!)ve 511 mcibcii iiiib "JliiliUDvl mif Sptiidje. 1522. 87
fsi. PI] ?l"ntUuirtt aiin fm*mf)c,
(\o nmii fiirct, nuMifiljcii lere r^ii itcifheii.
^^cr cift ift Siuc 1"., ba Ciliiiftiio jpvidjt: 'il^cv ciirf) l)inft , bcv f)6vrt ü"(. 10. i«
'^^ mid), liier ciicf) nciari)!, bcv iH'indjtct mid). Xco (Ui'i)d)cii inci,ct cv
5 oiiif) Tmtt. 10. imnb Utav. (i. .söie foU &]xm-i iiiic- hliniii^'n (c(cbcu fic ■^^'„'li'J^Vi''
fiir), bnö moii i)lir iiicuidjcii gcirlj mi'ilfc niiftiiclimcn. '.Hiittuunt; bov ift
nidjt \mx, beim (5l)ri|tii>^. cl)c cv bifee liunt n-bct, jpiidjt cv l)iut balun-: Wcl)ct
tll)iiii iiiib fpvcdjt, bn-i rcl)d) guttici ift cvk'l) Itimiiicii, baiiiit ucrftopfft 61)viftiio
bn-j moul nllcii mciifdjcii Icvcii uub i^ibt bcii 'Jlpoftcll ticfcU), mno fic Icvcii
ui foÜcu 1111b lc!'\t l)fiii bnc' luovt fclb-j Ijiin bcii imiiib uiib fpvid)t, Sic foUciui
nom vcijd) dottio pvcbii-\cu. 'ilk'v im iiirfjt imii flotio vcl)d) pvcbiftt, bcv ift
iiid)t Püti (5f)rifto gcfanb, bcii gclien aitd) bifec liunlt uidjt an, ßoiibcvii uict
mcl)v liniiiif\cii bi^c Hunt, mau fnllc iiidjt mciild)cii Icvc l)6vcii.
'.Ihi ift imm vcl)d) cinttio pvcbic-^cii nidjt aiibcvo beim bn-J (hiaiigclioii
i'. pvcbif^cn, bovpimcii bcr iilnink (^"l)vifti flclcvct unrt, bind) U)ild)cii nllcl}iic ftott
i)im imc' U'oiict uub vct^icvct. 'Mkx niciiid)cu Icvc pvcbif(cii iiidito Pom (-(laliibcii
feoitbcvit Pon cffcii, flcpbcvii, tdjtt, ftcttcn, pcvjoncii uub Poii cljttd ciificvlidjcu
bingcn, ba bic fccte iüd)t§ Pou I)att.
Siljc Uli bic fvumcn liivttcu iiiiub tvclucu Icvev an . luic vcblid) fic mit
-•" bcm aviiicu Pnlcf fiub uiubgaiuiicii. Tißcii fpvud) lißcv cud) Ijovct, bcv l)6vct
mid)) l)abcu fic mcpftcvlidj cvaufj lilunctt imub mit gvoffcm fdjvectcii pnii unö
getvicbcu, Pifs fic unc- uutcv fid) (nad)t l)abcu. '^Ibcv bac- iuiPLiv ftc[)ct (pvc=
bigct lunu vcpd) gotti-?), babcii fic gav fcl)u Povfd)lingcu uub vittcvlid) fuv iibcv
gcfpruiigcii, auff bao fic ia uid)t inmiugcii linivbcu, allcpii bn-j (vuaugction
:.. un§ ^u prebigcu. Sie cbclcii tl)curcn uicl)ftcv, mau foUt pliii uod) baiui baudcii.
otcm lliavci am Iddcii, ba cv bic iuiuicv aufjfaub lui pvcbigcu, ba (äfft
ime ()6vcn, mic cv i)l)u bcfcll) tl)utt iiiib pbvciu Icvcu bao hill ftcrft uiiub pl)vc
jungen tcmuct uuiib fpvidjt: Ok()et ()puu puu alle lucllt uub pvcbiget ba»
©uaiigetinii allen cvcatuvn. Äh-v gleuibt, bcv luivt feiig .'c. (h fpvid)t nid)t:
M gebet l)l)un uub pvcbigt, tinio l)l)v imillct ubbev liniv cud) vcdjt bunctt, fjonbevn
legt pt)n fetjn cpgcii Ivovt pii ben muub uub f)cpffet fic bao gnaugclion pvcbigcn.
^"\tcm bcv g(ei)d)eu lliattbci am leiitcn fpvidjt cv: Wclict f)pnu uub (cvet
alle l)cl)bcu unnb tenffct fic l)m uamcn bcc? patcvo uub bcv fiono uub bc-? l)cl)=
/ ]pxuäjc ck 2 fiirct .;/.■ nmh ftcraEeu SSiS d <i fäv (!/■ flcialj / auji-
uc^niciil onncfficii 0 lÄiilmuit /■ ." cc d gct / .s fictlict) </ turnen A ;' bc imiiibt /
bell iHut « bcfeld^ d II iivcbiflct /. II (fmaiiflcüum (immer) k ttuaiigcliiim d
lö ollein d tu rcgietcn aa^d tcgitct l pvcbigcnn icfjtä (DruchßlUer) a- danach iculil
(irebigcn iä nid^t l pvebifen »nbc nit^tg »an ben flf)cloucii bot i3 m l'J ttciiluc k '2ö borju d
26 jünger / 27 befeldj d 2s joumct / -';' cveolutcn k Qlaubl (so immer) dk
30 UJoUct dk 00 toiiffct /j Sung U
88 "'"'• 5Jiciijd)cnU'l)n' .\i\ nici&fii iinLi ".'liitiuüvt Qiij Sptiirt)c. I.V2'2.
liflcii gciiftv lliib U'vct fic lialltfu alle-?, )va-:- irf) ciicf) bcfpUicn licibc. Silic bn
obcv mnf, cv ipi'id)t iüd)t: Icrct fic l)aUtcii, Uhvj l)l)V cvfiiibct, ^oiiberit luac-
id) ciid) bcfoU)cii l)ntic. Tiumb muß imb tniio nid)t anbei» fctjii, bcv 33apft
mit fcljuni bi)irf)oncii iiiib Icvcv niuB clju Umlü iinb bco tcuffdv ?(piiftcl fctjn,
tt)cl)l er iiidjt (5t)i-iftiiv befcll), ^inibcrun iel)ii cljgcii uiovt leret.
ffliatiD. 25,15 vstcm alfeo gibt and) bcx f)crv Mat. 2.'). l)u bcr glel)cf)ni^ mit ben bvel)eu
[ncd)tcn an|;cl)gcn, bao bcv l]anf5 imtcv Ijiefj bic fncd)t uid)t mit l)l)vcm digcn
gutt, feonbcrn mit jel)iicm gut bauticvcu nnb gab cpucni tuufi pfuub, bcni
aiibevu Ijtocl), bem bvitten et)no.
Xer anbei- ipiiid) ift lliatttiei 2;i. In bei ()evv ipridjt:
'Xic idjiifitgelerteu nnb pl)arijecr finb gefclfen auff '"JJiüic-j ftnel.
'ilü.ca nu, luuäi fic cud) jagen, bao l)()v l)aüten iotlt, ba-j tjalttct nnb tlinltc-.'
Xa, ha, (fpicd)cu fie) t)abcu töl)v mac^t, tni Icvcu, lua-j uns icrf)t biincft.
■Jlntttinn-tt : ,"\ft bao Gljviftuj meljnung, ^o ftefjen tül)i- nid)t timll, f;a
modjt (\)]i iglid)er 'J3apft nein nnb nicljv gejcl; nuidjcn, jjo lang bifj bic liiclit
bic gefc| nidjt mel)v bcgicl)ffen funbc. 5lbcr fic fuvcii bi^cu fpritc^ glcljc^ tuic
ben boiigen. 'ii'ai l)cbfft auff '•IJIofeC' ftnel filicn? ?aft nu5 fragen, \v(\-i t)at
■JJtofcij gelcrct? llnb locun er nod) licnttc brauff fcffe, Uuvö linivbc er leren?
üu ^lüel)ffcll uidjtä bcnn ba-5 er borijclittcn leret, ^Icmlid) gotti-j gepott uiiub
njortt, er l)att l)t)e nod) nie tel)n menfd)cn lere gerebt, ^onberu liia-j l)()m gott
bcfolljcu l)att lui rcben, Inie bas faft alle eapitell an^ liiet)^cn.
Xaraufe folget, ba>3 tücr ctttuaö aitbcru bcnn ''HJofcö leret, ber fitjt nid)t
auff '•JJIofC'5 find, bcnn barnmb f)cl)ft c-S bcr I)crr '•Diofcö ftucl, bas Wofeö
lere brauff follt gelegen nnb geleret locrbeu. Xas geben and) bic futgcubc
luort, ba bcr t)err |*l. (<iit iprid)t: '^Ibcr nod) l)l)rcn Uierctcu foli l)l)r iiit tl)un,
beim fie fagcuo Uml nnb tljnno bod) uid)t. Sie laben aber fd)Uicvc uub
untrcglid)c biirbcu ben Icnttcu auff ben lialfj uub Imillen fie felb nid)t mit
cl)uem finger regen.
Sil)c, ba ftrafft er l)()r tucrd', bas fie Piel gcfcl; über "•JJfofeö lere bcu
Icuttcn auff bcu balfj laben, bic fic fclb nid)t an vnrcn. llnb barnad) fpvid)!:
2lk1) end) fd)rifftgelcrten uub pljarifccr, i)l)V l)cnd)ler, bic i)l)V fpred)t: älk'v bei)
bem tcmpel fd)lticrct, ba« ift iiid)tö, Sßcr aber Bei) bem gollt am tempetl fd)liieret,
bcr ift fd)nlbig. 7sf)i' narren uub blinben, 2Ba>3 ift graffer, bao gollt obber
ber tempcl, bcr bao gollt l)el)ligct? oft-j nn l)ie nid)t flav gung, bac' (<l)riftui5
l)I)r mcufdjeu lere oerbampt? fjo fan er fie ia nid)t bcftettiget l)abcn buvd)
bac' fi^en auff '•J^iofco ftucl. (<-r l)cttc fonfl inibbev fid) fclb-3 gerebt. Xarumb
mn§ ''DIofey ftnel uid)l Uiel)ttcr bcnn auff 'JJiofc'C' geiclj fid) ftreden iiiiub ba-j.
fi^cn brauff nid)t Uiel)tter beun anff prebigcii Pon ''JJhifcy gcfclj.
/ ©c^ft h- S biivum / ■> jonbci- (l I) glclj^itufe d niife / .s H'mff /.•
// ((^riffflclcrtcn /.■ \lüi (immer) dl.- ;i ftcncit tuiv n i:> mhä)l d IjctUd^ct (< tjcgUd^cr /
16 (Üllbc dk fütcit d/c -JS ftut t 2ö uadj i t^Oll d LT fcuvbCU cl; loöncil dik
2>i toten u HO tüten abi 31 SBc^C i 37 (ebenso 3H) lucljbct k 3>i batuff k
'ihm lllciiid)Ciilclnc \n iiu'ibni iiiib ','liiliuiul mit Snriid)f. 1522. SQ
5,(0 lintt (iiirf) l'tpicv iHni irtmciu ftucl iiiib Icvc ji'lbv (iciiii^t Imtvo. ■\:
£iu l'uUt iiid)t all luuij lui tl)iui bnii Hunt, ba-J id) bljv faflc. Uiib Xciitni. lo.:
Xnvj tl)ii allc>)iif, bnc- irf) bl)r i^cpictc uiib tl)ii tuibcv ob mnf) ;,ii. TitV Icvc
Ijabcii fic in müficii aiirf) leren aujj llioie-- ftiiel, bcniiiiib fnii l'ioiec- ftuel
Icl)u mcnjc^eii gcpott lcl}beii.
S)cr bvittc Ipiurf) ift S. '^liirtiiftiiti l)iiu bcm buri) luibev beii bcitbtbricft
bev Wnuidjeev, bev füll nlfjo Imittcii :
',\d) c^lelulite bcm l^iiniiflclio iiid)t, Uieiiit id) bev tivd)cii iiid)t rtletubcL'
Sit)C bn (inf;eit fic), bei" Üidjeii i|t mel)r beim bcm (viiaiu^cüo lui i^lelubcii.
'Jliitiuint: SBciiii "Jdii^uftinuc' c\l(\)<i) l)ctt nlfeo flcinpit, lucv l)ette l)t)m
bie (^einölt iiebeii, boc- lulir l)l)m muftcii bco iitcUibcu? mit UMld)ev id)vifft
bclucijfect er bi^eit Üumd)^ une, lucuii er l)rretc, luie moit luel)|5. boo er uiel
mnl flcfetjlet t)ntt i^lelid) luie niid) olle wter? Sollt el)u cljiiiger fprud)
?(ii(liiftini Bo iiied)ti(i fel)ii, bao er bie uoriivu nlfui mal Im rucf tvel)bc^
l:c\-: woU got iiidjt, fjonbern £. IHiigiiftimic- foU l)l)u lrul)d)eii.
3tem, »nenn baS ®. "Jtuiviftiiii meljniiiui lucrc, [50 fticji er fid) fcUu aud)
umb, bciin er gar an niel orttcu bie l)cl)li(ic jd)rifft bebt iibcr aller lerer
ipuiä), über oller Poiieilie uiib firdjcii befdiliij? iiiib loill fid) fclb ititb oller
mcnfd^cii lere iiod) ber felbeii gcridjtet bnbeii. ÄHiviimb laffeii bcnii bie treUieit
l)l)rtteii foldjc fprud)e 6. ?(uguftiii fareii, bie [30 l)ell uiib flor fiiib, imb
follcii oiiff bifecn cl)nigcn, ber f;o tiiiufell iiiib Inibbcr 'ülugiiftimim an allen
orttcu fliiigt, 011 boö fic l)l)rcr tl)roniiel) mit foulen lof3eu frot;eu belffcn
hJoUeu ?
Tolut bnubclln fic ol§ bie oorfnrer, bo-S fic S. "Jlngiiftin iiid)t ollcliu
Clin folfdjc mcljiinug anfflcgcu, fjoubernn fclfd)en nnb l'crfcreit and) l)l)m feljnc
tuort. Xcuu ©. 2luguftiuS trort lauttcn cljgentlid) olfjo: Osd) gloiubte bcm
(5-uaugclio nid)t, tncnii mid) nid)t bcHicgct ba-j aufcl)en bev gonticu Pl)riftcnl)el)t.
'•Jluguftinuc' rcbct tum ber goubeu (51)riftcitl)cl)t, ba bie fclb l)u oller Incllt fjo
el)utred)tig ba§ thiangelion nnb uid)t ber ■lUauid)ccr bei'btbrieff prebiget,
bchiegt l)l)n foldj'j anfct)cn oller (^l)riften, boy er§ fnr hai rcdjt (fuaugetiou
bicltc. 'Jlbcr unfeer tlironncu liebffcn bifje d)riftenl)cl)t fid) felb«, aU tucre ber
Icl)bc uub gcmcl)n mon nid)t and) (M)riftcn, nnb loo» fic leren, bo« foU ber
6^rtftlid)cn !ird)cn lere t)cl)ffcn, fjo fic bod) boc- Uienigcr tcl)ll fitib, unb lt)l)r
aud) ^unor a\i- gcmcljue d)riftcn()ct)t bvnmb gcfvogt Uicrben folltcn, Wai- mau
unter bcm nomeu gemeiner d)riftcul)ei)l Icrcu InoUt. 8ibc, ßo fel)u füren fic
2 Iculto !■■ 2;culvo 12 (I H oUcin /• Webet d ri ijoiiBl /. <" ^lonirfici hc
II gtaut'cn auch bei 12 wotjft d 13 gefcBcl * Ballet / /■/ möti^lig d tutfc c
tiidf d tudcii k tt^Bc ( 16 Sluauftiii c auguftin9 i fcl6c d IT öttlcn i (|)tud^c i
J8 ßoncilio ic<- /(»gerillten/- J/ aflcnl ttctcn i> l'^ ottlcn i 23 wo[\tn dl. 24 iiox=
füiet iL- 2j Betteten 1 2H etjflcbtlidj / (ilcmbte i 2'J Giioiigetio d 3i) fit i
icd^tc j 32 la^e d 33 (^^tiftcnlicTjcii d iBcuigcr] mljncttc u 34 botum Ic 35 füieii i
90 l>on l'iciiict)ciilol)ii VI iiicibcii imb '.Uiiliumt niii S)itiid)i'. 1022.
2. 'Jdigiiitiu iiniid), )va-:- bn tum bcv d)viftni()d)t l)ii nücv mcU inf^rt, bnc-
foU pom SiLimijdjcu |tuc( licvftaiibcit iticvbcii.
W\c luiU IUI mtfe biBcm fprud) fuliicii, bn-? niid) mcufd)cn lere iri)cu hu
Iinltcii^ 'iBildjc i)"t 1)1k' mal crfimbcu. bic tum flaiitjrv gcmclincv djvi|'trnfiri)t
1)1111 nih'v Hielt fei) nii(-ieiiommcii iiiib (^cpvebigct^ 'i'ind) nie fel)nc, fjoubcrii s
bno (iiiniuv'lioii ift alieljiic alßo auflciuimiueu lioii nlleu CM)vi|teii l)iiu
nllci nn-Ut.
Tntui 1111113 3. '^lii|V!ltiinic- iiidjt c\[\]o lH'v|tniibeii luerbeu, nlo limUt er
iniiit belli C<-iiaiuv'lio iiid)t i^lelubeii, l)l)ii bi:\w(\[ beim bivj aufetjeii flniibcr
d)riftcn()cl)t. Teiiti biv> luer fnlfd) iiub iuid)riftlid). (*•;• miif! cl)ii tntidjer nÜcl)u i'^
bariimb (•(Inlulieii , bno ev gottio Hunt ift iiiib bno er l)iiiilrieiibic( ' defiiibr,
bno eo lrmr()el)t jel). ob idjoii el)ii eiuvll imiu IjlimeU iiiib nlle liH-lll h-^l. iMii| bei
luibbcr prcbic\ct, ioiibcriiii iei)u meDiuiiu^ ift bie, loie er felb filmet, bac' er bao
(■fimiuirlioii iiliriieiit fiiibe beim l)iin ber d)riften()el)t, Hub bao tiinii beii fclserii
bn mit cii^erlid) tH'UH'l)f3Cii tl)im fnii, biio uidjt l)l)r lere Honi^crim bi^c red)t is
fct), bie alle liuilt cl)ntred)tiii aiiflenommcii l)att. Xciui bcv 6nimtd;uö fllctobt
an bav (vuaiigelio lum ^M)ilippo fieprebiiit iiiib louftc bod) iiid)t, oti biel nbber
lucuifi brau fllclubten. ^ti-'m 5lbral)am qlclnbt an gutio wrl)cl)lfiiiu-( allel)ue,
ba ntid) tcl)ii mciifd) fon liniftc, Hub lUaria fllclnbt bcr bottfdjafft Wabrielic-
aud) alleijiie imb lunr iiiemaut auff crbeu, bcr mit l)t)r glclnbct. 'M^o ()att i'>
'.Jlugiiftiim-? aud) muffen gtclnbcu uiib alte bcDligeu imb luljr and] el)u iglid)
für fid) felb aUel)iic.
■Sarumb fan S. ^iluguftinu-j bcn lierftaub lüt lel)bcii, bcu fic Ijlim
aufflegeu, fjonbern luuf; nou ber eu|;erlid)en beuuniffimg be-j glatulienv l5iiber=
fteljeu feDii, bao baiuit bie tetier gcftoffen iiiiub bie fdjluadjcn gefterrtt Uierben 2.'>
i)m glalobcn, liicuii fic fcljcii, bao alte luctlt bao pvcbigct unb für (^'-uangclio
lialltcii, bno fic glelubeu. Unb Um bifjer iH'rftanb l)im 5. '.?liigiiftin fpriid)
nid;t ift, ba ift-^ t'cfßcr, bcu fpriid) uertcndet, beuu er ift luiber bie fdjrifft
uiib gcl)ft unb alle crfarnug, Um er l)l)eiien ncrftaiib 6cl)elt.
;^)nlcfit, fjo fic geftoffcun fiub mit ber fdjrifft, bac- fie iiid)t fnr über 'u
tuubeii, f)cbeii fic au imb Icftcru galt unb fprcdjcii: ,^ft bod) S. I1tattl)cii>^,
l'aulii'i, 'l^ctriiv niid) iucnfd)cu gdueBeu, brimib i)f)r Icvc and) menfd)eu lere,
ift aber i)l)r lere tjii l)altcii, %o l)alltc man bc^ '-J^apfts and}. Sold) leftcruiig
Uicrffcu ilit aud) ettlidjc furftcu nuub biffdjoff an^, bie bod) loollcuu fing fcl)ii.
■ißciiu bu im fold)c tieft i'crftortte unb ocrbleiibte leftcrer l)6rift, fjo luciibc^^'
2 Sömiid^cii ill,- «ovftanbcn / o bi|(cii / 1 iimll cl)ii mnt hc ■'> aunciimiinicii
{immer) k il fonftj anbctä o fmift (( /(* Ijcllirfjcv d l)Ciilid)cv / /.' eiioiinclioii /-'
I'.l »uftc d &abxid\ä « 'Jl Ijfllidjcv / l)ctlid)ct d i'i' \iä) fcldi l J3 Uuvftailb / iiid^t i
-'■s' ba ifl5] bi ift d uctlEiirfcn / iicjdjufft d SO gldjtiffl d für i oOol üot iilict
tUtibcn /. •■« !|Jcltiii] (ZnsK Siatcii^ 0 ,V.? Sapft / :u ^t^il, fürftcit ti/, luoUcii .H
3ö nu fcIdl k
') V(jl. S. 23, 7 ijiiluciibig (iiiiluciiglid)) cinvifiiibcn.
33oit 2)leit|d)ciilcl)tc ,iii incibeii uno '.'liiltuüvl mif >Spnid)c. 1522. 91
bid^ Poii l)()n obbci [topft Mi' i'ini lui, fic ftiib nid)! lucrb, biiv iiinii mit l)lm
rcben folt. :fl?ciin ba-? folt ncUcii, fjn ift ^J3Jofe» niid) cl)n mciifd) t^ctuf^cii
iiniib nffr pnnifictcii. '^Itfeo incfiv Inft inio fiiifnvcii iiiib uirf)t-> iit'cvol citcUibcii
iinb lialltciiv atlcc- fiiv mciijrfjcii li'vc iiitb folgen uufjcviu buiirtcll.
=■ ÜUilltii abn la mit l)f)ii vcbcii, ^o tt)it l)t)m nlfen. Spiid): liuilau, lofe
S. 'iiniitiiv obcv "?3inttr)ciio luciifrfirii tovc fcl)ti, S^'' fingen nn)v, um liev benit
t)f)iev gelnalt fome^ Um mit Uuillcii fic tieUH't)ffeii, bno fic mnrfjt l)nben tut
Icrcii niib tiifjd)üff ^u iel)n? obbev U)o buvd) Untt man Unffen, Um bie firdjc
ift? Sogen fic, bao S. lliatt. am lii. nbbcv 3. ^Miutuy l)ic ober bovt i)abi
10 gcfcbt, S^i fpiid): (Vy gillt nid)t, e-j finb nu'nfd)en leve, tuie bii fogift, bii nnift
gottis Unnt ()aben, ba-j bid) beftettige. Si()e, fjo finbiftn, U'ie fid) bie bcv
ftocEtcu leftcvev fcIbC' fdjcubcn iiiib 6eid)lieffen mit eligenev navvl)et|t , bie nid)t
§0 biet fuiibeu nnterfdjetibc' l)aben. bao el)n anbev bing ift, Inenn bev menfrf)
felb'i obbcr Uienn gott bind) beu menfdjen rebet. Ter 'iMpDftet rebe ift ijim
IS bon gott bcfolI)cii unb mit groffem Umiibev beftettiget nnb beUietif^et, bev ift
tci)no nie gefdjclien an mcnfd)en leve. llnb Uu-nii fie nn bei) l)l)n felbo grlnife
fclju unb beU'el)f5en tuerben, hau l)f)n gott fold)o tat levcn befolf)en ()att, J50
tnoUcn lol)V l)t)u aitd) tuie beu 'Jtpoftelu gletuben. oftv nngeU'iß bev 3lt)oftcl
vcbc, ba-j fie bon gott fct), Uicv Unit nn-j bcnn geluif; mad)en, bao l)t)v uienfd)cii
2« Icic bou gott fel)^ C fnvov et nmeiitia ()iä fcculio bigua.
33}l)v nbev uevbamnen meufd)en leve nid)t bavnmb, bn§ eü menfdjeii lere
finb, bcnn lüt)v Umtten fic in Um( tragen, üonbcrn bavnmli, bn-j fie iuibber
bac< 5unngelion nnb bie fd)rifft finb. Xie fd)vifft mad)t bie gcUnffen fvel)
unb bcvpeutt, fie mit nu-nfd)en leven ,yi fangen, ^0 fangen fie bie menfd)eu
•-'?> Icvc. Ti^c t3Un)tvnd)t untcv bev fd)vifft nnnb meufd)enn lere hmmn Uil)v nid)t
el)uc^ mnd)cn. Tavumb laffen Un)v l)ie vid)tev febn ami) bie inngen finbev,
bie rtiel)U bifec |Um tevc Unbbevnanbev finb, ob man foUe bie fd)rifft (barijnn
cljucrlcl) gottiö Unnt bon nnfnng bev Uielt f)Ct gelcret ift) ober bie mcnfdjcii
lere (bie giftevn neUi evfnnben nnb teglid) fid) enbevn) fnven taffen, llnb l)offcn,
•w bns bnc- uvtel)l folt l)bevmnn billid)cn, bnö nu-nfd)en leve folt bcvinffcu nnb
bie fd)vifft bef)nüten tocvben, l^enn bel)be tonnen nnb nutgen fie nid)t bet)altteu
hjcvbcn, fl)ntemnl fic nid)t mngeu ct)ncy Ujcvbcn unb nntuvlid) muffen lviibbcv=
nonbcv fel)n, Une Umffev nnb fetuv, Unc t)l)uiel unb evben, al« ^faia>3 babou
rcbet am .■>.5., inic bcr ()l)mcl bon bcr erben crf)ot)et ift, f;o finb nu'l)ne megc ^fi- **■ ^
3s crliaBcn bon clnern lucgcn. 51u fati ber l)m f)l)mcl nid)t geljeu, bcr nuff erben
gc'^et, lüibberum'B nid)t nuff erben geben, ber bm f)l)mcll gel)ct.
/ t)iicn d 3 ))tof()ctcn d 4 »iijctii / biincfcu d -J tj^ii] jm / lualon k
7 looUcn (so immer) !,■ ii am IC] am 17 ii am VU ck IH (üiibcn dl.- 14 Inonil d
/6 an) oon 0 24 tewn] tc« bcik 25 tetc (3.)] leren bei. Iiniucn / tonnen d 2ii e^n§ 1
ein§ / JT hjibetanbet d -cinanbcr h- 28 Dom il- ■-".> geftctn d Ingliif) / SO Ijcbcr^
man /.• .3/ funncn /■ fönneu d mugen (ebenso 32) d! niöflen (chens'i 32) l 32 letjtmat d
natürlid^ dh mü(fen dk 32133 taibcTcinanbci: k 34 ctf|o^et bcdik
92 '-iniii l'ii'iiidiciilclirL- -,11 imibcii uiib 'Jlntnunl niij ci'rüiljc. 1-S2l'.
(3*1. (M| Tnvuiiili nitbictcii \v\)x bcii '".^nHnltc'ii. bno fic l)l)vc Icvc ku imv
ci)iüc- mncf)cn mit bcv idjvifft, mcim tic bnc- t.ui liu'iicii tningcii, ßo luolleu imjr
fic l)aUtcii. Xav lucrbcii fte aber nit dm tl)iiii, bcv [)el)li;^c gelift iucvbc beim
hiiinn- cl)ii luijiicv. Xoniiitl' fachen \v\]x aber mal: llleiijcfjeii levc tnbbcUii
li'i)r iud)t baviimb, bao ineiijd)en i^ejagt l)abcii, ^onberii bao e-:? luftcn iiiib
nottiv Iciteruiifl fiiib linbber bic fiJjrifft, Inie luol fie aiid) bnrrf) meiiidjen
(■\cjd)ricben ift, bud) iiid;t luni über aiife meiijd)cu fjoubevii aiijj gott. Ulnnit
tie IUI luibberiiaiiber fiiib. idirifft uiib mcuid)eu leve, l'o mufj l)l)e ei)iic lii'L^eiut
uiib bic aiiber luar l)abeii. '.Uu laft jelieii, Unldjer fic aud) fcUi IüüUciui bie
lugcii tili id)rei)beiui.
Tai ici) baium guiiß.
■J WÖUcu (II- :} cc 'I. 7 (jcjcijcilicil I" ic inimcr) dl N TOiSEi c()ll nilDct ilk
W loav lialicit luacv ii]ii u lubllcu /
^^.^•^V^'^V^'^V.^^V.^'^V^^^^^^
3xMbcr bcu |a(fd) ncunnutcn nciftlidjcu Stnnb
,^n feine 3Bnvtlniv(\„iuüi'tcnei" umv iii :Ciit()fv bio bitten' ;')eitiiii3 tioii bev
Gvneiievung bes. I'lblafilmnbet^ biivd) VKinerfjt üoii Wain,i' (lebvuiuv'ii. '.Hiibeve
'üindjtid^ten ani bev ev,(tiifd)i.\flid)cii IKcfibeu.i: auf ber einen Seite bae fd)avfe 'i*DV-
getjeii flegcii (iieiftlidje, bie üevljeivatct maven obev tjcivateu uiolltcn, nuf bev onbevii
bie gegen 3?c,^Qf)lung gern erteilte 8i,ien,5, Äoufiibineu ,5U fjnlten, nid)t ^yini menigften
eub(id) bie Sitteiilofigteit beS einftnfiveidjeii .fiivdjenfüvften feltft — nl(e§ bie^
beftimmte i'utber, eine Sd)vift ju Bevfaffen, in ber er mit einer bi» bnt^in nod)
nid)t gef)övten £d)rirfe gegen ba§ fd)mät)lid)e Iveiben 311 J^elbe ,]og. 3)ie näd)ften
Sd)irffQ(e biefer Sd)vift, geliHUjuIid) „SfiJiber ben ^tbgntt ,yi .fiolte" genannt, finb a«>o
bent i^riefuied)iel iH'tonnt. ©eiuifi märe fie ebenfo fd)nel( Hevijffeutlidjt U'orben, wie
fie üerfajjt U'arb, bütten beni uid)t ('•'apito nnb Spatntin ben beftigften älMberftanb
entgegengefet^t. £d)liefelid) gab i.*utl)ev nod) üevfdjiebeneni SiUberftveben i,C4ubev5 :'.,
252 f.) nad): „V.n, nn nihil lil)i viiieat conccssisse, nii Spalatinn, p(M'niillo difeeri
iiliclli in Mogiinlinciisem nlitioneni : venini I^iiilippn volo liadas, ciii mandavi,
iil arciliioia Piadat. Xain fpislolani oiniiino volo ad cinn iiiilli, ac denno aliaiii
proprio niinlio ad eum mitlam" (@nber§ 3, 254 f.). 3i" biefem ähiefe »uirb t)on
■Ütlbvedjt fategovifd) bie ^Jtbftethuig bev getabetfen ?hgerniffe geforbevt : fei innevl)alb
tJDii 14 2(ia,a\ feine befviebigenbe ".'Intuunt eingelaufen, iü unirbe bie Sd)rift nnDev=
.liiglic^ Derijffentlidjt uievben. 'i'llbred)! frod) ,\u Äreu,5e, bnS Wanuffvipt blieb in
We(and)tbonl forgfanien .Oünben, nnb \Jutbev bot: ,Lil>elliiiii advoilus Kpifc'opuin
Mof^nnliniiiii IV-iva proditunim pI gonoraU'iii incn^patioiiom fartiMMim, wl)i infani-
fiiiit alii* iCrnberS '■], 277).
9(bev tuaS gefd)ab lueiter bamit? £d)on üor ^abren, als id) .fiöftliuo i'ntber-
biograptjic' Io§, ftieg mir biefe Svage auf. 3?(ieb e§ eubgültig unöevöffeuttid)t?
Ivat benn ber ^att, ben ?ntbev fetbft in-:- ?(nge getafd bntte, niebt ein ^
2ie *,l(utU)ovt [}at mir bae unten mitgeteilte Crforber o^vagment gegeben, bav
uidjt me'^v unb uic^t loenigev aU einen 2ei( bc§ Sutl)crfd)eu Crigina(manuffripte>5
uuferev Sd)rift eidt)ält. ^uttjer bntte ja geUmf^t, baß bie 2d)rift nid)t umfonft
Herfafjt mar: bie 'OJliBftiinbe, bie ev bei einem ein]elncn gerügt ()atte, uiaveu tl)pifd);
um aus ber V(ut(agefd)rift gegen ben einen 'IJcanu eine gonerali?; iiirropatin .ju
niod^cn, bvaudjte für yilbredjt nur bie rijmifdje @eift(id)teit eiugefetjt ^u toerbeu,
Sgl. und) fiöftlin=ifnluerau, t'»tl)ct-5 l'cbni a<b. 1 5. 4.",0 t mib 'nnin. 111 S. 4ri:!.
94 Wih'x bfii fdljri) (leiinntitoii rififtliiteit Stniib hoS 'popfts iinb bov SHifdiöje. l.'J22.
uiib fo cvfcfjicn iciic fvü()ovc Sd)vtit untcv bciii lu-uoii liti'l: „5Bibev bcn fnlfd^
geiiaiiteu geiftlid)cii 3taub bi'5 'Inipft-i iiub bcr iBijdjöfc."
(5§ ift üidtdd)! ,yi Ufvmiitcn, bafe e# tt)tvt(id) Wetanclffion ij. obein limv,
bfv bnö nltc 5Jcamiffvipt fiiv beii ufiicii c,mä tovvifltcvti' : bii' .t^nnb, bif eiuf 11''
i_unti'Vfv ;liaiibi bie uuebcv nuägfftvidjeiien Inti'iiiifdjeii äöovtc jd^violi, auf 14'' bie
It'ljtni öicv ;',eileu nusftvid;, li'clrfjc bie bivettc lie.voljuiifl nuf ^Utuxdjt üüii Waiiu
nit(|iiitfii, uiib bnfiiv ^lüflcincinaT-j au bcu iHaub fdjvicti, niblid; aüo uu-itfveu
babuvd) uütig geuiovbencu l'lubcvuugcn auf 14' tiDvual)ut — biefe .^aub ift jcbeu=
fall« uid)t bii' Vutf)t'vfd)e: bnfj fie aber bei UH-itcui fciucv ift ül^ Uni' unv fie fünft
an 'DJii'land)t()oii fcuucu, bnvf uu§ nid)t luuubcvu: bev gcviuge JKaiiui uevtaugto
'■Peidjväufuug.
Ser i'vftc Svuff uufi'vev £ri)rift ift bcrjeuige uoii ^lirfcl Sdjljvtt'ul; in
SBitteubevg: bie Uou bev .'iöaiib bei Sc^evg mit iKotftift geuiad)teu 'iHtitveunungeu
in uufevnt ^ölauuftvipt ftiuuueu allein juv ©eitentvenuuug biefev 'Jiuogabe.
Daä neue 'i^utliernmuuftvipt dcfinbet fid) in Crfovb auf bev 33ob(eiana, fvüf)ev
Aililil. P.nill. II K !t, jeljt Addit. Hdill. C. lOii, im Summaiy Catalognc; 2S(i6l» — ein
*i^aub Don VA x 26 cm ©vij^e, cntljaltenb üovu 2, Tjiuteu 0 luei|e, ba,ilüifd)eu 1"
votc 5i>lattcv. Vluf bev inueveu Seite bc§ äfovbevbecfels ift ba§ fleiue Si-^ilb 'S. ('..
28600' UnU iu bie obeve Prfe getlebt, iu bev TOitte fte()t bie jet5ige ©ignatuv;
bie beibeu evften 5ö(ättev fiub leev; auf beui bvitteu ftel)eu bie beibeu Signatuveu,
bie fvüljeve mit '-öleiftift eiugctlammevt, bavuutev „Luther ^ch Hl. Xov 14s:i gcst
18. Führ 1546"; auf bie uärf)fteu iPliittcv, 4-10, finb 7 ßutlievtnlbuiffe, aUe md)
(fvauad), iu rf)vouotogifd)ev (^olge aufgetlebt; auf ^-IHatt 1"> ift unfev '■JJiaunfrvipt
öou 4 ii5lättevu |•i^l. 11 — 14i aufgeheftet, etu-nfu auf iMatt 20 ein j^atfimile Don
4 y?liittevu i-m. 16-19); auf aMott 2:5 ein meiteveS üou 2 i^iittevu (331. 21- 22);
ilM. 24-2!) fiub leev. - Sa-i auf ÜMatt 15 befeftigte Ufauuffvipt beftebt au§ eiuev
ftige tJDU ]Wi iuciuaubev gebi^vigeu uub ein .yifauimeulHingeubes £tiiif Icvt eut=
t)olteubeu Toppelbtilttevu, U'otJüU ha^ iuucve ni>5 2Baffevu'irf)cu eine iiava iu bev
fövügc eiuev l)albeu Seite aufiiu'ift. JV-eud)tigfeit l)at an bcu fli'äubcvu altev Oiev
33lättev friede ,iuviictgelaffeu, uuv bie 5Jlitteu fiub bation Oevfdjont geblieben: ift
nun and) bie Sdjvift au jeiu'u Stelteu flavt uevblaf^t, fo ift fie bod) faft übevall
gut 3u tefen, iu bev "JJütle ift fie uou befoubevev Sdjiivfe. Jvovumt: 21,.'') x 16, 7 ein,
iDOOou ctUHi 18, .'-. X 12, r)cm bcfdjvieben fiub. ^file'Moljl: 26.27.26.27.26.
27. 27. 26. ÜSev levt ift Pou ^ntbev? .s>aub; eine ,\uieile (ög(. obeni ()at ilju
Oon 14 ■',27 on tovvigievt; eine bvitte fd)vieb auf beu obevu lli'aub Don 11':
I). Mailiniis Lnllior Iimt, fci-iiifii (uuv bie nntevn A^ülfteu biefev SBovle finb Pov^
l)anbeu/; eine Pievte am liuteu ^Hanbe bevfelben Seite Hau üben uad) unten: i-nlheii
inaniis; eine fünfte, bie be§ SeljevS, tvng bie Seiteutveunungen be« 'Dvnifeä ein
iDgl. oben). Vinfs uub red)t'5 ftebeu bie Stempel bev *i^obleiaua.
Sae 5yvnd)ftücf Uiivb unten als 'l^avalleltevt .jn beni levt be>o evften 'DvnifeS
gegeben, wo a\id) »oeitevc (f-vbvtevnngeu übev ba§ ^n'vtjiiltniä bev beibcn Raffungen
fid) finben. ?(u§ bev WcgeuübevfteUuug evteuid man beutlid), U'ie bie ;liüiffid)t
auf beu „'iMidjüf Uou 'JJiaiuy bie Aebev hei ben viubevnugen fiibvte. Tev biplo
matifd)e Spalotiu mav ab(x augenfdjeiulirf) nnrf) mit bev neuen Jvaffuug uod) nid)t
,)ufvieben, beuu ^nt()cv vedjtfevtigt fid) am 26. ^uli gegen il)n megen beffen .«lagen
Ubcv bie Sdjüvfe bev *|*olenii( nnb legt feine Vliifidjten uiebev in beu folgeubeu fiiv
SfiJiber ben fatirf) genannten geifi(ic{)en Slanb be? ^'apfl? imb ber a^iidiöfe. l'i2-2. 0-"
feine bamatigen Slnfc^ainingen f)öc^ft be.jcirfjncubeu 3Bovteii ibe Söette II, '2-)^>; &nbevä
3, 435): ,Libcllum meiim cpiscopos larvales iiivadoiitem ex projiosito volui taiii
acrein esse, sed et in Regem Angliae nihil cro blandior. Video fruslra nie
Inimiliari, cedere, obsecrare, et omnia pacifica lentare; ideo cum furiosis et cornna
quotidie magis erigentibiis diiiior ero, et mea in ipsos exercebn corniia, iiri-
lalnius Satanam, doiiec pfTitsis virii)iis et conatihii.s con-iial in so ipso."
tyüv bie 3"' ^f§ Prfd)eincn§ fomiiit folgcnbcä in il^ctvadjt. IHui 4. ^uli
äußerte ?utt)cv gegen Spolatin , er molle bie '•I.Mfd)of5tnn)cn jc^Qvf angveifeii iiiib
Ijabe eine eutfpvcctjenbc £d;vift fdjoii bcgoiineii.' 2a ov in bemfelbeii '-!>iiefe uon
beni ^inbrucf vebet, ben bev Üvattat bes fiönigl öon ßnglanb nnf il}n maä)(, nnb
Don beni ^ptonc, bagegen eine !po(emif ju eröffnen, io mirb er in bev fvolge nn
nnfever Schrift, fonnc an ber fc^roffcn 9tbtueil'uiig bev engtifdjen (»icgncr gleidi.^eitig
gearbeitet Ijoben. ijiene nmrb cl)er fertig, am Jti. 3uli cvfolgt fd)on i.'utt)cv5 :ti'ed)t-
fertigung gegen Spalatin (f- obcni, bie Sd)rift war alfo an biefeni lermine fdjon
in .fiiinben Spalatins geluefen, unb njor eg ni($t ber S)vud, ben Spolatin fjatte,
fo ift bie 5ßevöffentlid)Uiig bod) jebenfallg nnmitteUmr nad) bieteni '-Pviefii'ed))e( erfotgl.
Segen uufcre Sdjrift nnb pglcic^ gegen anbcvc fteincve liefe Ümfev bona
erfd)eincn:
3Bl)bev ben fa[fd)genöten Pcctefiaffen Wn umvbafftigeu ßvljfe^ev lllnvtinnni *,?nter
Gni|ev getraroc oü nawc ucrniaruung mit beftenbigcr uorlegung auf; beiiievtev,
üfi 6anoni)d)er fdjriift. [CvmfevÄ 3Bappeu.| Tetrasticon Kmseii. |4, feilen.)
9Im Gnbe; ßebrndt tju i^eljpferf bnrd) 53iartinnm .tierbipotenfom i^- "Ulartin
Sanbibevg, u. Sommer '«. 27". in M. 1). vik] Will jar. ;>\n Cnart. 'üorrebe
am 3. lag Siannarii 1523. — ßbenbolfelbe Sre^ben l.",21. "iigl. (üibi-ve
3, 427; ^i^aniev II, 2031.
5üv bie 'Jtu§gabc bcnttt3te ©remptavc.
.1 (SBittenbevg Sd)l}vlen^) Knauke Lnlli. 1522 28 B
/y (SBittcubevg (Svnncnberg; Lulh. 1522 57 B mit torvigievtem Saij:
jC^aSittenberg «vunenbergi Beil. 2443; Kn. Lutli. 1522 57 K
W' Sßittenbevg Wvunenbovg; Lulh. 1522 57A miit geringen iUnbevungen)
I) i5Bafel, Svnrfev ^Jlbom i^etvi L^^lijljej = (%!. «eben K 9Jlenfd)enl.'y? .ffivd)e
in (Svfnvt (i, IjiUi. 1522 28 yl
F i6vfuvt illat^ee l'ialcv) Beil. Lulh. 2450 ^. Söeimav 1522 "ilx. 89 - Dresd.
Eccl. 307, 24
F (3üvid) Svofdboniucvi Lmh. 1522 28 D
(i (SBittenbevg l'otttjer; Lulh. 1522 57 D - Beil. Lulh. 2444
// (9lng5bnrg törimni; Beil. 2448 - Lulh. 1522 28 C
h (? '•Jiiirnbergi Stultg. Theol. 337; banad) mit geringen flowefturen:
/'' I?? Nürnberg) .^lambiirg, 2)ommev 289
A' ijlug^bnrg Ctmarj Beil. Lulh. 244G
/. (Sirurfer iialent. Surio iBafel [nadj tttj^c| = Vtnttu. beutfdj </ gjlfnfdjenL /'
gpift. grfiirt IT) Beil. Lulh. 2452
') Gnbeto 3,426: „Quam furit .Satan! Sed ego quoque eiim iriitaliu de die
dieiu iiKigis. atque id coepi libello üsto advei-siis Episcopuniiii larjas."
9r) äBibev ben falfd) (^ennniitni iififHirf)fit Stnnb hr? *pnp)ts unb brr 33ij(^bff. 1522.
J/(Cn|uvt Wnlcvi ifoffcl 0|i|). theol. 1,. 4" d^'
« iSviictev Sßotfgang Stüvnicv, Pifiivt [muf) m^t]) Wü\\ci)n\ ii&. ;Kef. M^"
// ? a. iy. @i'vm. "Fiiifnim ;!4'2(;
^.'at. Übafctjiiiiflni :
« (aöittfutn'Vii WvuitculH'Vfli Kn. Liilli. ir.2n r!2 A
jj (■'i'afi'l Iljüiiin^ äBoln'j lierl. 24(50.
3ru§ga6cii.
^ „Sßitpv tvii li falfrf) iininiittr i gi'tjltlidjt'ii ftmib 11 ho§ 3?abft Hü ' bi'v Mfdf)=
Offen. II 2). ^J3{ovt. l'iitl)cv |1 (5cch'|in|tfit || iju SBittombcvc^. " '•JJlit lUeh
finfafjuiifl, SiteUiicfifiti- liebviirft. 3!h bi'v iiiiifvon JKnnblciftf in Spit'flcl^
iri)vift „I5s^". :V2 ^l^lättov in Ciinrt, IcWo (Seite leev. Vlni Chibe:
„Scbnuft ^u aBittenibevfl biivii) |[ "Jiirfel £c^l)vlrul(. \}m \\ Ijluel) Du tjlin'ii-
tjiflfte II 3av. ji"
.ffiinafeldje Slfl., ^linvituii'fl, ä'niiibi'vn, S8orliil, *iJvc-?ltiii U., Dve^bon, Pifeiuiiii,
(hiiivt l.'invt., Wüvlili, Wotljn (2), .fiailf 11. (2), .^inuibiivii, .fii'ibrUu'vg , aran,
.(ioni(V^l>er.i ©t. iiiib 11, ^JJiiimi)ni .fiei. CJi imb 11., 'JJiiiiiftfv i, älV, ^JiiiviibfVfl W1JI.
iiiib St., ;iioftorf, Stvrtfjbiufl (mnioflft.), Stiittiinvl (Cnnbi'->b.i, 'il*fviiiiii'vobi' (2),
UÜitti'iibctci i'. iiiib if.., 'ilUUii'iibütii'l , .(iopfiil)cuii'n, foiiboit jc. — li. Tomim-v
'Jir. 2K,S, *).Siiiiji'v II, l:!4(i, nmi) \ "'S. bei .Uiii\\>in-jti, Tlif.-.aiirii« liljclluiinii llistu
riiiin lii'loniuil iijiiis illiisti;nitiiim (X!i'ili,iifl ISTOi Miv. I."i24.
^(. ?Ii'' 3- - fvfdjfilit ji'bocl) i'iiic VlbliUMil)!!!!;!:
'Wotti«' iiilb 'ftclcfiftf-?': ,5. 4t. !J^i'vlill, ^n'Vliiili'vobf, l'oilboil.
"öJoti-V unb 'O'cdi'finfU'«': v it<. Mi'iivitbi'vii (St.), Stiiltivivt it'niibf-b. 1, -ilU'viii:
üevobi', Wolji'iibiitti'l.
Ivoli bii'fi'v ?lbHH'id)iiiiiii'ii bcv (ilcidjf Tviid.
J! „äüibbev bell fnlfd) c\c ,. uniitleii (vniftlidjen 1| ftanb bS iinpfty || Unb bev
5Bi|fd) offoiiiii Ij -3) ^ ^J)invt ! ^.'iiUje'v (.va-lefinfteii ,(ii HSÖittem^Jl bevfl, |i + ||"
'Wiit liteleininfjiiiiii, litelviicffeite bcbnifft. 2<s iMättev in Cnnvt, (eJjtf?
^i<lntt leer. lert idiliejit: „ on untcvhifi. Vlnien. ||"
Xev %i\mü I.) iiiitfv brv lotdoii ."{oili' bf-j Iitt'l-5 fli't)l >< muh iiiid'v bfiii 'v'
tiDit 'iiMtti'nibov;!.
Tviid i'oii 3ol)niiii (ynim'iibcvfl in ÜHittenbevci. - .Unnntfid)f Slfl., '.'IniV)-
buvg, Stninbovfl, Ü^rfÄliin 11 , i^vnnffnvl St., .'Tiiilli' Wnij., 'iöfiiniiv, UlUttiMi'
bfvfl V., l'oiibon )i'.
<•" loie /;, bud) idjliejit bev iovt: „ lmi Inilevlnf;. Vdneii. || ir.22. ["
2nirf uou i'ioOiinn Wrnncnbfvfl in ilMltoiibfvg. - Ännntfjdji' Slfl., ä^vo-jUiu St.,
Tan.iifl St. (2), Ivc-sben, (liöttinflon, Wutlio, .<;->anibnvii, ^'cip,\iii 11, *JJIiinftov i. ÜIL,
Ul*itti'nbrvcT V, .fioinMiljoticn; n. Itininii'v ''Jiv. 2.S7 ibod) ift ■JonunoV" Vlnfdiannuii,
bii'jf '.Hnvcinbf ji'i bic Cvi(iiniilnn'Mi(ilic, nnd) iibic\fni 111 tii'iiditicu'ni; 'Unnii'v
II, i:'.48. '
("' luie ("■', bod) ift bie (vutfevnniifi be§ '|^llnt^cö cinf bem iitfl nnv 2 mm;
bev lert fdjtie^t i^luie in ("-'j: „ on initevlnfi. '.'(meu. '' ir.22. '"
Tturt lion 3Dl)nnn fiivnnnibnci in 'ilMttonbovii. - .(tn(in(i'fd)f Slfl., '.Berlin,
.(t5ni(i-5bfv(i 11., \ionbLin.
äBibet bell \al\d) geimniitoii qeiftlid^en Sfniib bc5 *Pnpft? unb bet SPi(d)öfc. 1522. 97
7) „aB;3bev ben |] falfd) genanten f geiftlic^cn ftanb bc^ Sapfte H uiib bev
i8itcf)öffen. II S;. 5)lavtinuä i^utfjer [j (Jcctffiaftcn. |" TOit litelcinfatjung.
ilG 33(nttcv in Cuart, (otjtcä «(ntt (m-. •?(»! §nbc: „®ebnicft int
3av. W. S^. rrij. || im l)fvt)flnionct. "
1x\[d Uoii 'Mam 'jielri in Snifcl. Wniiatfjtiif SUv , ii^ainbcrfl, IteÄbeit,
.&eibe(bfvfl, 'JJiüiidjcH fi©!., Stvnftbiitfl, ÜlMttfnbctiv 58a|el n.; '^.'iim« H. l'''-!"-
F „ttJi)bcv trn falfd) ge= ]| nantten geljftlidjen ftonbt || 'De^ *apft unb bcv
5yifc()offen :| 1). maxü. L'ntt^ev [[ (vcctcfiaftcn || fen illSittcmbag. " Wit
Iitclfin|"ajfuug. liteivüiffcitc tcbvucft. 24 33(ntti'v in Cnaxt, Iftjte
•Seite leer.
Stiitf uon Ui'iitljc-? iUlolcv iit i^vfiivt ; litticinfnfiinig u. Soininev £. 'iflO
'JJr. 1S2. — i^ambcvg, ä^cvtiii, ®tc»beii, ^iitiidjfii 11., ätUttfnbi'vq l'., V'onbon;
aiVttcv ^Jit. 2202.
F „SBiber ben fntfcf) ;i cjennnton qel)fttic{)c || ftonb be§ 5?n5ft§ tinb bev '
«iliijoffon. ;i X. 91iavt. l'ntI)or ![ (ndi'iiaftcn ;! ,yi aBittebfVfl. " lavuntev
)ec()§ Sterncl)en. "Miit Xitelfinfnjfung. litelviirffeitc bcbvndtt. :^i! *-ö(nttev
in Cnovt, leljte Seite tcev. 'ihn Snbc: „©etnttft ]n ,'')üvirf). int
.yiij. iov. "
Stillt üon Ö'briftopl) lyrofdjiiuet in 3i"^'d)- ^ .(titanfi'irijf SIg., 'A'iiinc^cn .^St.,
;1{oftorf, iöaiol, @t. «allen (StiftÄb.), Biitidj; äÜcUev ^Jit. 2200.
6' „ÜBibbev ben fntjd) |! gcnoittte geifttidjen \\ ftonb be§ 58apft || ünb bev
5Bif-- II djoffen. 1| 2. 'JJiaitinne i'ntf). :i ecctel'inften ,jn ii SBittenitievg. jj"
Wit iiteteinfaiiung. ütelvüdfteite bcbrncft. :!<; iöliittev in Cnnvt, bie
tetjten bvei Seiteit teev.
Txttd uon WeldjioT t'ott()Cv in ÜlUltfiibcxg, nid)t £d)l)i-lfnlj und) ^ißellev
ÜJr. 2199. litflciniaifiing ugl. U. Somuiet 5. 242 ^h. 8?. A-C; c-ä ift bic öicftnlt
bet Cfinfoijnng, toe[d)c iDiiniiei 'nidjt iiüvflefomnien' ift.
Änaafcidje glg., 'i'ftlin, Siibcd, ajiünc^en .§St. inib 11., etnttgatl !l'., äi}olfen=
büitel, fionbon.
H „Jöiber ben [ fa(fri) genanten '| gai)ftlid)cn ftanb beö H Stapft« Pn bev''|
5öifd;üffen. || 3)oc. ^Uiavtini y Vntljev Pcde-- fiaften ,yi SS}it= tenberg. , "
Wit liteleinfoffung. 28 Slättev in Qiinrt, (e^teS a?(att leer.
■Jtnrf üon Siginuiib föriimn in 'ilug^buni. — .ftniiafojd)!- Slg., ?lugsbuvg,
Söeilin, Xtejbfii, tStfuit '•JJtavt., .<>anibnig, .ftönigsbftg 11., 'Diiind)cii -OSt.
unb 11 , liünibctg ©t., aiMttfnbctg i; , SBnfel, l'onbon, St^nff^nnjen, "il^ii-n .lp. (c;
0. T:onimi't 'Hx. 290, i^ellot 'llx. 2201.
/" „SBibev ben falfd) gcnattten geiftli^ [j djcn ftanb bcä 'Öapft4 Pub bev
S8ifd)offeit. II Xoctov Wavtiiti l'utfiev ^cclefiaften ,yt Sßittenbevg. |.)öol3=
fdjnitt] II 3v '^ejen, idj fd)cnrf eud) ben Wein. Xa^ iv alt lueEcnt fr6=
lid) fein. || Önb nit odjtcn be§ 2iitf)evi tanbt. Sonbev bn§ enmev
gematt beftanbt 'i'nb er \u pnlffev merb üerbmnl. Xan folgt ir [m,
Dnb loiib in bleiben. |] ©o luirt er tnid) Unb ud} ucvbreibeti. /'
28 Sliitter in Cnart, boö (e^te lecv.
••ÜJohl ^Jüiiiibt-rgot Itnrf. lei .fioläfcftnitt nuf beni iitd fteÜt ben ^'apft mit
ben ftuttijanfn tofolnb bot. (Xominet Ctnani. "Jit. Ci.)
etnttgott C; iffieüet, Suppl. 235 (»gl. aud) ü. loinmei Mit. 289).
Sutftet^ 5öette. X, 2 7
98 älJibet bell falirf) f|cnaniittMi <iei|'tlirf)en Stniii) bt--:- ^^iniftö iiiib bfv S^iidjöfo. 1522.
/'' litel luif in 1^, i>od} mit folflciibcii ^Umicirfjuugen : f)eveii ^,. ■>; iiidjt,
*^'Qutev§, clrev, beftonbt. 3- Ö; pulfev, werbt, er ^^-^^ "; ci'd) tJcvbjeibeii 3. 8.
2l*of)l fbeiifall-i iliiiriibevgor Stnrf. — (Vtniiffiirt, .fiaiiibiitci; v. Joiiimev
-Jiv. ■-'>!9.
Ä' „äöibt'v bell fa[)d)(^e ? umite (inHftüc{)cii 1| ftanbbcg |io| '•■8a\»}ti l Bub bcv
3?i !| fc^ofe. 11 2). flun-tiii. "Jutliev |i g-cctefiafteii ju |i aSittciibevc?. [i
M. D. XXII. " gjlit iiteteiiifafjiiiig. Sitclvücffcitc bebnicft. 30 ^.J^lätlev
in Ciiait, le^te Seite leer. 9[m (Silbe: ,M. D. XXII. '
1xi\d uoii SilHiin Ctiiiav in Jliid^buv;!. — finanfi'icf)c Sl(i., S'i'vliii, ^.t<vi'->laii II ,
(fvfurt 33iQvl., (liiefecit, ©rciisunUb, '•JJiiiiidjeii .'fiSt. iiiib U., Stiittflovl, iiibiiuii-n,
äl*ittenbevg ü., äßolfenbüttd, Sonboii, äi>ieii .'^.■, X-auin 11, l:'.4ii.
A'* luie A', ioä) „Cnctefiaftcii ',u Söitteuberg" ^nk 7 8.
(Üeiiaii bcvfelbe Jrurf, itiit bas iitclblntt .^cttit obigi' 'jüibcviiug. —
'•JJ!iiiirf)cii ^St.
/. „Jöibev bell fal|d) fleiiautteii flelift-- ]' lid)eii ftniib beo l^apft Innib bev
i^i)d)offeii. ii S. 53iavt. 2uti)ix ©cclejinfteii ", ,\u lUitteiiitu'vt?. " liteU
viidfeite bebviidt. 30 !8Iättev in Cnait.
4<l. 3.')a (3tii^): „3ttii-^. „iUelc^i' pcvioit uerbolten fiiib \u Cflidjcii ..."
!S1. 35'' fcf)(icBt: „'JJior. Siitljcr. ^Jlmio ~ffi. T. vrij. "
Stiicf üoii Satcittiit C»urio in ii^nfcl (nad) ?t. ßij^c). - 4<crliii, (viji'iiari),
•Öfibetbfvg, 3J(iind)cii .^iSt. imb IL, aUniiiä, iBnffl, aSicn k. ; ift ilBcUet '■Jiv. 21iis.
jM „lüiebev bcn fatd) (!] ge= nantten gcl))"t(id;enn ftanbt ' be§ iBabftb» Ou bev
JBifdjoffen. S). 9JJaiti. ü J^ntt^ev |i ecclcfioften II «5" '^^^ittembcxg. " Wit
liteleinfaffiing (in bev pbeveu Süitibteifte bie Sifl^lvei'jaT)! 15S1 = 1521 |!|
in £piegflid}vifti, litelvürfieitc tu'bnirft. '-!4 33lättev in Cimrt, letite
Seite teer.
Srtiirt uoii ^ktf)c-5 OTalet in Cftfiitt. — 3lvnftnbt, ßnijcl, äßeimnv.
(^in Stürf unicvev Sdjvift erfi^ien in Sonberbnufen uiitev beni 2ite(:
n „Xx) «iilte 2)c§ gcclefiaftcn : ^u || jQJittenbergf liUiber 2\}( ]\ 'j'eliftifdjen
'^i)ri)off. Sie ba || gibt Wottce genabc ^n H (ou nlte Xcii, bi) £l)
^alte, unb '■})n "\ öoKgen. jj ®. ':)3J(ntinn5. Viit()ev: " Cljne litel-
einfnjyung. 2itclvüdieitc bebnidt. -1 iiliittcv in Cuavt. ?(ni 2d)lnh;
„ . . . alle bic l'ie fjattten ünnb Vibv folgen: ".Mmenn."
^tiirf UOII 2i.*olt Stüimer in C^rfiivt. — ?lviiftabt , ''Jliifi-jbuvfi, 'i'cvlin,
■ytesiaii St., SrcÄbfii, 'JJiüiidjcii .J^St. uiib 11, üoiiboii : ai.>clU'v "Jit. '-'-"«Ol.
(*i gibt tyn jtuci Spielarten, bic fid; mir bnbiitd) iiiitevirfjeibfii, bnfe bie
USotbctfcito bev ä'ogen? (nlfo 4*1.1", '2^, 3", 4'') .(torreftiiveii erfiibv, luiiljvenb
bet Snb ftniib:
«': 3<l. l'>3. :5: 'i'iebftitd^cn u-: a^cbftiidjcn.
3. 4 : «otti-3 ©ottes.
m. 2^ 'S- 11 : Hf'; • • • nU' 9119''' ■ • ■ 'dt.
S- 1-: äßanib iLSavmiib (!).
S8t. S^ä. 1: «utttüott d) «liittiuott.
3-6: bcrd toetd.
»l. 4i> 3. 6 ö. 11.: biic= Ijoff biid) ; off.
o': ,v S. S?etlin; a': 5<erliii, iötellnii St., l'onbon.
SBibet ben folitf) genannten geift[id)en Stanb bf* X'ap\t~ unb bet a>i|c^5fe. 1522. 00
b „Sie 58uüc Xc5 Cfcdefiaftcnn ju aüittcnkvgf 9öibcr bic n^epft ftifif)eu [fo)
SBijd)off, Sic ba gibt @oteo genabe ;^)U ton \\ allen ben, bic f^ l)aUen,
Bnb in »olgen. |j SJocto; 9JlavtiniK' l'ntfjev. " Savnntcr ein ^ifiiftürf
mit ber Sa^via^l „152:'". litetviicffeite bebvurtt. 4 2A[nttcr in Cnovt.
9inri) finoaff* iicrmiitiing Ixud Hon :3ütg ^kblet in xUiigIbntg. — ^iünct)cn
.fiSt. imb U., 'Jtüvnbetg &m. imb St., l'onbon, äl>icu >q.: äl^cUcr *Jit. 2.".00.
S)ie beiben Sonberauegabcn bei Jlbfc^nittes „S). Suttt)erl iBiiüa" ftnb mit
einer anf bev litelviicfieite befinbtidjen Crinfii^vnng ncvfeben. (H folgt I)iev bev
2ejt Don (( mit ben 9lbuieid)nngen Don //.
<5um Cüi)ftlid)en Scfcv.
3)l)fe bnüe Don Soctov !Cntf)cx- Pcclcfiaftc : gegeben: wibev bic babil'tiid)e bt)fd)off :
i)ab im}r Dor gnt Dnb nncslid) angcieljen: fi) oufe ^ubveiten. unb ben armen leV)cn
mit l}utel)lcn: ^u cvfrcl)ung l)rer gcbunbener geloilfen nnber: ber iH)td)offlic^en
i^ronct), ba mit man feben mag, ba§ uic^t allet)n ber (Jntei^rift ber '.Babft. nnb
fei)ne Samen bi) ".i^i))rf)offc. Snnbcr aud) anbeve Cüiftene lent mad)t önb trofft (jaben
bnücn ^n mad)cn. aber bife bnllc fol nid)t gleid) fein m\) bi) 3?ebftlid)en ift and)
Di( beffer, toon ber ^abft mit fel^ncn SBuUen Dormalebiet (!) unb bie (eut bem
tenffell gl)bet, trtic ban fein red)t ift Don eiincni fromen ßntec^rift Ijn ftcbet. 9lber
bljfe ^ullc gibt »nb entbcnt Wotcs genab frljb nnb l)ai)(l. Unb bi; Icnt anffloft
Don be^ teufe(5 banben. 2Sie and) fant ^^Janttj, t^nt ^u alten ben er fd)rel)bt
beut er genab goti» frieb unb (jcl)!! als ei)n frnntli^er t)i)rt Dnb l'lpoftel. Der!
()Qlben b'iben wx}x bi)fc 6rl)ftlid)e Nullen brnden laffen, ba§ fi) fo glitten afala§
D02l)cift Dnb mit fid) bringt nenilid) bii genab goti§, roeldjc nuß mcber Donoten
ift ban laufent .ftuel)euten im)t Üiomi)fd)cm nnb tuelfi^en 3lbla», loelc^cr behefftiget
tpirt mit ptei Dnb tDafd)§, 3lber boc^ nid^t mebr fu(^t ban nun unfer gelt unb
Dorbcrben t'ei)b unb Seit. 9lber bife i^nll fnd)t allein tjn crlofen unfer feil DO!
ben Wolffcu, ber t)alben fo t)aben luir gott Dl)t ^u banden, ber unä bijc guab geben.
3)05 »Dir fel)n iDort n?l)berumb l)oren mugenn.
3u fpäterer ^exi crfi^ien bann ein Srurf unferer S^rift unter bem 2itel :
'■ |.ffüj)ftitell ,VON DEN BA.\LITCi\ i| 3). lUartini l'ntl)eri. ■ 1 5^(ättev
in Cuart. 9(m Pnbe: ..Aum M. D. LIX. ■
Srcäben.
!ral Stütf beginnt: „GS finb .ffinber ber Dcrmalebeiung" — unb rcid)t bi§
„bog one Sc^rifft fid) füret". Xer X'lbbrnrf erfolgte am II, (' ober ber iWittenbcrger
^luggabe. lUm Vlnfaug ift ber i>erftänblid)fcit tjalbcr 'bei l}l)neu' geänbert in 'ben
ben 'l.^faffen', bie fprac^lid)en lUnscinanberfe^ungcn über iöaal unb '■^'■eox finb ftarf
Dcrtiir,it. 2)afür ift am !£d)tuffe Dor 'Sumnm, es muffen nfiu.' in größerer £d)rift
eingefdjoben; „C?« rebet biefc '|!ropl)ecei) aud^ Don beneii, fo biefen fd)enblid)en ißaal
'^*eor bic 5öabitonifd)e beftieu Malrem omniuni Irürtalidiuiui ertaut Dnb Derflnd)t,
Dnb nu tDiber in 9lcgi)pten (ercn, faüeu uiber für ben ?lnti(^rift, beten jn an, Dnb
2 papi]<lie h 3 f^abcti wir b für gut b S betmalebe^et b y bnb e^nem] tion
etinem Toinem) a ßj jufteet b 11 SpouCul b t^üt '/ VJ gote^ b frib b frünt=
liti)er b ;.? guten * 14 bie b goteä b vxex b oevnoten '/ 1-'j fliifieüten b
Sömijc^em b li; fui^t // IT \ti (bfldemalj b ju^t b crlüi'en b lu ^öven milgen '-
]0n 2i*ibfv bell joljri) tieiinmitcit ciciftliilicii Stnub bf? 'iHipik; imb bor äMjciioff. 152'2.
pvoftitiiivi'ii lief) jm, niiff bnS fie ((fUmltici locvbcii, Uiih olfo boibo in leiblirfif Dub
geiftliitf ■V'^uvevcl) imb iSobomitcvei) gcnüeii." 3)05 3l*ovt "l'viiplli'cei) ^eigt im« bni
X'lbbniif nU 'i'ovliiufcv bov fpätev fo beliebten 'iH-Dpbf,U'i"ugeii ^<.'iitt)ovi, ]\[ eiiuiu
npo(ogetiid) = poIeiiiifc^fii ,'^UH'tfe gcmncf)t.
u .ADVFJSSVS FALSO II NOMIXATVM ORDi-|iNKM l'.l'ISCol'o liVM.
I). MARTINVS LVTHEIl. |1 VVITTI'LMÜF.RCAF:. || AlNNd M. I).
XXill. ' 'DJIit litcleinfajfmig. litclvücffeite bebvmft. 'M iMMn-
in Qucivt, letjte>j "-Blatt Icrv.
Svuct Uoii 3ol)tiiiii (S)vinu'iilu'Vii in SSitti'iibtviv, litclfiiiiiifiiiiifl li. Tpiiiinor
•■Jiv. TOP.. — ,i!nanfiid)i' £liv, iBfiliii, *i(vc'->laii £t. iiiib 11., S^oiiji;! Sl-, ("yviiiit-
fiivt ®t-, ."peliiiftt'bt, ^v'fi^i,5iii 11, Viibfrt £1., ^Jc'iiviibi'Vi^ £i,, Ulu'Viiifli'Vübf, 'ilSDlfi'il^
biittfl, Jlopeiif)ngcn, i'ouboii, ät.MCii.
li ,AI)VEH||SVS FALSO NOMINA II Inm onlim-in F|iirroiH,niiii 11^ :
helliis, aiilorc Martino || Liitliero. || EIVSDFM ADVRllSVS || HeiiiiniuMn
Epifcopiini, iiu|ipr npiiil Mifnios || in (liuoniiu niiiiirniin rcroiTMuliim,
libor II nunc |iriiniirii r flcrmaiiico in || l.,aliiiiiiu Iralaliis. " 72 ^iMcittev
in Cftai).
Triirf Uüit 'Kjoiiici-? ilHilff in ä^rtji'l - S^cvliii, (^viiiiffiirt, Itfihicljeii .ii£t.,
äBolfciiOüttfl, mm.
Sie (Sd)vift erid)eiut in bcn WefanitnuSgnbcn SBittenberg 7 (ir)r)4,i, ■)29'\
3ena 2 (155.5), 107^ \UUenbnvg 2, lOl, Veip.^ig \ü, 27, äünld)" 10, SOG, (fvlnngen
28, 141-202. — Sie Ü^nlle allein ßvlangen 2-t, 380-3S7, ül)nc bog jebod)
bovt bev ;'^n|nmmenf)ang mit bev Uodftänbigcn Sdjvift „äBibev ben fnlfd) k." evlnnnt
tüiive; latcinifd) SBittenbevg 11 i154(m, ;_i29-'— 353".
il'on bon bentidjcn Svurfen .1 — 71/ ift .1 mit feinen iibemiiegenb vid)ligen
l'eSnvten bem Urbvncf am nädjften, luenn nirfjt biefev l'elbft.' Vlbgeloitet ift 11 nnb
mit faft bem gleicfjen Salj ipie biefe§ ('. ®ie übrigen 3)vnrfe gelicn luol)I auf einen
,liuifd)en .1 nnb IW liegenben (fo /// 1 ober anf .1 folbft ,yiriirf. ')inv // ift als
Cneüc für einen lueiteven Svnif i / - ,in evtennen, bie anbeven ®vnife geljen pavallel
,yieinQnbcv. Se'^v leidjtfevtig ift L gebvnift, beffcn Srurffeljler beaijalb nid)t bnvd)Uieg
iievieid)nct finb. Sev Sprad)c nacl) ftel)t /'' mit grob o(enmnnifrf)en Js-ovinen am iuei=
teften Ptm .1 ob; bie ütnigen oborbentfd)en Tvnrfe b^'ben niel pLim Ihbvnef beibel)alten.
U^on ben bciben Sonberbv\iifen bev „il^nfla" fdjeint a anc- A obev einem
,^tuifct)en .1 nnb / ftefjenben ®vnif gefloffen ,(n fein, /; iniit Dielen Svniffeljlevn) biivfte
fd)Dn megen bev i'ovbcmevfnng i ;5nm Pvl)ftlid)cn l'efevvi anf «" ,iuviirfgel;en, menn and)
nidjt nnmittelluiv. iSon ben beiben lateinifdjen ilbevfeijnngen ift //' nnd) u gebvndt.
älMv bvnrfen ben levt nad) .1 nnb geben bie levtnbuicirbnngen Uollftänbig;
nnv üffenbave Svnftfetjlev jüngerev 9{ad)bvnrfe finb übevgangen. Sie abmcidjenbe
Cvtt)ogvavT)ie nnb bie befunbeven J^ovmen tum />- .1/, ", // finb in ben iilteven
') Infür ipvicl)! ciiid) bi'v i'iidc '.Uiijditiiii lioii .1 nii ba« (V>-'nil'i'e"t bei- OrifliiiolK. Wenn
/.' ciniflcninic (ii'flcn .'( ,511 Fr ftiimiit miüI .1 (lott ItFr, briiteii .4 bcutlcii HFr), ju ifl
bit'j ,'^iifall (ii'doiiiibt'v bi'ii lucilfiobciibcii lUiovciiiflinniniiu-ifn lum .1 iiiib AV. Trv Tviufcv l)nt
jtellirf) riiiigc ('■iflciiliiiiilirt)feltfM bcv V'iillji'viiljcii Hiniiiiifriptcv ,)ii'iiiliil) foiiji'iiitciit iH'cinbi'tt, fo
fä > fj, fnlf(I)e? ii i'fiir »)■> 11, -ciiu ~ rit, uov- ucv-, ()nt ciuiiif lliiilniitc eiiitii'fiitit :
((Iren, tut, niöc^t, nbgötten'l), flüli, tt oflcro Urvoiiifadjt, 1) öfter bind) bn>3 Im Tviirf
lufiiigcr nl^ in ber .j|if. iiiiboiitlid)i' I njcljt. Ul^i-ilcre« .ii'igt ber iiiitcil flcfli'üeiu' ''Hiiriillt'lbviirf.
SSibet bell faljd) i^ciinmilcii iicifllidjcii S(nitb bcc- '^'nj'fi'j imb bct 3<iid)b{f. 1W2. \0\
3}orcu-bcitcu fiiv Mt'ic *,'lu5galic mit bcioiibcver iHitsfüln'ltdjfcit ,;iiiii '^<ürbcvicl)t
,iuiamiiicitgc)tclü, unv Ijobni bf5l)a(li iiiiv mit 'Jlnfang nud) in bcii Voeartcu iiad)
bell ionftiijoit (*n'mibtäljcii i)erfnl)vcii, fpätcv nur bne 3iMd)tii]cvc niisgcljübcii.' Xk
'^(blrcid)iiii9cii ücm H — h (äffen fid) jufainiiienfaffen luic folgt.
1. Uinlant bev IWofale. Scr Uiiitoitt u> e fcT)» gegen .1 in fallt l'lfh',
fort FK. Ijaltct, tiind)fet 7', evfnntniic- /fll\, nninlid), übeigenmltigen,
übcifaldjet FJ\, lafteiiuoit I/\, langeft FI, gefalj FL oft aud) />,
un,^Qlid), Ijangen, cinfaltid) /', innnlid) yv'; e^ä ui) öfter in FK bei
norriid), erbavmltd), tuädjtcv, ftaub Subft), täglid), fdjöblid), fiaDel;
nmgcteljvt finbet fid) a'ye (ix) bei Ijoffcvtig 7>Y.Y.7/A', abgenu'fd)cn />/•',
unücrfdjcnivt IIA' incift nnd) /, fdjaffnev HC, fnnft, Ijevt A', dfdjc J)/\
cfdjc II, gefijniccEt FKL, incvften /), nnfeglid) DIKL; e "- ü (in obeu
bentfdjen Svucfeni bcvein,^clt: növcn, luoven, evluolct, ciiuuuniig (caruic),
id)DVffcn IHK le^tcvcs und) F, folt Ilf, ftollen, moften //, fd)6inen K,
fromb /'', fd)müveft (neben )d)n)iereft) If, nidjt l)tcvl)ev gel)int )d)vorflid)
FHIK fand) nid)t cti)nuilogifd), tuenn aud) ptjonetifd): fdjloöftev FK, betören K ;
befoubers ^n bcad}tcn ift linne DI- III i.l leu', laiui.
3)er Unilant öon a in A e" d bapftlid^, Dervdter, gndbig, ndd)ftc u. a.
DFIKL, fcUig FK; er fe^lt, alfo c ; a im ftarfcn ücrb fd)Iafft, Inffet,
cmpfQf)ct DFIIK, bei laffct aud) CIL a)ebraifd) IIIKL, maieftat BCHIt,
fartid), flarlid), ftrafflic^ F, ianierlid) I) ■l)ier^er nur pfjonctifd), burd)
'Jlnalogie ungelart J/i. — Sev Umlaut oou o i^o unb 6 werben gleid) bcljanbelt)
fcljtt gegen A, alfo 6" o burc^au4 in «, oft in £, in BC gelDohnlic^ bei gotlid^,
lobli^, foftlid^, fjoren, groffer, groiiift, inod)t 'fionj.i. S^agcgcn o " ö bei
götlid) DFIIIKLM, miuben ÜCDFIKL, getroft DFJIIK, roolff, molf--
fifc^ DFIL, fdbon HLK tüftlid) /.!/, erben (flurar meift in FII\, frolic^ 1),
l)Dreu L, l)ügft L. — Ser llmtant uon u (in A ü gefd)rieben > ü in DFIII KL\
]t\)\i in a gon?, in F oft, ftel)t bagegcn in (t bänfiger als in .1; im einzelnen
ift u >• ü (i'i) \n BFHIKL bor 'Jiafaloerbinbung: öertünbtigien, fünbe, ber=
bünbntö, abgri'intlid), jüngliug, jüngift, ucrnünftig, fünftig, fünft
(aber bie T)unb IHK); bei fürft, fürftlid) DFIIIL. ^üpfd) FIlKLa, Siibifd)
FIIK, natürlid) DIIK, über DFHIKI. iAIJC ober;, übel DKL lübet ift
imtürlid) imeibcutigi, gelübb FK, enuürgen DFIII, fürten, fürtjlid)
BFIIKL, flutten DKL, bürgcr nteben burgcvl)n) BC, fc^üffeltorp FlIKL,
ü^ i; übcrflifiig HI, crirurgt K; fettencr ift n > u: nod) ntebr tuie A
fc^njancfeu bor rf in ftudfe, id)mudt, nnglurf, ',urucf, üerrurfuiig yjV7'7//Ä'/y,
bor (Jt in furi)ttg, ^ud)tig JiCM; bemerfe ferner geluften IIK, uuinfd)en
BCDL, turftig BIT; ijfter u als .1 ,}cigcii BCM bei Vlbtcitnngen üon furft,
bas aud) in / gegen J bisweilen ftet)t.
S)cr Umlaut .ju au (m()b. n, ou) ift loie in -( meift cn (IIIKL cüi; bod)
bcmerfc cu > äu zuweilen in IJ (rdnbcr), ^ ou i'nicuu Umlaut uon oui natürlid)
') 3*"t ©rgän^img jci l)icr bütmif ucvtoicicii, bnft Svucfc mit hjcfciitlict) gtcidjciii (formen:
ftoiib qub bcmjelbcii 3at)t Unllftniibig in biffein S^niib aii»gf,;ogcii fiiib, iiniiilid) luic D (Sl)ct.
Sieben K 5)icii|d)ciilcbtc E, luic /•' = Snfvamciit /, luic a ^\)t\.. Scbcii A', Hiciijdjciitcljtc /,
luic H = Snftnmciit (i {>.), hjic L — ?lntlDott bciitjd) '/, 2JJciiid)ciilcl)vc F; fctiict luic E
unb M SJb. 7, ©. 804 ff.
102 SBibor bcn faljd) cv'iioiiiitcii iiciflhriji'ii Slniib br-j '4''nfft'> »"b bcr '-J?ijd)DtE. 1-S22.
IUI olciiiaiini)d)cn /•', bei frolulciii tu A'; bei Umlaut fel)lt oft gegen .( bei
gtaubcu, eiiaubcn, fauffrn, uietft aud) gloubig, glnublid) DFHIKL,
VQubcr, vaubeveD HI KL, baupt FIIKL lin /, nudi fjnulittvi oft aud) D (ahn
I)auvtbteb); bei altem u: bauffct DllKL, uiciiifauffev HKL (-fuffcr F),
faul K (fut F), faumeu K (fuuteii /<'). — S)cv Umlaut öuu altem uo (in A i'i,
in oberb. !l;ru(fen aud) üe, ie f. unten) feblt in k buvdjU'eg, bei tiuidievev FKT,,
bct)nten KL, füren ifaft immer) 7''; bagegen finben mir n " ü üben (i)ebeni
BCFHIK, rüffcu lalfo fc^loac^cä ikrb) DFKL, grnffcn J)FK, büffen
FHIJ., füren (fieteu), öcvfürung HIK, bübifd), bübljn DFllIKLJM
bnd)Ie (bicdjcl, -lin) UIL, I)ücr(in, Ijürercl), tüne, tiicuc /// (in FGM
ift ü = ü, uic^t — üe).
2. S)ic neuen S)ipl)tl)üugc in .1 finb in /■' burdjaus burd) bic (cd)mei,ier
hängen erfe^t, ,^u bcmer!en ift ferner (Srf)ttjanten in /) (tüffct ucbeu teuffet ufrej,
fcitener in 1 ifümr, ,^ül)e), n (fd)nl)ben, itel, UUjtten, in ben '^.iartiteln öff,
iu ift in />/. ber ^ipl)tl)üng regelmäßig befeitigt ; i~ ei lateljnifd) Iflh'L.
!Sie alten S)tpl)tt)Dugc ei uub ou, üu fiub nur fd)arf in /'' bou ben neuen
getrennt (i : ei, u: du, an, ü : bui; altes ci ift gegen .1 bon altem i getrennt in
LlIKh (cvftcreä ai, al), Ic^terc« eii, in K ift aud) bic t^nbuiig -ei, jebcnfalls
lautrid)tig, " ai) gcmorben (Ijüveroi)i. VUtes uo ift bon u atö u unterfd)ieben
in DFKLb, uuregelmäfjiger in FGM (aud) als ue), al§ ü in I uub bcreiujelt
auct) FG; üc öon ü in FKL (ü : üi, H i'ü : ü, üe, ie), / (ü : üe). SltteS ic, in
.1 regellos mit i tiertaufd)t, ift in ben obevbentfd)en 3)rucfen beutlid) bon i (öil,
bifer, miberj untcrfd)icben, alfo DJ'HIKfy, bagegen betrigcn (^loie berfirt),
fdjriefft FM, l)tlt, tiiemcl /.
3. ä>D finbct fid^ bercin.^eU F (bobeil, tl)ou (///), berfton (F), mol /,
fouic II, rofen (i'crbnm) /', -fom /.
4. 3m 2yed)fel öou o : u, ö : ü begegnet o " u, b ^ ü fnu, fünc DFIll Kf,,
tünig ebeuba, fnUerel) ///A7-, l'lntnuirt, aiituuuteu FII^L, uniUcn (abj.)
///// müücn HC, trut), truljen, tvuljiglid) I'IIIK ibabon .yi fel)eibcu trolj,
trnijeu A'), ^nitjcn (Subft.) I>FKL, 'Jiunne FKI,, trurfncn IL trüdncn IIK,
abfünbcru FI IIK, fu muten (uub bic übrigen 4>iüicuSfovmen) FIILdh, jür=
neu DF, mcift fruni. c>i: fdjiuben H, bol bringen Z)i'7///i', id) fprid),
fi'^e JK; i >• c l)errfd)aft 11 f. and) unter SJBortformeu.
5. ßntrunbung bon ö " e finbet fid) nid)t, bogegen ii ' i Uielleid)t in I)l)gcl L,
i'ie > ic bricbcv, gictcr, t)icten ufm. ///; äii, en > ai, ci iu fcifd)eit,
,^cl)gcn (^tcsles) /, lcl)tc, fd)el)l)cit K, aud) reutcr {A) >• rcl)ttcr IHK;
itmgefe'^rt ci > cu begreufft in I) uftu., i " ü: Uuirfft, tuütbt //, getiiitn=
iten FK, \\v\\\d)z\\ /•'; nid)t l)ierl)cr gcl)iht l)ülffc ' l)ilffe DFIIIL.
<j. !i<üfallängc tuirb iu DIHKLIi, mcift aud) /•', uid)t biird) l) be,5eid)net
(A nel)mcu, mcl)r, cl)vc), iu F aber fogar mt)er, in ])! l)t)n, V)I)in (= in,
iu beut); el) ": ec oft in leer (^ üetjvc) FKL, ccr, cercu, mccr FIUKIj,
aud) rocercn /, becten A', bagegen cc ^ c iu fctc I, ,5lucn, .^cu (= ^^l)''"' Z'/^'
7. 33ct ben Äonfonantcu crfd)cint auloutenbcS v> b gemö^itlit^ />/'7//A'/.,
feltcner 71/, befonberS ber,5cid)nct feien blatten II L, bolfter, bolbern IHK,
butter IIK, bricffeu ( prüfen) K, brl)ß, brcl)f5 F'L, blau, bfagc, blum=
bcn, braffcu L, fd)iunufen bei pulj, gcli'öt)nlid) p ]> b T)icr DFKL. — t^b
aBiber bcii folfc^ flciiciiiiilcii i(fifllicl)cii Slmib bfä ?n>iffi itiib bcv SPifdjnfr. 1-V2'2. 1('|3
geigen ücvbcvbcM, abichtni, biivftifl DllllKIJi, boU, bvoijlid), bvcttcii,
bod)tev (iiid)t gaii,; rcgcliiiQ^igi JK bvctteit, bodjtev initimtcv niid) Fl[, unbcr
DFHIK. biipffer /, b ~^ t in t^", gctfionc, tout)d) itütfdj) /IF/A'
teüttcn /., uiibcvtniift T>]', ülu'vun-ltigcii III h', fd)c(tcv DI. f "~: g in
®lo^, tvingcn /-, gvicdjijd) /'/,, bngcgcn 9>t ücvtilgfcu DFIIIK, l^^: ä)
üülc^ H, üfceifeld^ct F; g > d& beld^c Z>, c^ > g niangerlcl) F. — 2)ci-
aBcd)fcI bon \) : rij ift in DKf, iöcvcin,5clt aud) fonfti ciltatüni(id)cv ol-j in J,
bnljcv l)ül)i|t" I;öd)ft l>l\L {I, niid) \)ha,\i), iiet;ift iicd)|"t nddjfti DFIIK
(in L, oft nnd) EH ncfti, anfeilet"- anfodjt IIK onfed)t L, filjc uftu. >
fid), fid)lt, iid)t, fad; DFIllKL, tcfilljt ((r' bcfitjlt) ^ befild)t, bcfaldj
DFIIIKL bfv befetd) //, gcfd;c()e nftu. " gefdjod) /yr gcfd)ad) /'', d) und)
in üi'Vjei)d) /''///, lucljdjluaffev //, bic fd)cuc^ //. - ."{unfdjenüDfaltidjcö t),
beffcn 5J3cbcntung in ,1 uidjt immer )id)cr (iu clje, lueljc uff.) fällt bei gecii,
flfcn, cc, cclid), uu'c, cci in J)FII—Lh, bei nn'ic HK. — G tennt fein fe.
S)ic .ffonfonantcnucvboplilnng ift mcift bcfdjrönltcv als in A, ,^nmat im
Vlnslaut (bei tt, nni, beionbcr« ftel)t bb b in cbel, ober, wihcx DFIII Kl.li,
oft aud) HC, üt > It faft bnrdjU'eg beliebt, beniertc bagegen l> ü in nncllcn
{^ qndlcni, ev,5cncn, erioellet, ellenb in /•', bol le^te and) IHK.
8. Unbetuntc Silben. Sog i ber (Jnbung -i'3, -iv luirb > e DFH-Lh,
-ift berta^ren befonber-S JIL; bie '^l'ürfilbe g- >• ge- bei geU)d), gelanbcn, genabc
EHILub, ge- ' g- gltvafft nfui. />/•'//; bie '^cbanblnng bei Pnbnngä-c in
gcbcrfter Stelle ift in DFIIIK im gan;,en nmgetcbrt Uiie im 'Jln§laut, -ern ~
-cren, -ein" -Icn, eiur einer, mitteilt mitten, bagegen fällt c im lHns=
laut regello§ mcift ebcnba lin-g; am griinblidjften in A' land) im Jem. nnb '|Unral
bcö 3lbjettiöö).
2)ie 33orfitbe öor- tuivb > Der- BCDF—Lb, .^ur- > 3er- E—L. oft
Qud) D, -le rS)iminutiU) > -lein HIKL -Un i-tl), -li) F, •nife> -nui HK
-nufe nnb -nüfe iL, bie (Jnbnng -lieit üerliert 1) in .1, crl)ält e§ Wiebcx FJIIK
iäljidid) juncfberr IK\.
9. 3jün Vlnberungen bei Sctlinationäfurmcn fei berüorge'^oben : i^iblien
((^en. jDat.) > ;l?ibel KL, mcift and) 7/, friben " - fribs (©enit.i /■', '43apft
(Öcn.) >58ap)tö DFdHK, für fid) (Sat.) > t)bm, i)bn FHKb.
33cim ,^cithjovt ift 3U tiermcrten in bc.jng auf bie (Jnbungen; -et (2 ^|Uur.)
> -cn ober -cnt: jr fd)eltent, nemen Eb, ebenba -cn (l,;i'.^Unr.i oft > -cnt,
baäfclbc feltencr KL, auc^ Hl uiber meift fölt, irolt, mi'igt); gab , gäbe,
tjicllt >■ l^icllte nur Ä". Sßon Stammformen ift 3n Uer^cii^ncn fom > fam
HKL, ruffen iftart) > rnffen ifcl)tDad);i DH-L, bflegt, redjet ^ l'fligt,
rid)t EK, tregt > trcl)t /•'. — !13ei heu nnregclmäfjigen ^iierben finb folgenbc
3lbn'cid)nngen ber yiad)brnrfc ^u bemcrtcn: wollen" niollen (mit 6 in allen
Jormcn bee ipräf. nnb .ftonj. '|hät.i DHKL feltener J tu eilen nfw. 7'', molbc
(t>-b)/y; füllen "; füllen ufm. midjt immer im ^nb. '|Unr. )/)/•'// /v7,, folbc
(t>b) L; tonnen" tonnen DFHI tünnen L fünben i^^Jrdf.lj, jr fünbt
(-cn) DHIKL fönb E, fnnb (.Honj. ^;irät.) > fünb ufn). HHIKL fönb E;
mugen > mögen ufto. FI, and) D, über bcn Umlaut in niod^te f. oben; \jon
tl)un ift ]n bemerfen id) tbn~ tljnn DE, .Honj. tl)n (b. i. tljne) /•'///, ^Uuv.
tl)iU;en E, tljet > tljat, tljatcn Z', tl;nn i^nf., '|!räf.j > tl)ou HI, tl)an>
104 35Jtbet bett falicf) gEnaimlen geiftlidjen ©tniib bcc- i'aiift* uiib bcv 9?tid)bfc. 152'2.
tljpit DFHIK, Qiict) mit gc- BlII; gcljcit, ftcl)cu " ftoii, gou {'■'-• '^siuiol
ftonb, gonb) F, [teilet > ftat F, gcf)e (Äotij.) > gang F, tl)ar crfctit bmcf)
barff D bürffen >■ börffen F; finb^ feinb Hin, an&j in 2 ^(ural DL,
1-3 Pitial 7a, fein /„ fei) > fl)g 7'', fei) fasmp.) ^= liifi FA', roar >
«105 FA', amt /., lunvi' />; hnf, l)attc" tjct 77,; gc- im '^»Qvt. '^Mt. wirb
Tjin^ugefügt bei gel)abeii, gcbuiuft, gefc^cpfft, gctl)on K.
10. 6iii,^eliie aöoitfornicn. ober (-^ 9lbcr'i > (ibev BCFKh, oft aud) 7,
gefe|^ gcfa|, gcfai.U F, muitid)"^ müiiid) KL. pri'bigt "" prcbig F77A',
and) L, Pfennig > Pfenning K, l)avni!d) >■ Ijavuüjd) //, junrfev jnnif^
'^err K, 9lpoftol > ^Ipoftel FHKf,, tleinot > flcinat 131 tloinct K;
fc^rifft>g(e.fc^vifft DF.
offentlid^" ■offcnIid)7-'F'77C ftvoevn^ ftioli'cn F'flioou 7/7 finnuin K,
ci)^cvu (eil)ten iF^IIlK i'i)§ncr L l(t7, 18 unb 109, 18, ef;ien ';> övin K
cercn 7, bepftifd)" bdbftlid) A'7>, nibrig>-nibcr HK, narft" na(fenb77A',
-füd){ig ~ -füc^ig FHK, fdjonbbavtid) > f d^ampcrlicO /, f($anipQr aud) L,
ubcrft >■ obcrft IHKL, djiifKid) bieuuntcn >• d)viftcn(id) IIK, amcdjtig F
"- onmi'd)tig 7'', bcfd)affen gcfd)nffcn A'; fobbcvn ^ forbevn HFHIK,
ücvfünbigen >■ ücifünben F, av.6) HKL, öerbamncn ^ bevbammen K,
berleucfcii "> üeiicngncn FHKL, bevcud)cvn "> bci'eüdjcn IHK, fivmcin
"-- firmen IIKL; erbauen > bebaltcn 7'', felbft > felb uiclfad), am grünb-
(ic^ften L, föitd) ;: roeld) DKL toelic^ 77i luoUd) A' luöld; 7/7, folc^ >
foltid) 77A' folid), fcilid) 7, nur te^tercs F; jl)e, i^t, i)berman, ^gtid),
i)nianb "^ i)e, i)c^ \x]xo. DFllKLh je ufm. F, ie aud) 7/7il7, i)glid) > l)cb=
lid) L, \%i >• Ijc^t 7/7, icf) --- i()c, I)ie L, nid)t5 > nüt F nidjö L.
nu ^ nun 7>77ir, nu unb nur >> nun /•', iiad) " "o^b M, anff, aufe
> üff, b| DFL, nur>. mir 7>7,, fonbcrn > fonber DllK, funber 7'77.,
benn bann FlIIK, cbenba uicnn " Uion, bofnnbcrs in 7/7, für "' bor alsS
^45räb. mit Sat. DFJlIKLh, fnr- als betonte i^orfilbe > für- 31 üor- 77-,
wo ^- loa am regclmäfeigftcn UlK, entWeber ^- eintweber faint-") 7/7\' ent=
webcri 7) ctntwebers F, bcnnud) " bennDd)t (bann-) FlIIK, bereinjcU 7>,
it)ntema( " fei)tma( 7/7v fel)tcnial //7 fi)bmal F fcitcinmal, feinb(e')=
mal L, broben ^ oben IIIKL, brnnib nflo. " barumb DIU KL b, balui
> barjü ebenba, erfur, eran^ " Ijerfür, b^vaufe DFIIK t)ar- DF (aud)
bi61)ar, umbtjar), bi)ufurt> 'E)l)nfür DFI binfüro HK t)l)nfurt 31 bl)"=
fürt F, ^uüor^-uor, öoran K, ni(^t Wed)fclt bnrd)Weg mit nit nanicntlid)
DFIK {(i nur nic^t), Wiber^ Weber (iii-cniui ftete DFlIIKh, iiod) (ncquc,
post)>-nad^ F, beibe formen Berloedjfelt F7, gegen > gen, gein /.
11. 2ßortt)crtaufd)ung. bügel > bübel DF, fi'ilcn {a\<i fülen ent^
(el)nt) > enibfinbcM (briiffcn A'), bntter^- aiiden, Derfoffen >-evtrundeu
(aud) K), nbirtiind)t > Wl)fjget, weben" wäl)gcn F, murfen ' mü^eu F
müd)icu K, tni)rffen ^ fnartun, trei)ffcn >■ faufen, topffen \:- Ijafen,
bcmpffcu '" tentmen, fingerrel)f >^ fingerving //, gt'lu'n " po|en I,
gö^ " - got <\ Slnbinnng boS (^icfd)lcd)to: ber geU'olt (für bie) 7'A', bcr Portapl
(für ba§), ber tauff (für bie) 7/F, ber ablafe (für basj F, ber Ion (für'bas) 77.
2ötbct ben falidj gciioiiitleit gciftlidjeii Slniib be? *J?Qpf|i imb bct ^ijdjDfc. Iö22. 105
iöJibct bcn [olfrii f^cnniintcn i^ciftlid)cu 3tniti>
bcs< 'ij^fl^ft« unb bcr '-J>i|d)öfc.
TOarttnuä Cutf)Ci inni Wotio (^lInbfll (vtclciiaftcy tiu SUittcm-
betg. Ten iBcpftiidjf ii bifcljcifffii nuMiiicu bicnft iiiib t)l)i fclba
cifcntntfe t)iiii m)ii|"to.
f'-l^ id) lnllcid)t für ciid), l'iclu'ii l)cnii, dm lunv m'liiillcii incvb
iimb joldjC' l)Lil)inutiiV'ii tttcty luillcit, bnci id) mid) cl)iiu (^Tcle
iinftc-^ luni @otiv lymbcn iicimc, )olt l)l)v luiücn, bos mid)y
iiidjt lu'vUiunbciT, i)l)v id)cltct, lunlcftcvt, wibniiipt, ncrjnlftct
uiib iH'vpveuiu't iiiid; Uml iimb l)o()CV luib cblcr l'nd) IniUcn
olß ciuciin tc^ci" unb tl)iit, luic l)l)V UmUct und) clin-j abgots luolgcfaUcii iiub
I)abt luui gotic- iingiiabL-ii bic tiigcnt nii curf): .fiincn Ivolt if)V iiidjt. 'illntUHnt
geben liuVIt i)l)v aiidj iiidjt, ßonbau U'ie bic nciftocttcn ,Viben mid) iiiaicvl)Lnct,
uiievfimbtcv fad), iinubevliuinbrn, mit bem fopff l)inbiivd) freuetid^ Oerbamiicu
unb fd)rmct cnd) nod) nid)t, ba§ l)l)V enc^ f5ii offt (oft einen mcnid}en yi red)t
trü^,en. SBolnn, meljl e-3 benn gilt, bic ()üvner anfiiid)ten unb mit (auttci;
gettialt farcn, mufe id) meine l)6vner aud) nnff feluni unb mcl)nen t'opfi fi'iv
mel)nen i)nxn tragen. 2^a§ anljufa()eu, nenne ie^ mid) einen (fcdefinftcn
mm gnti'? gnnbcn, bcn l)()r el)nen tetjer mit fobbcv Hol leftcv mort id)eltct,
cud) luib bem teuffcl \\\ trolj. llnb ob id) mid) einen (vnangeliften uon goti»
gnaben nennet, tvaluct id) bnifelb ct)e jü bemel)f5cn. beim eluv einer ici'icn.
3 SuH^Et A' gcnobcn (.so uucli 7) 1. 3,3 aiUttcubcvg / J' bäpftiidjcii /'A7>
tiabftijdjcn F bifdjoffcn J> mitten i'sir. die aleviannischcn Formen F 1 cvfcittnüft ^
cvfoitlnt§ F -Hilft // -Ulla /A' .'> fiit UC'O UOV nie immer liii dieser Jlaleiilmii/ FK
^cvrcn F locrb] luütb /'/// tuivb 1< <> i'oUä)^ J ^o^mi'iliücit 1)1 KL 7 got§ »o
meist 1) gttflbcä (sol) I ©ciiabcii auch II folt IK bj .1 (troiiebcit aber hiiuß'/ bai, nie baj^
8 iiit // bcttminbetc] Dcrluiinbctt K/. -xel F -evcl /// ic^ctleitt K {i^cttctt /' nduolgeiib
(im l'ulijendeu icechveln -eil, -Ott, -et in J PI. rei/ellon) F U ^iti^tx III, 10 oitt tctjet A'
t^ottb /// t^unb F itjoUet /, luolt A^ ttjoUcnt Dllf wellen /•' emet§ DEf. iimxi F
II (ebenso 12) luott DIIIKL nit FK antlouvt /'//, IJ fonbct /'/// innbct Fl,
«nuer'^ött A' uner{)6vct /■'/, /.j -über- (so i/cMii/,n/ie/i) hl'll IKI, fopn E ftcueli^ J/)C
ftiuenlic^ /•' friiieürf) A' ucrbamen El -baninien A' // jrfjeincnt (su uß unten -cntj //
idjomcnt K nitt // lajicnt K l.'i ttniicn (so tmeli unleuj IIIKI. bau / bann IIK
lö:16 l)6rnct bis ^ovncv fe/dl HC lö wffric^tcn (so immer bff-> DE ni ntin /' mein K
fui: IICUK 17 ^erteil (so r/ewö/nUicIi) IK nc id) J> IS gcnabcii uuch E mit
l'elUt F fobcc II L fäbcr 1>K fubct / laftcrtDovt K f dielten (so auch unten meist -m) K
19 hu^ VIIIKL tta^ /■ (Siuangcliftcn (so ijewöhnlich) ///, :."; iicniictc K cc DFIIIK
bau / icincnl bcn 1
lod älMbct bi'ii jiiljd) iiciiiünilni [ii'iflluljcii «jlciitb bf-.- ~4Mi|ifl-' imb bcv ^-Siidjoji'. l.VJL'.
bifd)offlicf)cii titd ober iinincu tu'UU'iini'ii fiiiib, Inm bi'o r(cUiif;, bnc' inicfi
6t)vil"tiiij icU'v nlio nennet unb bnfuv liellt, bev ntelmev lere nietiftev t|t unb
anä) licuge jeijn luirt am inncifteii tncv, bno fit-' "idjt mein, ßimbent fein
lauter Pninniielion ift, nlllo bao enrf) bod) eiur mfjen iinb toben nid)tv belffen
fol. Sonbern il)e mel)r il)r loiitet nnb tobet il)e lioljmütiger mir ([U^cn end) ■'>
fein umlien mit c^otio l)nlff nnb elor iinnimben lieriid)teii, nnb ob Ijlir mir
bnc' leben nenui, loie i)l)r benu morber jei)t, foUt t)l)r bod) loiber mcijncn
iinmcii norf) lere iiertilflcn. Teiin l|l)r loerbet nndj fterben mnffcn tm IclU
unb bei inorbenc' ei)n cnbe madjen.
SLMc id) benn mi burdj ^-i^epitildje nnb iMifjeiiidje uiiiviabe meiner titcl i"
bcrntubt bl)n nnb mi)r ber in-ftien (^"tinrncter mit fio Oiet bnlien ift nbiietnnidjen,
bno id) nl)iuer boetor bor l)Cl)lirien fdjrifft noef) etlnns bepftlid)er (Heatur l)citien
miiB, be-j id) lool ]o |3^I. 5(ij| faft crfdjroctcn bin, alo loeiin bcm (ffcl bcv fad
entfeilet, Tenn foId)e l'anien mein l)of)ifte fd)anbe fiir !]ot nelücfjen ift. Hub id)
and) lueiilanb l)ini i)rtl)nm (bcn id) oon elorem Ijanffen iielcrnet mit i^'clU'r toft '■■>
nnb mi'if)c) el)n liigener, betriefler, ncrfurer nnb Icftcrer tonr »nie t)f)r it?t fet)t
luiber (^ottiv rcl)ne lere — nbcr iiad) bem ber tmtter oUer barml)erb,id;et)t
fold) mel)u iintngent unb lefterung nnb atterlel) fnnblict) bof5ec' leben uid)t
angefeljen, 3onbern midj fel)nen Son 3f)ffitiit (5l)riftnm auf? abgrnnblidjem
rei)d)tnm fei)ner iinab tjat erfenncn unb anbere and) leren loffen, fu lang, bif^ -'u
ba-J luir feiner loar()el)t getnifi lüorben finb — mufj id) Umrlid) bennorf) nidjt
üu ttttel nnb namen fein, auff ba-ö id) ba-S Umrt, ampt unb loercf, bac- id)
Hon got l)abe, tU)mlid) prcbf^e, linld)v it)r blinben lefterer fo nbir bie nuif;
fd)enbct nnb nerfolget. ■'v.ioff, uieiu prel)f]cn foll elor fd)eiiben nbir loeren, loie
/ fiinb /'// fiiiibc /< töiu' /' -J Imrruv dl biivtüv /■:/'// \)M /•' Icv /'
■i .^ciiii />J\' .jüg /■' luürl // iiuiiiftcii /' ii'mnfttii l'IKI. tofl IHK iiit (irlc meist) DHK
foiibcv Csu (null iinleii) IHIK juiibct /•'/. / Cluanijclioii /// P-linii(5i'(iiim l> ffiluaiiflctinm T.
ciilucv (su tiiei^l) I) lojcii /] vanjjtii !•' lui'ictcn A' lüit F .', jcU (durchmaj) I tiic /
imilcnt />/. tobt /' /niilemala -eil u-ic mclsf imlcn K fiorlimi'itiiicr //A7. flcii /
'; luollcii DJIIIKI. liutff '/ t)ilf(i) DFUIKI, imgimb A' 7 bann IIK iciiib /. fiiib /•'
föU /A' jotciit I) Weber vlc •/cirUhnlich DFIIIK <S' leev su immer K iietliWen t'-ie
immer h'K iDcrbcii DIK muffen HG Ictft IIK '.) movbeiiS lU'IH'l eiib DK
10 mni /'/'///, tmiiftiftfjc DF Iiapftlicljc /. lirii A' taljferrid) A' uitGnab liCJ>FK
11 bcroutel K ä)axaUcx ISC atiiiclucjdjcii /'/' lunfrfjcii A' iibneluarfjdDeii /// /.' iiiiiic i''
(li(fti;iift ./■' l>npftlicl)ct Kl. luilifniiljer /■' ir, luaiiii /•' // iitlfcUI /' feit IHK!. n\i-
pfelt //A pfalt F beim) lunim /•' jold) /' iölidjo /' Ijorfjftc l>l'K {)k\\it I. fiit so immer UV
uov re;/dm. DFIIIK irf) /rlili DC /:, geleviit l> IC, müf) D iiiilfl /■' muc / mtjc // imi A'
lufleiiet FII ti'inncr /'/. luiinev A' ucrfiivoi '.' iieljt // tjcjj DK jelj /•' 17 luibbet /•'
Icv /' teer K is jüiib!t)ticl) DFIII jüiiblid)'} AA boicü (■' iiiit F iiil A' in Jim
DI'lllKl. 9vün(b)tlicl)c IIIKI. nviiiitlicOcv /•' -jo fliiabcii A' -Jl (eiiib IK luntlid)
fehlt F beiinudjt IHK baunoc^t /■' ii on| nn /- uff tri,- <ir,vohi,Vtch I, J'.i ()ati ISCDK
ptci§ /' luclrfjes A' H)e(d)S /'/- luclidjä I' luütidjä / lublc^ä // über äu immer DK
Jl füll / clucv / eiilucv D luaveii /■'
aUtber bell folfd) yrnaniilcii geiftlid)Cii Stanb bc-> *4?iil'l't* »"(' i»" ^lidjpjc. 1522. 107
mein icd)t cirv iiincdjt niid) und) iibiilninbct. ob i)l)v ein ouc^cnblicf ntit
frcöcl oben ligt, bn liflt nidjt« an.
2^cil)albcn Inf; id) cnrf) f)ic mit uniicn, bnc- id) t)i)nfnvt nid)l mev cud)
bic ct)vc tl)nii U'il, bao id) midj niitcilaiicn moUc, cnd) obci aud) ft)ncn cnc\d
ä oom l)i)mcl iibci nicijnc lere ^ü rid;ten ober ^ü ocifiovcn. Xeuu bcr ncvviid;cn
beniut ift C[ni\ci, c^efd)cf)cu nn bnS biittcmnl Im Süovmif; nnb bod) nid)tc'
gcljolffcn, Sonbcinn id) luill mid) l)Dvcn loüen unb, loic 5. 5petvuy Icret,
mcljiiev Icic urfadj unb t^vuub bcUieljRcn fuv fiUcr lucllt unb fte un(^eiid}tct
tiabcu boii i)bcvman, aud) bon atlcn cuflclln. Tcnn flintcmnl id) if)r geluif;
10 bl)n, Itil id) buid) fic cmv nnb and) bcv (^nget floic 5. 5]}aulu-j fpiid)!) vid)tcr '■«"•«. »
fel)n, Xa«, loev mel)uc leve uidjt an ul)mpt, ba§ ber uidjt muge felifl locrbeu,
Tcnn fic ift gotic' unb uid)t mcl)n, Taiiimb ift nu'i)u ßcvid)t and) i^oti-j nnb
iiidjt mei)n.
Gnblid), lieben I)eiiu, fci) bao bev bcid)lut5: l'ebc id), \]ü fiUt i)l)i fi'ii
16 ml)v fel)uen fvib [)abcn, tottet l)t)V mid), %o )oU l)l)v ljc[)eu mal lucniflcr jvib
tiaben nnb mill cnd) fci)u, mie Cicn-j fagt, el)u beer am mcgc nnb ein l'atii .fiof.is, s
auff bcr gaficn. äC^ic i)l)v mit mir farct, folt il)r mnen tuiUcn nid)t l)abcn,
bife i>ai chjv cl)Bevu ftl)ruu unb et)ren ()al§ cntlrcbcr mit gnaben ober uugnabeii
gebrochen tuerbc. '-i^cffcrt libr cnd) nid)t, mic id) gerne luolt, So bleib-? ba bei),
•jo boö il)r fei)ublid) Ijuruet unb id) nidjty brauff gebe, (^nüt gebe, hau \)l]x end)
erfenuet. 5lmcn.
PdirlKtic.
^luff bas nit bct) ctUdjcn n)o[mel)neuben l)er^cu loerbc angefcf)cn, alü tl)u
"^^ id) l)f)m feu viel, ba» id) bic groffen fjcrruu antaftc Unb, linc c-j bic
•-■s il)raunen tclb beutten, Gs m6d)t aurfrut)r unb emporung erregen, muß id)
feiiöor grunb unnb urfad) furtragen, mit fd)rifft beUici)Ben, hac- nit aüel)u
billid^ feonbcrun au^ nott fci), |ii ftraffcu bic l)ot)eu l)clvibter.
/ üfictluinbt A' ;' frönet 7'7\' liftcnt O.l 1' lidt (2.) 1 nüt "i'e immer /•'
nod^t? HC nid^l / -S" liinfürt I) fiitl /v für /' -jüto ///»/(" furo /'' / ff)OU ///
imbct (so oft) F »oUc DIIII. wöt A' IBcU /■' einem l'l^' ■', uoii l)^mct F mein
leer A' bann A' närrijd^cn /'A' r> gni'ig E nun /. btittc mal alle außer Al^
SBorm^ IIK ajlotmbä / SOurniß /> ntt^^ I 7 luic] ol§ /' *4>ctct h s »ot X» iw.
II »cbcrnmn so innner DFllKI. feinbenial J. icijtcmal JI icittcniot / jeljtnmt K \Xf\ma\ l>
iqbmal /' 10 ©ant il!flulu§ // 11 müg HK niug / möge Ff, JJ bann v;ic '/cwö/otlkh
in tliener lledeittunfi K 14 licticn /'/' leb JJ jölt /A' jol HC for F ttor trie oben
II usir. i:, fttjben (bculemal) I. 11! bat /' Weg ß SeW JIIL low DF Seo A"
/*' ct)§cn J/l >)jin F eljjcnc A' c^6""-' ^ t'"" ^^' c^tcn F tjctcn A/ otin A' cintwcbet J>/f
aint- K cinlwebcv^ /' obbct l:C l'j werb DF] wirbt A' wölt J>F weit /' bletjb cä A'
botet) F 2(1 flienblid) /'] ject /. cnlspreclienil (lc)ii muiidarlL feinblo ^^ fel)r btouffi
botumt) F geb (beidemal) DK gib (1.) F 22 iPort^cbc] /e/äl V Horreb FK 23 Wol=
nic^nbcn HC Werb ÜA' t§u ('icoA/ a7« Konjunklit zu faeacn = l^ue) DFIIf 24 Herten
ir,e immer iJi'V/ ontoft K 25 jelbd //A' teuttcn L mod^t ß'YV cmtjorung ßC'/,»«
26 ^uwot] «ot A' furtragen (r' aii^tifit so meist F 27 ^oc^cn L Ijau^itct V ^öuptct F
108 äBibct ocit faljd) uriuiimli'ii i\oiftliii|cii clmio bi'-.- 'ImiImI'.- iiiib bet 3<iid)bic. !52i'.
(VC- l)ntt bcv '-i^iipft iimi idiiinii inuiL'l)ftlid)i'ii vcdjt luoll i'cvpottcn . lunn
inüc bic pvelntcii nit itvaffcii. Tiuniift iH'iiafü'ii ficf) bif lieben iitnct'evim
iiimb nenialete ä^ifdioff, ftubivii nit, fiunu'u nid)tv, tljuii fel)ii biidjpffS tüevÄ
nit, finb boniit tni ftillev rnty nnnb (Ritten tilgen iKH'tjt, fnvcn bcnMiuf) rDnliev,
nlf5 liH'ven fic "i^ifdunf. B\o co Inntti'r tiifjnodjto Innu-n nnb put'.cn finb nntrv ..
bent '^ifrf)iifflid)cn minien bie ganl.u' inelt Imvtevbenb. \'lbev nuiv ^■^Lltt baimn
fagi, UioUeii \v\]x l)Lnen.
(<7ied)ict I. jagt er alfjo: In menjdjen tinb, ^d) [)ab bid) linm meditev
gejetjt nbiv bcvj t)Oli'jj C^'i'ii'l' l*i'>^ i^" Ü'Ht boren, Uuvi id) bl)r fnge nnnb bnf
ielbige uon nii)r bbn Herfnnbigeu. UlH'iin id) l,;n beut gnttUillen inge, bii jnllt i»
be-j tob'j fterben, nnnb bn Innfnnbigft eo l)l)Ui nit nnb jiiivft l)l)in nit, bae er
fid) betcre luni jel)nem bo^en Uiege nnnb lebe, So >inrt iuol berfclb gottlufec
fterben l)nn febnen jnnben, ober jel)n blntt luitl id) Oon bljr fobbcrnn. Gn bn
eo nber l)bnt nerfnnbicift nnb er beteret fid) nit luni fcbnen jnnben nod) lum
felinem bofjen Inege, ^n luirt er fterben Dn jel)nen jnnben, aber bn t}aft bein 1.5
jeele erlafiet.
Ba(\( nn)r, ift bao nit ebn jtreng (lepott luni ber ()ol)en inaieftet, ba->
ei|n prcbiger jdjnlbig ift beb febner jeelen jelirfebtt bic gottUifjen l.u'i ftraffen '.
lenn er rebet ()ic nun nfjentlidjer ftraff, bie inebl ebr bbnt eDn anipt, iui
prebigen jepn luortt, bejiblt. llnb uiarnnib gebentt er bac- f;o bnvtt ^ Cn -ju
t3lr)cbfjel, ba>:^ ber prebiger, f]ii er jdjlnepget, Uubber bie liebe nnff-j aller b^'bift
|*(. ^.!lüi| junbigt nnb nit ad)tet febneo nebiften jeel jeligfeiitt, ba-j grojjift gntt.
bent er bod) and) tlepb nnb narniu), bao iVriniift gntt, jdinlbig ift. (^r jprirf)l
aber nemlid): (<-r joll ba-s iiuntt non ftott bi'ren, nit jepn el)(ien liuntt jnrcn.
^Jhi bnben Inpr fei)n Irunt beim bie fd)rifjt, barnmb joll man bamit ftraffen w
alle gotthifjen.
/ Sa))ft| iyiidjüji /. -' i&llo /■■ toll ///■' jüt A' )oU PI'' \iä]\ [io fid) /i' iimrf-
tjcvii / (jrnii A' -■; ftciiinlte /'' armolcl A' (icmah'lcn /•''' liifd^off (rlicnsu ,")) /'// loiinru
El'lll-^ tiiiiiu'u /!'/. I rfittjc (riiliic) /•'/// viiiu I>K nt'ictict A' ncjnli /- bctliuiriit A'
baiinocf)t /'/// cinljcv ^ ciiu'v /. .'> luSrcn A' fcifeiini^tö tnrucii| fftftiiad^t tniiven /.
icinb ll< «iibcr FK '< lu(rf)tiffli(l)cn Hl -lirtioin /' ciontj ]> gnutjcu A' ucvtcvbcii D
iTvbcrbcn FIIIL tjcvbcvbciit A' 7 luollcn l>lll''- 1< lucUcii /•'/'' S 3ü 1. schieben ßC rorue
ein fi,ictf)ict üi O f. ,(uin " ,',it niin A' imirtjtct /, l'/;o boficttnfl l>Hh' Id jncii /•'
ucvtünbincil Dh'l, Dcthliibpii /'■ Hcrfüiiboit /V//" (su rnirli unten) II fiiflft /' IJ fccfcfv /''
■bclör A' tiofcn (I lucfl ///< icbo] Icbf J>J'K dilsu ?■.>» von (rimcin c/i/iihi'/i:/) /.'.' jiiiibcii
0>-ie ititmer) />F/l/< forbcrni /■' ioxbcvTi l/lh' II licvlilitbini'ft A' iicrfiinbcfl /''// jüiibcu
(sti faxt immer) FIIIKI. I.'t bojcii (1 lui'fl l>F ober /'/- obbcv lldC oticv V'IIIK
niHcl F/f/]d l> cvlöf.t /'' Acdöfrt /vciilüfjcl // /r Jon A' Waitftaf /" W [ocl /''A7,
iotitcil /■' iälifltoit A' /;/ 3:01111 A' vcbt /' offnnidjrv /'/'A' bluiol /'' iiü fehtt J.
20 l)cfilf)t I) bcfilc^t FIIIK brfilt F noliiit /'' :.'/ iri)H)oiiit /' niiti A' t|ör)ifl /''///
()6ii^ft I) ()ci(ift // -':.' fiinbct /•' iKl)itcii /'/-' noilcii /. iiorfifti-ii / nncijflcii l'K luoffift HCl
fltöfjcft IJJII, gröft /'' 21 ncnimtidj l> iiomlid) /■' jüIl / fiittii /.''',■ ficroii /'■ fiivcit ]'•'■
'J'i 9(UU Onie immer) l< bell (su yeii-öliidieh) h', fltjdjvifjt ]>K flftfjrifjt F boritüt A'
>6 oll J< allen /,
üBibo»; bell folfrf) gcnntintm gciftticiien Stnnb be? ^npff? imb ber 5J<if(I)lifc. l.')22. 100
@§ fjilfft aiid) fct)n aiißvcbcn, ob iiiaiin toollt iac^Mi: Tijjcv jpnid) vcbe
nit l'oii pvclalcii fjoubevu l)iiii i^cmcDii lum bem rtLitlotJi'ii k. Tcnii ba-j
idjleuft eben uiib IjUnui^t, bnc- ev nuri) uoii beii im'hitcn luiüüvftcljcii iei), bic
iDCDl et tei)u vci-'ioii aiifebnirft Sonbcviiu i)un rtcmcim nennet bcn flottlofien, ev
■'■ fei) c\xo\] obbev flet)n nniib loic ti fel)n mng. ITenn i^ottio iiuntt fil)et nil
aiiff peijon, (Sc- i|t nbir nüe pevfon unnb gelit ijbevnmn an. '^Indj fjo linivb
©jcc^icl, toie inol öon nrtnen gcvinfien ftanb, bori) cicfanb Ijii pvebii^en beni
qnn^en uold' .^\fvael, bavi)nnen ttiarcn fi'ivften, piicftev unnb i^voüe Icntt.
lUidjeao •'>. ipvidjt: .s>övctt, Um-j )ciC[\ t^ott, 5tnnb nuff unnb ved)te utit
» ben bergen Unnb lafe bic l)ügel Ijoren beljne ftiini, 3ln|i ba-ö bic bevgc l)üieit
baö gevidjt gottiö unb bie ftnrcteu gvunb bev erben. Tcnn gott l)att I5Ü
rirf)tcn mit iciineni Imtcf unnb itu ftrnffen v*Ü'iiel ,h'. äßer finb bie berge, ln'igel
unnb ftarden grnnb ber erben, ben man prcbigcn foU, luie er l)ie gcpeutt?
Öie Oefitilt er, nit bcm l'olc! feonbcrnn ben lieuibternn gottio rid)t unb ftraff
'■ ^ut)oi!unbigcnn.
Unnb (vnblid) aller ^|>ropl)etcn prcbigt finb gemci)nictlid) am meiften luibcv
bic t)of)cn ficmbter gangen alß bic fonigc, furften, prieftcr, gcleretcn unb nbirftcn
pm Polet, lr)ie ba-j aller '4'ropl)cten fdjrifft ubirflnffig niepfjen, Tav and) gott
Iji: .S^'cremia fprad): Silje, id) fclje biri) Ijelutte iibir taub unb Icutt. ott-''"-
" id) l)ab bid) beutt gcfctjt tm epner feftcn ftatt, yi epncr cpfjcrn feulc, Im epnev
cl)rern mauren ubir allcy lanb mibber bie tonige ^^uba, mibbet bie fnrfteu,
mibbcr bie priefter, mibber ba-:- nolrf, nnnb fie merben loibber biri) ftreptteen
aber fie foUcn biri) nit ubir melbigcn, Xenu irf) bl)n bei) bpr unnb mill biri)
erlogen, fprid)t gott. 'Jhi mar öicvcmto» gar Uiept unter bcn fontgcii, fürftcu
' unb priefternn, epu geringe perfon a\[<: ber fleinen ftat '^Inattjot, Tiad) muft er
gottio mort über nnnb mibbcr alle l)ül)e ft^mb prebigen unnb ftraffen.
3um britten: 6t)riftu-3 pm Guangclio mar gaulj cpn npbrige geringe
pevfon pn feinem l)of)en ftanb norf) regiment. 'Fiit mild)en red)tet er aber?
/ »oütt DK mclt F rcbc] tebt J/l ■', uciitccn IIKL octftcn / ueifton /■' uet- v'ie.
'immer mich HC 4 nuSbtuct /'.' -tiucEt i\ ■> jidit l'Il I Kl. 0 flcftct />''' flect DIKf,
flnt /' licbcrmnii DFKL icbcvmnit / 7 nvnicm /•' geringem /•' .S' futfteu IIVKO
9vo6 A' </ i-ur SDlid^co? 3uni 2. nc hovciit DK Ijotrii // /') ()i'i9cll ti'i^ct DKK
(joti'ti alle außer (I bcin A' berg A' /; gviiiib // frbcii fehll l> bau /
l> jinb > fein A' jeitib / ^ügcl] buljcl l>l'l<. Ijuflcl 0 V) ftavrte /. // befill)! nsn-, ide
i'l'Oi f)Oiipteril so (Olli, iinlen I. fjtutilcrcn /•' vid^tj (irid)t 1' Vfrt)t / Hl (ucbig FIIKI.
jfinb A' gemcingtlid) / gemaiiitliti) K gtnitinli^ DK gcmclinirflicfjcn /•''' IT (iiiiig so
auch unten DFKI. fiinige // füiftcii IIKI. fuxftev nlmr piifitcv, ulxo mu fiuft «"/ (pticft)ev
Uhernexprimtien liV obcrften l> obcvftcn lllKI, otrcften /' /s' gcic^vifft A' ii&ctfUij|ig O
iibetfliifig /// 19 fic^ <i-ie ohen \i^ J'.CDFK Ijciit / l)cutt i:<<l) Jit cyßevim J'-O
t()6nev /. cl)incn A' ijjiicu F c»)6cn // jaul K jul /•' jeucl JJ -il ccvcit /// ctiueu P
örin A mniicvii /' fiinige Jl tiinig l>FK (onige '.' 2^ ioHen /A iiticriucüigcn /
überglualtigcn i'A J4 ^)i\mxoai K ^txem\a4 K »nbet A7.] Bon /' j:, woA) IHFIIIK
Jl'i ftanb A' Von hier ah sind orlhoi/raphisehe und f/rammaliache Abweichtmyen nur in sparsamerer
Weine lerzeichnel. .i. Vmhpmerhiinijen i'? nibcvf A' nibcrcn //f d'<' luildjem '>' toeld)eni l>
llrt älMbcv bni fnlicft gpnnmtton flciftlirfKn Stnnb bo? 'il<apj't? iinb bcr S^üc^üff. 1")22.
niilrf)c ftvaft er. beim luiv bic l)ol)cn lu'icitev. bic icf)vifitiiclertcii, bic gcl)i'tlid)en
jonbcvlinflc iiuub lim-j ba l)od) mar. lauüt l)at er i)l)e ein ©rempel geben
alien prebigeriin, bne fie nur getroft joUen bie groffen ftipff iintaften, Sinte-
mal bcc- nolct-j rierterben unnb geneßcn am niei)ftcn ligt an ben l)euibteviui.
älHivumb foUtcii m)x bcnu be-5 nnfynnigen "-^apitc- narren gefel^ tnibber b'tiriftuv
unnb aller '|h'opl)eten erempcl folgen unb bie grojjen l)anBcn unnb geiii'tlid)e
tiiraunen nit ftraffen^ Unnb wav bulff-ö, bao mau bie lieinbtcr Infe ließ unb
ftrafft nur ba-? üolc!? ''JJfan fnub nljmmcr Bo nit auBiocrffen mit gnttcr
lere al^ bie boßen tjerobter cijn Inerften mit fal)d)cv lere Unnb inni-b l)ie gel)en,
siiarfi 34, 23 loie Salomon fagt Gccle.: äßenn eljncr batnet unnb ber auber t,ubrid]t, ^IBa-?
ift ba nn^'j bcnu ci)ttel crbeDtt ? Soll mau uu ba-j nold balneu , ^o mufj
man ^uoor ben jd;ebltd)en tjembtcrn unb ucrftorer inibber ftetien.
I. Tim 1,20 S^arnmb loüen mir bic ffci)c lere 5. '|Hiuli 1. limo. •">. l)ic feft Tiatltcu,
ba er fagt: Xie ba funbigen, foUtu offeutlid; für ijberman ftraffeu, ba-? bie
anbernn ei)n furd)t l)aben. .s^ic nlimpt S. "^^aulnS nienmut auß mibbev t)ol)
nod) uiibrig. Hub mie uiol er fagt, bao mibber el)n prcfpDternm (bao ift
cpucn l'llten, mildje aud) Iju ber liei)tt regireten l)uu ben tird;eu) folltu nit
auffnemcu ftage on tjmeen obber brel) Ijeugeu, bntt er bamit nit bie ftraff
auffgel)abcu Bonbernu beftettigett. Xenu nad) ber felbigeu nbirbenguug bifjer
tert iiolgt unnb fpridjt: Xie ba funbigen, folltu offeutlid; für pbermau ftraffeu.
\Hbcr unl5er iuurferu pnn i)l)rem gepftlidjeu uured)t babcn bao uuirttlc pre|a3i.'.'i4|f=
ppterum beultet auff bie pricftcr, fid) felbö, So S. ^^aulue fagt üon ben
'"Eliten meuuern, bie foll mau nit lei)d)ttid) bcfdiulbigeu laffen, Hub fpridjt
aud; cap. l.: (v'pnen alten foltu nit fdjeltcn Bi^^uberun flelieu al-j eijncm nater.
^]iit rebet l)ic 8. ^4-^auluo lum ben bifdjoffen unnb prieftcrn, ba-ö i^t gemcljuicflid)
innge leutt finb uit on grof? oorterben ber b*l)rifteul)el)t Sonberu Pon ben alten
menueru. Xie foll man ijnn el)ren halten unb ob fie etluav miBtljetten, joU
uuiii fie bitten unnb nit beljfjcn, ba» fie abftefjcn.
S,p folleu Uiir uu bie 'iMfdjoffc unb gepfttidje f)o()e Ijertter unnb mef)V
ftraffeu benn bie lueltlidje l)6[)e, anfj tjluu urfadjen: Xie erft, bao bie gepft-
(irf)e ()ot)e nit Pon gott tompt, benn got fennet bao CaiPeu Polct unb ^JiiclaB
bifdjoffe nit, Sputcmal fie nit leren norf; einigo bifd)offlid)o ampto pflegen.
3,^0 finb fie aud) nit oon meufd)eu berfomen, Sie l)abeu fid; jelb auffgcU'orffeu
nnub pnn fold; regimeut gefeilt unber gott unnb menfrf;en, inie ber tpranuen
avt ift, bic nur auf; gotio |orn rcgirn. ilVllttid; ()ot)e ift anfj gottio gncbigcr
:? ionbttliiigcl fiiiiberlirf) I'f. joiihrvürii /'A' joiibcriiilöeii /// :: iiiiv] mm /■' 'i ein
roiitffcii A' neben /' II) jcvbvirf)t'j / // iii'ili HCl/, nüt /•' nrtel)tt JK'D/'M
nibnit //A' nvOeit / IJ icvftüvetii K II fiinbiiienl jiinbeit /// offciilidö lil''l<l-
l'i l)ocö y;'7. /.'■>/(; ^ocf) nod) niber ///A' ir, pvcjpliteriim (chemo ■J1J-J2) ALM liier
uiirh 11 V.i niiffflel)e6t K noi) IM ai iiiurf^crvii FIIIK luöttel / i'.>' leic&tifllic^ O
■2t ct)nem) eijuen /.''' :.'.■, nemniiitlirt) Fli -js abftanben F 3ii jii)o / lumdeii A'
:il 'Jliclou? /' .TJ Seiteiiimnl /. ohiifl^] elinifj /;' ' .;.; flnebiflet /'<■/(// 111'
2Bibet bcii fntfrf) nfniiinttn gciflHtfjen Stftiib be? ^npfl? iiiib bcr 18iM)öfr. l.')22. ]]\
ovbmmg, bic b'o%tn ^ii bvucfeu uniib bie fviimcn l^ii id)i'ilien, ^)ui. 1:!. Tie5«i'"'is, 4
anbcv uifacl); ba-j luetttUcf) reüimciit , obo Q,k\)d) ivinaUt imb niucrf)t tl)iitl,
mir nm Icijb iiiib flutt fdjabct. X'lbev flcDftlid) l)Ol)c, luo )ie iiit l)ci)lifl ift
unnb gottic- tüovtt txetjbt, finb fic lüolff uiinb fccl inovbcv, (\iut flleijrf; [50 lud
i o(b luenn bcv toiiffcl ielb-j bn icfie iiniib iTc^ircte. Tavumb ift ficf) iiit uhmüivv
fuv beni iBifd^üfj Iju tjütcii, bcr lüt nottio Hunt Icvet, beim fiiv bcm tmificU
fclbö. S)enn hjo uit gotti« Vöortt ift, ba ift flcluifjlid) nur cl)ttcl teiif|el>5 lere
iimib feel inovbenii, 5l)nteinal 011 c\o\ik- Unn't bie feel iiit leben iiori) imm teiiffel
imifl erlofsct locvbcnii.
i'i S.aa,tn fic aber: 6» fei) t^ü füvdjten eijn nuffrl)uv luibbcv bic (\ei)ftlid)e
ubii!cl)tt , "JtnttUiovtt: Soll bviiiu gotti-o tt)ort imd) blcl)bcii unnb nllc lucUt
ucrtcrben^ oi^-J billid), bno alle feelen evmovbet lüevben eiriglid), niiff bov
bifjcr lavben ljcl)ttlid} prangen rugelid) blct)bc? G-:- inere bcffer, biv? alle
Sjifcfjoff ermorbet, alle ftifft unnb tlofter außgclmtrljlet lin'irben benn bai- ci)ne
1.-. fcclc ticrterteu folt, fd)Uicl)g benn ba-? alle fccten folten nerUncn lucrben nnib
bcr unnützen poljen unnb götjen Uiillcn. Ühi t)n finb fie nnli, beim bao fic
l)nn inonuft leben bon ber anbernn fd;lPel)B nnnb cr6el)tt unnb f)l)nbernn bov
Uiortt gotti?'? Sie fnrd)ten lel)plid)en auffrufir nnb neradjtcn gebftlid) bin-^
terben. Sinb es nit lnel)f5, reblid) lentis "il^enn fic gotti-j Ivort anffnel)inen
•M unnb fud^ten ber feelen leben, %o mere gott ba bei), bcr el)n gott beo fribcii ift,
unnb loerc fepner eiuporung Im fnrd)tcn. 'Kenn fie aber nit l)6ren UuiUcn
gottiv tttort fjonbernn lonten unnb toben mit bannen, brennen, morbcu nnnb
altem ubcl, 2j}ac' begegnet i)l)n biUid)er benn el)n ftarrter auffrul)r, bcr fie
bon bcr tticUt auf? rotte? Hub bcc< locre nur tm lad)cn, Um ti- gefd)cd), loic
i'' bie gottlid)c li:iei)Bl)cl)tt fagt '|!robcrb. 1.: xfyx l)abt uicbnc ftraff gcbaffet nnb^P'-'.-'«
Ocrfprod)en mcl)nc lere, ßo loill id) and; ladjen l)nn eim-em uertcrbcn unb
dnr fpottcn, locnn ba-i unglucf ubir elnrcn l)allf} feilet.
Ükittiv luort mad)t nit anffrnbr Bonbcrn ber ucrftorttc ungeborfjam,
ber fid) bamibbcr aufflebnet, bcm loibber fare and) fel)n berbicnft. llnnb loer
;io gotic' loortt auff nl)mpt, bcr l)cbt fei)n rumor (\\\, ob er mol nit uu'l)r bie
l'aroen fnrd)tctt nod) bic polien anbetett, left fic farcn nnnb loorttet bcv feiinen,
loild)c- (\\\d) am mei)ftcn fiirdjten bic lieben l'arbcu, bic fid; bifjljcr l)aben
laffen fürdjten unnb anbeten, olB tocrcu fie U>ifd)off unnb gel)ftlid) rcgirer.
üßcr aber rumor anfcl)ctt, bcr mif;prand)t gottco Uiortt Iju fcljuem mnttoillcu.
as ß^viftuä hjortt ftnrmct mit npenumt lepplid), c-? oerfunbigt aber ftnrmen
■> ot§ benn /> tcuffelÄ J!C fid^S ]i li ^u /ehU vor l)i'itt /// r wortt fflilt HC
•s' nuirbenn V natf) / // nQ(^] Jinbcii /< bafiinben J/l l.i pronn F rüludiil) /''
ti'iwigflid) IHK riiwiglirt) 1' tiücbc h l.'i iviiU gcic^lDOjgcn btt§ A' gcjc^iuijg /■' tu tuiljcn
KL {auch spüler) pu^cn /' J7 ov6cit l>]'IIK Jti ftib^ A' 22 iinb todcil lihll I)
23 ftatde A 23124 fic aiiSr. D aufewiitc A' 21 wa 1 2.s 2ii bie D. iinflcl^orinme, ber A'
29 nuftoinet A niifflalinet // itfitnnct /. V/ po^en] goljcu // «cticn / 33 (\e>)ftlic^cv F
34 anfacht 1-7/K oufaljet JJ.
112 2l?ibev bnt fo(irf) (jennmitcii (ieift(irf)rii (Stniib br? 'Pnfift? iiiib bfv Sifitbff. 152'2.
lcl)plid} bni tl)rüiincii muib lufeet jeufftlid) bic icdcii luni i)livcit baubeii, ba-5
ftc OcviK^tet loevbcn, luild)-? ift ba-? aller boft fturmcn. Icim lun5 iiDrad)tct
toirtt, barff iiit oicl ftuvmcno iinb lan fid) fclb itljmmcv cntl)altcit, lüic
-;;i. II), i:. pfal. ü. fnflt: .'öerv, luirbridj bic nmdjt bc-j flottloßeii. äBo mit? |5!?I. »l| ^ud)c
nur erfur iei)iie bt)fel)ei)tt, feo mirtt er fdjon mjmmcr ba felju. Tag lavben
Holet biU'ff fci)ni§ anberii uorftorenc' benii ba-J man fic auffbede unb crfcune,
biiv (avPcn finb, 5o balb ift i)l)n i)bcrman fcl)nb unb uierben ucrUiiien.
'■]ii)ui ci)n oreuuicl: '-iHniiciitcn Inar bcr '■i^ijd)0Ül)ut ei)n l)ci)lin (\cuiife
tjeljdjcn. Xic tjUio obcrn fpitjen bcbeuten bie ^Inct) tcftamcnt ba-5 aUt unb
ncUi, Uii(rf) in)n bijdiüff auff bcm ficmbt fctiucr feclcn, ba-J ift l)m berftonb,
trufi, uunb umr ^eieret i)uu ber t)ei)lifteu fdjrifft, luic 5. '^hiuIu-j 2it. 1. c^cpeutt.
Xie ^tocn bcubel frei) anff bcn rncfen liaugcub bcbeuttetcn feljn prebiflampt,
barljnn er bie felbige fd^rifft nelu unub alltö teftameutc- frei) i)un bac> Polet
qcljen liefe uunb l)l)m nadj folgen Icret, gieng er für an mit beut leben. Äkuu
aber itit cl)n bifdjoff fepucn l)iit auff feljt, SBaS mag e-J beiittenn? (vttlid)
mcpneu, bie ^luo fpil',en bebeutten, ba-j er bie fd)rifft bcpbo leftameutv luoU
foLlt billid) loiffen, aber bie lüuen benbel beulten, baö er bcr fetbcn fepuio
luiffe nod) miffeii InoLle. Teuu bie l)ot)ift tiigenbt ber il^igeu äMfdjoff iinb
Karbinel ift faft bie, bao fie auBerinelet ungelerte fopff finb uunb glepd) epn
fc^anb tiHirbeu ift, baS ei)u '-i^ifdjoff ftubirn folt pnn ber iBiblicn. ilHirumb
foUt epnu fnrft ftnbiru, ba^ beu fopff luirbrid)t? 2iub bod) fünft 2ermiuarieu
nub muud)e guiig. älsohin, nuiv finb eo aber and) beun nur l'arPeu unb
tiuberbifdjoff , on bav fie ftepn unb boll;, (got lob) foniuni bcfprengen nub
bereud)eruu, epu l)oU.; bav anber uunb ei)u ftel)n beu anbernn, gerab alfj UmlUeu
fic gott ei)ue firdjcu nub alter lueljtjcn? Sßo UioUt gott fonft looncu? obber
luo löollt er für bcm teuffei blepbeu, loenu bie bepligeu 'i^iftf)offe nit bie
ftepu begoffen uunb bcrcud)crteuu ? '^llfjo gal)t Cv and) piui ber faf5uad)t, baä
epner el)u fonig ift nub bod) nit mct)r beun epn palnr blcpbt.
Sßie aber cl)u red)tcr '-i^pfdjoff foü geftaUt fein, befrf)rel)bt öanet ^hiuIu-^
i.Tim.3,1.:; 1. limo. .'!.: 3?aci ift l)l)c mar, mcr el)n bifd;offtl)iim begerbt, ber fud)t epn
glitt mcrrf. iH mnfe ater cl)n i^ifd)off fcpn el)u nuftrefflid) man, ber nur
el)n lüepb l)abe, luacter, fittig, limljtig, gern Ijerbergcnu, gern prebigeu, nit
epn tücpnfcnffcr, nit cpn fd)elber, nitt fd)eublid)o genief; fud)tig fu'ubcruu
l)berman eben, uuftrei)ttig, nit gepliig, bcr fepucm cl)gcn l)aufje luol furftel)e
; ienfftigdirf) A'| offcntlirt) /' ■/ .^icv -iiivtuii^l /' '; bobiufi / 7 fljenb F
<> fiiiirli III) jitjcii / (lebfiit / Ocbciitctfii A' // nb iitiim ^lUimo /' (n/mr gejjeiit)
/:.' rucken l> riid / dcbriitlfii (nin-l, in, ir) I. i:; bf-J uclufii /' /■• niiffjeli /'
/(/ 6(il)ber (fftament A' IK nnrf) / 7!» Karbiiinttii !■' JO 5Bi6cl A7. :.'/ bn§ ev
ben /1(J jj *J)iunicft /- niiii mm /•' n-ir oIihh J-t tfvcurfjen (mul JT üeveiic^ctcn^ Flll l<
fltob /•' 1'.") nltnr IK I. JT bfflii(fcii iinb Ofviifcfitetcii l> bcciuffcii nurli F tifvfiiöftetcn /
27/2K ba§ ein l)cbev Miinifl / .,'/ mi|trofflirf) /' iiiiito)"(rciilirt) /. ftroflirf) / '.'.' herbcvcif A'
prebiflf A' .','.7 jdjeltfi- / jilicblittj^' /. iieufifi ji'idiici /' ji'irtjiii iiit,-h IHK
äßibfr ben falfd; genannten geiftlidjen St«nb be§ ^opftc- iinb bot SiMirfjiitc. I."i22. 1 [p,
iinb bao H'Diie fiiibev (\cl)üvüaiit )ci)cii mit aller tapfferfcijtt , beim \]o i)maiib
fei)iicm el)gen l)aliif3c nit locl)t5 fuv l;,uftcl)eii, SÖic mag bcvfelb ber a,oüic- iivd)eit
obbcv (leiitcDiie iovc\e pflef\oii. Cv foU niirf) nit ict)ii el)n iieUiHiui, miff biiv
cv iid) nit aiiff blnfje iiimb falle i)im bac- iirtei)l beo lefterev-?. '.'lud) iniif; ev
i ein fliitt flcvi'idjt Ijaben bei) ben iinalelobigeii, auff bac- ev nit falle Dun fpott
iiiib Dini ben ftvirf bc-j (eftcvev-:-. 5i()e ba, ob-:- nit cl)n i^ntt luevcf fei),
bift1)üff Im fei)n, baii)mi feu oict eblcv tugent finb. 2. '^hiuIüio] Unll nit,
bo» cv cl)n nclrilincj fcl), ber nelulic^ tium fllaluben fonien obber inng ift l)m
fllnlöben, auff ba-? nit ber teftcrcr el)n flutten c\xm\h unnb nrfari) t)abc, Ijn
'" nrtcl)len uub lui facicn : ftl)e, luie l)aben bie el)nen narren nbir bic cl)er c^efelit ' ,
Üonbe.rnn foli eijn t)erfud)t bapffer man fel)n, baö fid) ber lefterer innfj fd)emen,
iibel oon l)l)m ju nrtci)lcu. ^Hßo and) üoit ben unc(lelobi(ien foll er t^elobt
unnb (lefjaltten fel)n i)nn el)ren, Bi^nft ift er l)l)n ei)n fpott unb nlel)ri) i)m
ftricf (gefangen, ba-^ er nid)t& mag ba^n fagcn, luenn l)l)m etloav nnel)vlid)C'
!• inirt auff gcvucft, liiitd)§ beun ber ganlien famlnug nnel)rlid) nnb ben
nnglelubigen crgerlid) Inerc. Xenn Im ber t',el)tt Inarcn bie (^"briften unter ben
nngleiibigen uermengt, brnmb mnft alle l)l)r mefeen allentl)alben offentliclj
beffcrlid), tobtid) unnb unftrefflid) fcl)n.
^tem iitum 1.: 'Tarnmb bab id) bid) t;,n Panbia gelaffen, bao bii folltift tü. i,
so tt)el)ttcv l^u rcd)t bringen, mav id; Dcrlaffen bntte, unnb fulltift prefpl)teroo, bao
ift (ylku, [»l. a^ii] orbeneu l)nn einer iglid)en ftatt. (fi)nen, ber cl)n unftrefflid)
man fei) unb t)abc nur el)u Inepb nnb fiiibcr, bic ba gleubig fei)en, nit l)m
bofecn gcfd)rel) ber öollcrcl) ober nngcl)orfam. Tenn co mnf3 cl)u 2^ifd)off
unftrefflid) fel)n Irie el)n fd)affner obber l)atnfebiener gottie, ber nit Pon l)bni
25 fetb üicl ballte, nit lun'nig, nit cl)n lDei)nfcuffer, nitt el)n fd)eltcr, nit fd)cnblid)-S
genicf; fud)tig fei), Bonbernn gernn bcrbergcrnn, gnttig, budjtig, gered)t, geijftliri),
fciifd), aubangenb an bcm iimren mortt, bao ba leren mag, anff ba-? ebr
mcd)tig fcl), ^u üormanen l)un ber l)el)lt;am lere unb bie lr)ibberfpred)cr im
ftraffen."" Sil)e, bao finb formen unnb geftallt (^f)riftlid)er iyifd)off, ber l)nn
30 iglic^er ftatt obber gemcl)n foll ebner fel)n. '^Iber mac- folten fold)e form iljt ^
X\c S^cpftifc^c 8?ifd)üff l)aben luot cbter formen, bie menigev mnl)c foften.
^llMld)e finb bie? Diemlid):
y!id)t-5 iriffen, et)lid)en ftaiib mcpbeu unb bafur, fjo uicl eo gcliiftet,
bnrle l)abcn, (vi)n fi)lbern ftab taffen nadj tragen, Cn)n foftlid)cn l)iitt auff-
•"» Citxuifj K 7 ber cblcr /. ■'<' nclotiiici > ncütvilig (ebenso an zirciler Siellr) I>
JJ üon l)()ml uov l)i)m .1/ i.5 uffactufftjt J' nuffgexiictjt /> niifflcriipfict A' onff gerupft ///
IT offcnliri) I'' li> Cniibibn / -Ja f)ntte / [)ettc /. 21 orben V >)ebli(l)ev /.
•j:i fiiüerel) IlIKI. -J.') ein jcüffer J> frf)ebli(i)S /- 2i> fjevfiergen im/:/, 7.7.' »/.«/<•.
(jtvtergcrnn -I ^evterge /// iT nnf)nngcnn O 2S ucrmonen A crmnnen H ?>l bit (2.)
jilberin UlK fehlt ü-JIKf. ni^ü F mi'i A' niljc /// .r? lüftet /, .9/ ^iiertein /
') Ff//. Uns. Auxt). 25, 1/1 '/.. lU: 'fiämn er bic eijer t,\\ bredien U)i(I, fo jetit er nnrren
briiber." — Nicht in Lulher>< Spricliwürlersly. (s. Tliieh).
SiitfievÄ SUctfe. .\,2 H
114 SLUbcv bctt fnlid) rii-'iw""'^'" iV'ifHirfji'ii Stniib bcv ^-''^VN' ""i> ti^'i-' ii*itd)"ic. ir)22.
fd.'xn, cijn iivofl lilattcii habm , incl ]Mi iinb laiib \]m fprciu^d tu'iiiTDni'n,
l)ubjri) [](\\C[]i x(\]üm, fiiiftt'ii Ijöff linlltcii, injicinlco, bno ift Unit ic1)iubcr,
uccvcn, bic fcclcn mit Imiiii imb tl)vnnni'l)i'u iiiorbcu, luiiib bno irijo iiit üevt^cife,
bell fdiilbt an iiUeii orten mit fti-bcn iiiiub trciiljcii maU-ii iiiib l)cfitcn, foftlid)
fiiii1fn'ci)ff iiiiiib IjiMibjdiiid) trcKicn, bic fti'l)n iiiinb l)oIli oii fivd)i'ii mit \\.K\)l]
Umijcv iH'Üuxiu^nni , bic fiiibcv firntlon iimib bie cicinttcvn fviintlid) niiff bic
bnrfcii ld)Uil)cn (fui c-- niibcvC' l)nbfd) iiUitc meliliii fiiib, bod) oit lcl)d)tfcvtirt'c\)tt,
biiy nitt Ijcbcrman ladjc) Unnb bifjcv luivttcn formen öicl mcbr, bic alllunnnl
Snnct '•^.Hiulny bcvciciicu obbcv nit ficUiifft [)nt iiunb nott t\cUie6cit finb bnrd)
bcn aller ()cl)l tieften üatter i^Uift luirfinbcn. 0 ^i^ol'i terrc et larbc mnnbi!
il.nbbernmb batt 3. '•|Hinlno nit bcrgcffcn, tinio fnv cl)n (eben fold)
cicjeUcn fnren Incrben unter foldjeu icboncn jpit; unb roten bi'iten, mciitcUu,
•i. iiiii.:!, I [teben, platten, erculjcn unnb anberu obc^nauten formen, ba er fac^t 2. ümo. :'>.:
'Tu follt uniffcn, bac- l)nn bcn letiten taivu loerben fcDun ferlid)c l'.elitt, benn
ba Uierben menidieii feim, bie biet lum l)l)n fclbo l)aUten, fiebluii, bi'b'H'i'ilV
büdjfartii'^, (efterer, bcn (^•Ifern ungeliorfjam, unbnncfbar, luiflcpftlid), bi)e fid)
fcDuif; nicnfri)cn aniic()nien, ftorriiie fobenber, nufenfri), bic Im febnem leiten
luft biü'cn, borretber, frebcl, anffc^cblaf;en , blinb, bie mcbv lieben bie loolnft
beun t^ott, l)abeii ebn fd)el)ii ebni-i (^ottlid)en lebenci, aber fcbnc frafft bcrleniit'cu
fie, bifje folltu mcbbcnn .'c.' Ta filjc, bov b^'bft unf;ere iMJeI)off unb flcbftlidjc
onncfernn rcdjt eontrofebct.
2.>;!.ni2,i i^anet "^l^ctru« 2. ^4-^ct. 2. malet fie and) blei)f;iti unnb fpridjt: '(v-j umvcii
iHirl;,ebtcn and) falfdjc ''|U-opbeteu pm bolif, alfjo locrben unter eud) and) febn
falfdjc lerer, bpc ba neben epnfuren lucrben Perberblid) feeten unb ftenbc Unnb
locrben uerlcurfcii bcn f)errnn, ber fie ertaufft Ijott. S)ic toerbcu über fid)
fclbs epn fdjncll berterben bolcn, Hub biel U'crbcu folt^cn Pbrem Perterbcn, llnnb
ber luccft ber Uuirlicptt luirtt bon Pbn berleftcrt Ivcrben, llnb auf; (Vpli loevben
fie mit crtidjtcn Uuirtten nmb eud) iar uuirrftcn.' Tifjc Uiort miuicn bbc "it
beun uon ben '-i^ifrfjoffcu uniib iiebftlid)cu rcf(cnteu pm oolct ocrftanbcn loerbeu.
2',o feben tupr, loie fie neben ber leere Cibrifti am"l) nu'ufd)en lere, feeten,
orbeu, nuiiu1)crlep ftenb auffflcridjt niib pnn bic UU'lt c\(iiix{ i)abm, 'ilMld;e
alle auf; bem (icnun)neu Inctiic (vljriftlidjö filainBcno [jonbcrc loerrf unb UH'pf]e
tui leben fiiriicbcn. Xamit Unrt (^briftU'ö Perlenfct, ber nnf; erfnnfft bnlt,
benn fie leren bnrd) ioerd frunt unb fcliii locrben, So bocl) allcpu C^l)riftno
bnrd) fcpn blutt uufj bpe felirtfcptt ertaufft ball. Taruber leftcrn nuub bcr-
2 fjiipft P :i tlivninu'li /'/. Dcvni'fjoii /. •/ ftortcii HC :> fiiiflinviiift ///
f)oniiif)nc5 l> t)fiibtirf)ii(i / M! lucluijuuiffcv !>///. r, fiviiu'ii IIIKI. CjT bcn liüttfll /'
7 nifblciit // mciblciii / .S' bijcil /' otionial /' '.> üiiluifit / '" iiifbibcn /'// 311 rvf. A'
bon Sapft ,iii fiiibcn / /•'; (oriinbc nb iiiimtinim tcvtio /' // flcfiulirljt // /'■' l)(iiT)
ffvtiii !'■('(! I< tjortjfcvviri /' [joffcrtiii /// liofi'vlifl /, IT ftürii\p /' fliiviiflo A' inib l>iiti'ii(tl) A'
tu oiifjtilofni / brn tuolluft !■' bic tuotlüft / ;:' vrvlriifliu'ii IIIKI. (mirli s/iHifr)
■Jl 3iiiitf()mcii l'IIIK i-ontcrinl)cl // contcvfnljt / -J.'i lipvlciiiinoii /' -'^ iimd ciicf)
ntcvtflfii /' .;/ uvboii /// ::j CUiviftoiilirO? /•'
>lM-lli
Söibcv bell fnlfd) gciinnntcit gciftlidjcii Stniib be? '^a\i\li imb bcr ä>iid)üfi'. l."i'2'2. [ ] T)
iiin(ebcl)cii fic aurf) bifscii \wc\ bei' uuu-l)t'i)tt, UuiUeii iiil U'l)biMi, bno l)l)v tl)un
|iM. a>üi| iiurccfjt itiuib aUeijii Ü"f)vi|'tiiy uitfeev fclideiitt jci). 'Jlud; fc[)iMi tinjv, luie
fic imlf iict)i>^ alle \mh\c\t iiiib Icvc bnt)iii vid)teii, bnS man nitv l)i)ii (Vtu-, tivd)cii
iiiib tldfti'v ImUH" luiiib )ic vcid) uub i^iiui IjabiMi \(\\\i. Xao fiiib bir falidjcii
cvtidjtcii uiovtt, baniit fic bcii fdjcljii c\iittcc> Icbciiii aiifflücvffcu imb Ucvleudcn
bod) bell flvinib bcv Umvl)cit. 3)a (libt l)bcnnaii l)l)n a(-j beiieu, bic el)ii ftiitt
iV'l)ftlid) tebeii fiireit iinitb (ereii, ift aber lauttcv jcljeiju uiib el)ttel (^laiiblof;
fllei)ffeii, ba« Inol ©. ipctniS faflt: '33tet folgen t)()rein lierberfccii nadj.'
'-iLHnittev fprirf)t 3. ''i'ctni--: 'Ter fclbifleii iivtet)! feiiiiict fid) iiit uiib i)l)r2. -tifdia, :
ycrbamiüo fd)lcfft iiit. Tciin f^o c^ot bcr (yiigcl uit iicriri)oiiet l)iitt, fjoubeniii,
ba fie iiOirtrcttcn liabeii, l)at cv fic mit fcteii bcr finftcriiic- .^u bcr l)clle
ocrfaffct mmb Ijinn iiingftcn gcridjt licl)altcn laffcu. Uiinb bcr gaiiljen lucUt,
ba fic luid) nein limr, liat er nit ncrfdjoiict, fjoiibcriin licl)iitctt 'Dioc bcii prcbigcr
bcr gcred)titci)t feil) adjtc uiib bradjt iibir bic aiibcruu gotlufjcii l)iiii aller
lucllt bie finbfliit. lliib bic ftette 'Sobonut unb föomorra l)att cl)r liii afd)en
gcinad)t, Hcriciidt iiiiub ncrbampt, bamit eljii cbcii6l)lb gefet.d aller bcr liufiniff
ligeii gotlofjcii iiiiiib l)att crlofict bcii gcrcdjtcii l'ot Uüii beut fdjaiibparu Kicficit
bcr unlmdjtigcn, beim el)r liunict unter l)f)n rcdjtfcrtig, mnft fcf)cn nnnb I)6ren,
baC' fic l)t)m alle tage incl)r uniib mcTjr fcljnc gcrcdjtc fccle qiicUctcii mit i)l)reii
büljcn merrfen. '^llfjo !au gott bic güttlid^cii noii bcr anfcdjtiing crloficu
uiinb bie ungcrcdjtcn anff baö geridjtt ^nm iungften tag bcf)alten tui pel)niiigcn.
ä.^iel mcfjr aber bifjc, bic bcm flel)ld) folgen nnnb InanbeUn l)iiii bcn bcgirbcn
bcr nnrcl)nifcl)tt llnnb ocradjtcn bic l)irfd)afftcn, fiiib tnrftig iinnb Ijallteii inel
Hon 1)1)11 felby nnnb bcn maieftetcn fnrd)ten fic nit 1/t mif;bietcn.'
Trel) fd)rcrflid) crcmpcl mit t)arttcn ftard'cn lüorttcn bilbct cl)r bifjen
tl)rnnncn fnr: oon bcn ßngcUii, üon bcr loctlt, Von Soboma. '^(bcr c-i l)ilfft
nit, uiif3er iundern glcnben nit, ba§ Don i)l)n gefagt fci), fic IcfjciK- unb
f)6rcny and; nit. SlDcr fif)e, Inie fcl)n er ftl)inmct mit 3. ''^^autuö, ba'3 er l)l)r
nntcnfd), nurel)iiif5 frei) tcben bcfdjrclibct. Unb fprid)t: 'fic fiiib tnrftig iiiib
frt;Oel, l)allteii oicl oon fid) felb, fjo gar fcl)cr, ba-j fie and) bic locltlidjcn
f)irfd;afften unb aÜcä, h)a§ f)6f)e unnb maieftetcn finb auff erben, liorad)tcn,
ia aiid; iuiriiiatebcl)en.' Tciin bcr ä'apft l)att fidj lengift nuterftanbcn, l'miigc
unnb furften unter bic fuf) luitrcttcn, abfcljcn, baiincu, l)ormalebel)en piif;
bierbe, l)u^ iicuube gcfdjlcd)t JC. nnnb allen fel)ncn tnrftigcn muttloillcn an
l)()n üben, alfj locrcn co fclu ober l)iinb, f^o bod) bic fd)rifft loil bcn felbigcn
alle mciifdjeu unterlootffen, fic gcet)rct unnb gebcnebeiet, für fic gcpcttet babeii
4 iaiilucu A' .•) (etcnS fe/dt D Ucvliiiincu / >i Ijljii (mU ba zu verbinden) Die Uher-
selr.iinii illis faßt es =- t)()n S l)cvbcvt)cn| crbidjtcn 1' U iaumet JflK 10 (ehenso -JC)
engten F flcjdjonct (ebenso 13) /' 13 nnc^ u-ie immer I 15 bic ftnbflufi /' bic (iinbtfüifj K/.
bie (iinbftiit H/ bcn fünbftiiji F nidjcn l>FK 17 fc^nnbpevn /> jdjomlintn Ff (rfjnmtnvn /.
■J3 f)CVid)nfftcn (aurh spiilcr) II. L>il initünid) /•' fn/»« misaliirlex \\'.) 30 Doli jlt felOv
l'IIIK :;i liof)c / ()ül)c mnicftntcn /.''' 31 (ictd)(rrf)tc 1/ •'■'''■ gctctcn 7/
lin aiMbct bcii fiiljcl] gciuimitcii gciftliiijoii Stniib bfS ^^nipft-ä iiiib bov 5<ifd)i.ifc. l.')22.
iiiiifi fnbc Uiilleii niifi bif.rm Icl'cii, bie Unnil fii' fiotiv ovbciniiui mit beiu
idjlucrb lui bieiicii iniiuvji'üt finb.
Diu finb iiiiiii fcfjodjttr' fmiiiic imb fiivftcn, bic jold) iienmilebiniinu'i
fuvrf)ti'n iiiiiib Iniicii firi) lum bem 23ap|t bcm-bciicii. boo in icliii ti'ivfticvv
luuttuiil, biUuiii l)ie 5aiu't 'IVtriio fniit, fiTJftic^ nu-vb iinb olh- Unit bctviciH'. '■>
To Im liclnni bic '-iMidjnifc iiiiiib alle (Vllftlid)cii imb fiiib bic vcdjtcii (nm
tcmptovc-j bomimitioiiiv et iilaiiil)ematoveo mnicftotiim, bic fcl)ncv ()irld)iiitt
iiiitcvtl)oii ieim liHiUeii loibber mit lei)Li iiod) mit giitt, fjoiibevii nltc maicftcteii
\\i malebel)cn imnb novpainieii tuvftiii, fveud iiiib tolle tuiic finb. San ml)v,
l)att iiit 5. ^-H^tni-J inifjcve iniufcvii l)ic rcd)t troffen '. lUm luildjeii ijuit allev i"
liH'Ut mat\ bao ncvftaubcu lueibcn, boc- fie Iiivfdjafftcn nit niitevtl)aii finb,
funiflc unnb fnvften nermalcbclien uniib tiivftici, fveuel, tollfiine nl)cniant
fi'ivdjten? 5il)ct nit alle lucUt, tocr fie finb, bie ba-j tl)nn?
. lärius, II ÜlHljttcv fpviri)t S. 'lu-tm-?: 'Unnb bic l^nivU. Hipe Uml fpe ftcvctcv nnnb
nied)tifier finb, mi'iftcn bennod) nit trai^'n ba« i^evidjt (-(ottiv, bao Unbbcv fie ift i'>
nnb fie ocii'-yi. a3 4|nuilebel)en ba-J felü. '^Ibev bif;c finb luie bie nnucvnnnfftii^e
tl)ive, bie ba natnvlicf) jiepovn finb, lui faljen nnb un'iriV'n, licvmalcbcl)cn bie
binfi, bie fie nit lHnftcl)cn, nnnb mcvbrn oerbevben nmb l)l)vo Pcvbcvblidjen
lucfjenv UiiUen nnnb alf;o empfal)en ben lol)n bev nniicved)tirt'cl)tt. Sie ad)ten,
Cv fei) Inol tljan, bas fie bifjc licljtt jinttc tac^e l)aben. Sl)e finb nnv )d)anb 2»
nnnb nuKtel piin ber IneUt llnb praffen ijnn l)t)veni InoUeben lum elurn c\ntevii.
Sie f)abcii noüe auiien bev cl)bred)evl)nne, Unnb ift tjljvcr fnnb tet)n ftvaffen
nod) nnff liovcn. Tamit rel)t3en fie bie nnbeftenbiflcn feelen nnnb babcn ein
l)evl!, ba-3 bnvd) trieben nnnb bnrrf) nbet ift \)\n (\t\]\\.'
Sil)c, W\( l)el)fj nnnb licfftic-\ ift ber l)el)liii S. '4-H'trn'j. l'iebcr, uicv finb 2-.
fie, bie tum ber anbcr iinter luol leben'^ älkr finb fie, bic ba melmen, eü
fei) cvuifi, bao fie (inte \.ac[t l)aben'? Sl>cr finb fie, bie ba leben elinl)l)n nlfj
bie nnoernnnfftiivn tl)ier^ ä*oer finb fie, bie niemant ftraffen, nl)emanbt l)l)n
loeven tt)ar? Sarff ber tert and) filofäcn^ äln-pf] man nid)t, bnv biftnnib,
ftifft, floftev, ()of)en fdjnlc epttel fd)nuill;, iirnben finb, barpnn fnvften nnnb 3,,
aller Uu'llt iinttcv fiel) famlen nnb fie uon ei)!\en iv'itern nid)tv l)aben^ Sie
mcl)ncn nit anber^, beim ba« fie bie eblift tleiiiuib bev ('>l)viften()cl)tt finb, Unnb
S. ''iH-tviiv nennet fie 'l'abcv et maenla-?', fd)anb nnb iimrfel. Sie lievmalebei|cn
nnb Oevbamnen bie Uiavl)el)tt, bie fie nit evfennen, ba>J inad)t, fie finb linn
))l)vcm meficn evfoffen, vcdjt l'iljifdj, fl)nlid), tierlid)e menfd)en, bic feinen ftclift ;■..•,
l)l)C flefdjinarft l)aben. "Juni) vel)t',en fie baniit bie nnbeftcnbiflen feelen, beim
.9 jc()orf)tcrl nnt liifl /•'/// •/ in frhlt II t :, iBiittiuill .1 /" iMn'evii 1/ IJ tolle fünc A'
10 \i( frlilt HC /!! imflvcdjtifrit /■' JJ cclncrfjcvl) /•' iJ.J l)nl)ft J/l iT r»)iiT)l)n| in in l>
:.j;Ml)nvl barff /' (ilojcii / lunlift / .V" .fiolioid)illlrii /A .W flciuot /^A' flnljmit // nciiint /
Uniiict A' finb] jfifii / •'(.< cvjoffcii| cvtviiiutcii A' |l|iili(l)| jüiiblirf) /. ■'!(! flfjrt)mcrft l'K
') \d)od)U'X. mich jrf)iid)tcr mti l.nlhn- (ivlintiK hl . Xrln n/hnii :ii schiiihlmi^ ri/l (liimiii,
Ji il'lh. '.1, I-I3f). -■ Ulis. AitKfi. II, 41)7 '/.. 1: 'illlb l)(ilii'ii boiiiit liiiiiii iiiib fiivflcii (d)od)lfV (V'ilinrf)!.'
Üüibcv bell julid) ijciiiimilcii ocifüirfjni Staub bi'C- '|>cilift- iiiib bcv i'ijdjiifc. I'il'l'. 117
CO luill alles 6i)d)off, pfaff imb miiud) locrbeii, faft liuvJ bao lieft ift uiita'
biMi fiuibcii, man lu'iirfjt fic aud; bajii, bod) uit mnli i^ottic' luiUcii, f;aiibcniii
bao fic UcrfüVflt l)Uii fvciiiLibcii (lutcvii UuU IcOcn uub nuttc ta^c lialu-ii, iiit
bluffen bnrd) elften uti'il)c fid) ernereu niib l)l)i bvott i)m fdjUieljfj \}l)x-j
■■ aiuie)id)tc' cffen, luljc alle menfrfjcn fcfjiilbirt finb, Weue. •'>. äBic aber fie el)n i- 'i'^ott 3, rj
bnrd) tvicbcn hevl', i)nt flcljl! bauen, Uevftel)! i)bevman luol, benn eS ift fel)n
auff boren, funblc Ijnrbenrten, baniit fie aller loeüt ptt I3U fid) rei)ffenu.
Xa brand)cn fie aurf; flott, faeramciit, Witüi iinb allca getjftUrfjcu bint^-? Im,
Uli liuiy fie mit falfd^ein Unirf)er, li'u^en unnb triecien lui firf) briiuien. älniö
lu milden aber fcim bie luiUeii aiuicn bcr el)bredjeri)nn ? CnluiH'i)ffell ci)ii iuir=
lücgcn uiU'orft^ampt raiid) leben: glinjd) toie el)n erlnegen el)t)red;cri)n bie aiigcii
aiiff fperret iiniib mit ruillen aiigcii iimb fid) luirfft, ebnem bberinau bere\)tt
tui feljii, alf;i.i ift bib, aud) ebner ebbredjerljii (ilet)dj ebn erluecien liolcf lair
nnfeufd)ci)tt, barijnn fic frei), luuieftrafft unnb fidjer teben.
ii '-IBelitter fpriri)t er: '(So finb tt)nber ber liermalebebniif;, nertaffen ben--'. -iimi'.Mi
rcd)teii lueeg nnb gel)Cii l)rrc, folgen bem luege '-yalaaiu lum iBofor, ber bai
lobn ber iiiigered)ti)rt'ei)t liebet, loart aber geftrafft umb fcl)nc ubirtrettnng,
beim ba-j ftnmme untertbane tl)ier rebtc mit menfdjen ftl)m unnb nerpott bie
torl)cl)t be-j 'l'ropbcten. Xifje finb brunne 011 Uiaffcr, linilrfeii, bie ber loinb
2u [)i)nn unnb l)er loebt, bcn ba bel)alltcn ift bi)e tiinrfel finfteriiif] biiii etuirfei)tt.'
&icXfd} loic i^alaam Pom (*fcl luavtt geftrnfft, al^o fel)cn nnjr plit and),
bac< ber gept; fjo niU)erfd)ampt bep pt)n regirt, ba-s ber gemepn man and) epn
fprid)luort branf] mad)t, uiib niemant ift, ber nit brob libel rebe. \Hber luic
gremlid) l)artt ift§, ba« er fie nennet !pnber ber Hermalebepungc. Ül>er tncrc
-5 [50 tiine, ba-j er beii i^apft unb 'iMfd)off mit pl)rem balnffeii bnrfft iieiineii
cpn ycrmalebcpett Holet ^ '|'etrn-j, '.'la ber l)eplig gepft biird) 8. 'JH'ter Uermalc^
bcpct fic, luem foUt nit lepbe unnb angft loerbcn, baä er ppe gepftlitl) liiorbeu
fcp Ini bifjcn uermalebepeteii beiten. C fliepe nur gepftlicpen ftaubt, loer ba
flicl)en tan ]n bifien beptten. C^-r gibt and) beii ii?ifd)offeit pf)r red)te litellc.
:!o Slkis ift cpn fivun on »naffer unb »uolrten on regen benn cpn bifd)off 011 prcbigt^
(ir ift pm prebigcr ampt |«l. ei| unnb tputtü nit, gicpd) tnic epn brun au
beC' brnnen ftat unnb gibt nid)t-5. Unb trnilctcn, bie nur fliegen noiit tniiib-
luerbel gctrpeben, finb an ftatt ber regenbcn liuVlrtcn oben unter bem []\)md,
abn fic gcBcu !cpucn tropffcu. 'iüJ30 unfjcrc 83ifd)off fd)liiebcn empor an
o fvotuBbcn ]■' l cligcnj einige / iiu'iijg /■' 7 fimbtc] iicm (iicü) fünb III(L)
juvgcbciidtcn D jü ctb. FJI l< ju jiicii Fll ju jii A' l) liegen /'/ ju jiien Fll jü jn A'
;/ vom /•' ucrlocgiic F nevluegeu 111 12 jcbcnmnnn /•' ijcbcu // jcbcn / /•'< aiiicm
Mvm. /'/// ;•/ unb frlilt I leben) tleiben / 1»! 17 bcn Ion //IL 17 uugrcrfjtiteit F
'is vcbct / 711 Inunnen / 1'" luettl wäljgl /■' ttci)bt Jl/ ben] bonn /' f)nlten /
lichalben .1/ J'i tnnne l:i' tünn /' iT iollt] wdU /// :?*' fleüdjc /// bcn flotjftt. A'
ftaubt] ucvftanbt BC JU titel J;V/. :il ein ptcb. ampt A glid) aB /' .;/'■« on
bcn btunncn ftat /// 32 flictjen c nnv) nun F 32133 luinb lucvbcn g. D luiub luitbcl F
33 rcgucubcn J///\ l)icmcl /
llS llUbfi bell fulid) flninimtcii iiciftlidjcii Stniib bi'-5 '4-''H'f''> niib bcv S3i!d)üfc. 1.V22.
ftatt kr iHpoftcllii, aber fie lalfcii fid) lucbeit und) allein UnUcu bcc? ti'iiffck'
1)1111 luft iinub cl)rc bipcv mclit, prebigcu aber iiid)to iiub fiub iiicmnut fcim
Ulli;. Xriimb ift l)f)n aiii^ l)ef)alteii bl)c I)eUiid]e fiiiftcrnio cuni-ilid).
@3ü bii aber fagift, SIMc im'igcii fic gciiciuu't lucrbcu briiu oii tyniicr
uub Inolrtcii im n-gcnit, jjo fic bod; alle loellt Hüll luHl |)rebigen iiimb gvoj^c
biufl furgebell^ xHiittlnortet 5. 'I^etriio iinb befeniiet, baö fie tel)ber ollui Uict
i>. ■Cdu 2, 1» pvebigeii uuiib iprid)t Ineijtter: 'Sie lauten luni grofieu biugen, ba bud) iiid)tC'
l)l)uber ift uimb reHhen bainit lui beu bcgirbeii beo flel)id)'3 uiiiib uiituid)t, bie
lnn1)l)ii fiub red)t euipflogeu, uiiub uiüffeu lui ijm lirtliuiu leben, ^iuirbeiiffeii
1)1)11 frei)l)ei)t, fjo fie fetbo fiub fued)t ber Herrüefuug.'
Öie gibt er urfad), inavuiub er fie iu'rgUn)ri)ett beui iJ3alaaiii iiiiub
Iiefdjrelibt bie artt i)l)rer lere. Taruiub luulfeu \v\)x boffelbige red)t anfel)eu.
■^■"'"'3i?i'B"''~l''iol)fe-; fd)rel)bt Tai: 24. uub :i1., ba>3 iHalaani el)ueu bofjeu rabt gab beiu
fällige "i^alae, line er bao nolcf imu \Sixad folt lui funbeu bringen uiiiib bamit
gottic' liorii ubir fie erluerfeii, ba-j er fie nertilgete, bie lueiil el)r fie uit uiod)t
uermalcbei)eu uod) mit gelnallt utnr luinben. 1a-:- tljett 3?alae uuub rid)tel
nuff neben bem üolrf Zsi^ad beu 3lbgot Ü^aal -^H-or mit l)Ubfd)eu loelibern, bie
luigeu Im fid) bie üuber Hon ,^\fracl uuub opffertten beut '^Ibgott, affeu uub
4. -jjiüic j.'i.itrunrteii uub fuiibtgctcu mit l)l)u. Xa Unirt gott lun'uig uub liefj alle fiirfteu
i)m Pole! an beu lied)teii galgen t)cngcu uub lief] erfd)lal)cit Pier uub liloeiilug
tnufjcut mau. Sie, baä rid)tet ju @r JBalaam, ber groffc propl)et, ber fjo
Piel tiiftlid) biug tuiPor batte gcprcbtgt, uuub uaiit gellt bruuib lunu fiuiige
ilMilac. 1k InepU iiu ba-J alle-? Sauet '^.'etcr beultet auff unsere iMfd)offe,
lüollcu im)r bie fclbigeu bcitttuug fiid)eu.
SCmä ^-i^aal peor für epn nbgott geUief]eii fep, melbet bie fd)rifft uit
fecj. 2;!, :'u tlerlitl) , U'ie luol etlimci bee glel)d)cn riiret (y.jed). 2:!. Hoii ber iiufettigen
uiifciifd)el]tt ber gel)fttid)eu ef)cbrcd)crl)uue, ba er fic ftrafft, fic l)ab (i-fellv m\h
pferbc' gleid)eu begerb. Tic lerer aber fngen, (■:: fep 'IH'iapuc' geloefjen, baluui
id) Piel lieber fd)Hieigcu luolt uuib ber Ijucbtigen ureu luiUeit, ÜBciiu uit unfjeru
gepftlid)cu inncferuu tui cl)ren uiid) S. 'iH'tero uuu'tt tüimugc, Pbre tiigcnt ,511
malen. Xrnmb \n crtenucu beu fd)redlid)eu gutio Ijüru uub beo teiiffely
bofjljeptt, intte id) alte ljud)tige oreii, liuiUeu uipr Perl;epl)eu, epii »ueiiig baPoii
Iju rebeu, ba« luir feben, \vai iaiucr, eleiib uub bliubt)el)tt btc meiifd)lid)e
untiir tl)iie, Kieuii fic pbr felb gelaffeu luirtt.
1 Slpoflct K lucbciij lualjgcu F locljcn / luillcii fchU in F J uicmniibU /
■l üroim /' itimncu / ö «oUJ nur einmal KI.M wioXi liult / I' ciiipflolKii Kl, lo licv-
viirfmiß] jctftorimg 7'' (ohne bcrj II "Jiii 24. iinb i:l / c\(i\)c A' l'> cvlucctct /( ucvlilnc /.
IT Uolrf lioil Sit. JICi: IH joljcii A' ä>i9''l' /" i" j"> Hl 3" i"C'I /' "» N) A'
/;* Ivoiirfcii ///A' l''Mid)tcu / bie 1. 9. Ijciiifcii 7'' rjcnctcii «»c/j / fdjlagcu / jluaiiiiin /'A'
Jiuciii,iifl /. JI Gt (— l)crt) hüben AUlIL cv J:C ßcc KM bcv DKL S)cr F -JJ i]d I
2r imfünjdjljcit /' ccixtd)n\) F (nie uhen) i'.s tcjjitb /' ücgctt // ticgcvct A'c j'(' jluiiiifl 7>»
3J jdjvocfU(()cii FJ cvidjvodclidicu A' crid)rotIlid)Cit 11 23 tUciib FK
äüibcr bell fiiljd) flciiniiiitcii gcifllidjcii cliuib bcj '4>iH'f'i '"'b bct 5<iicl)C>fe. 1.V22. ]](i
'4>iiapiio limv t\)n bilb cl)nif3 luicfctcn iuiu^liiuvö mitt bloijcv icfjam auff-j
tUübift, idjnnbpavlidjft itnb iiiiliucl)tii^i|"t l;,uLieiTi)ttct, nie- rtcrc n cl)ii ciott bcv
iiiifcii!cf)cl)tt. lliiiib 2. 3litgu|"tiu id)rel)bt bc cinitatc bciS ba-5 unter mibaii
ftiictenit fein gotic' bicnft Imir, bas bic crbevifte matvoii Ijim bcv ftnt miift
■ iold)Cv? bilb-j flvciücl unb imluid)t cliueii fvanli miff fclu-n ntib fileid) luic man
iiit bic bvciutc taiUüi- pit fivdjcn füret, al^o iniiftcn ba alle bretnte luuun
fid) fcljcii auff bifc fi^aubpore unluidjt. S)a ftl)cftii, ina-j goti-^ lunii iiiuib
nicnfd)lid) b(iiibl)cl)t tfiutt, ba-j iiidjtä \]0 fd)enblirf) mag erbadjt U'erben, bnc-
nit bell mciifdjeii ei)nljiircbcii ift, luenii man beii Ijod^gcbciicbcljetcn naiiieu
I« gottiä nur bran l)nnget. ^sfto uit eljn erbevmlid} bing, baS ber gcbcnebel)ctc
namc goti-j foU eiincm foldjeu uuuu'nfd)lid)cu grcuiel luigccDgcnt unub bnburd)
f;o uiel fcelen berfüret luevbeu^ Wot fd)loel)gt ftill batni unb left icl)iieii
nonicn alßo lefteveu, auff bac- ben unbancfparn ferner guabc unb guttc fold)
uerfuvnng lui lol)n mcrbe, Inie fie uerbienenn.
i-' *Jllf50 lt)i)r aud). 'Jltlec- Ina-j ber lel)bigc i^apft unb ber j3?(. c«ii| in-nualc-
bcl)uug tinbev, unsere i^ifcf^offe, nur crbencfen uub fiirlegcn, fal)cn M)x unb fallen
brnuff, meinen, e§ fe^ gnug, Incnu fie gottiö nnmen brau Ijengcn unb fagen,
e-j fei) gut, gottlirf), f)clilig, feiig, (?f)riftlid) bing, plumpen el)nl)t)un mie bao
tüUe Pi[)e, benrfen uit Imuor, nbu and) l;uu ber fdjrifft gotti-^ befolben fei).
-u l)a loirt benn ba§ fprid)liunt limr: '^n gotti» namen Ijcbt fid; all nnglurf
au."- C^r f)at? aber Pielfalltig wrputten, baC' im)r nid)t altcS foUen annel)uu-n,
Uuiy ijnn feijuem namen fompt, unb fpridjt Bon^crlid) i'om '-i^apft unb unfjernn
'■yifrfjoffcn 'JJfatt. 24.: 'fe Incrben uiel fomen l)nu mcl)nem namen uub fageuriuumi). -i.b
,^d) bl)n b"l)riftu-j, nnnb Kicrbcn biet bevfnreu.' Tarnmb l)at er audj f;ii l)arte
i:. gepotteu, fcljueo namcn-ö nit uunut; ^u brandjen, uub uu-j leren beten: Wel)ei)ligt
locrbc bcl)n namc, auff hai gotlirfjer namc t)el)lig blcpbe uub nUcDun ben
bingen locrbc nugcl)cngt, bic lüart)afftig gotlid) fiub, auff bao lin)r uit bnrd)
gottiä namen berfurtt fjonbcrnn bcf)aUten lucrbcu.
2a-: nn burdj biö otlci' fcl), bebeutet bic clenbeu plage ber menfd)cn lere,
jM baiuit it^t got bic tncüt burd) iBapft unb bifdjoff plagt, ^eljgt an Ijiim crften
■•JJiofe!:. Xa er Xtut. 4. gepott, fie folten nidjtv Ini mni) aktbim fe\)nen:,. »,\.k 4,-
gepüten, Bonbcrun bie felbigcn l)aUten, folget er fjo balb brauff unb fpridjt:
'Icun bci)u augcn l)aben »oot 9efcl)cn, toog got tf)an ()at ubir bem 58aal pcor,
unb hJtc cv Devtilgct t)at alle, bic bem felbigcn bicnctcn' jc. Söarumb füllt
1 nadcntcn /< noctcn L nodEcnbcn I'JIf > jc^omtJQtcft /' fd^ainpcili^ft I jdjaiipavlidift .1/
4 cvbctiftcn 1 niatvoiia A' .5 unb (J.) fclUl lUJ 6 ju ber Jivt^cii K liuuov]
wovnii /- 7 idjompctc i' 8 t^imb K 10 Ijaiirftc 1' ^cndct IK (rf uuch spHlcr)
cvt'ömnid) /.'/ F ctbarmlic^ IlCc 11 namcii / li loctbcn hinter ll juflccigucl F
IS plumpfcn K tlumtiEn /, inciii /, l'J \)\äj FKL gebenden K 21 uievfaltig K \i\U
fcHig /, J2 toon bem Sapft A' Jl ^art / äö jü f'eliU II f gebraudjen K ge^eljtgct /
26 Ijcilg / 27 toaxi). unb g. A' 2<J eücnbc K(F) Bloge /' 31 aJloijjcä I. (aitdi spiUcr)
itiit ab nod^ iulliuu F oH get^on K übet ben K 31 jollt fehlt in U
') De cii: (lei VII, 24,2 = Bd. 7 S. 13'.' (lien&Iiktiner Aatv/.). ») V<ß. mich IJiis.
Ausg. 25, 197 Z. 16 uiul 28, 114 Z. 27. — Nicht in Ls. SpridHCürterslij.
IJO älMbct bell fnlid) fleiiniiiiti'ii nfiftlictjcii 3tiiiib bcc- '^■iiV'ftv luih bcv ä^iidjöjf. l'>22.
lUofi'-:' bell i^aal pan f;o i'lu'ii luim cvcmpd jcljcu, bao fic iiit abc iiod) Im
tlicti'ii i^ottic^ tV'puttcu, bcnii biio cv bntt Uuillcu b.cbficii . bao mciiici)ni Im
fiub bif;cr abiiot^ lla'iiid)cn Icvc tljim nlllicljtt nbc gnttiv ncpott iiub icbm
I)l)iilui i)l)v cbivu ivpntt. äBie aucf; itU gotiö gepot nUcfampt ber iBapft l)at
nbctl)ait uitb jcl)nc bbnbii iiticüt. Tcim lüic gcf)pvct ift, bic pcipiftni Itreii, ■'>
i'ü jcl) nit not, got lui lieben aut3 ganlicm Ijcvlicn, bnmit ift abctl)nn bo-j cvft
gcpot. 5>ti'"i' tici-' glniib fcl) nit gnng jnr rcdjtfcrtigung, ßonbcrnn bie lucict
mad)en fclig, baniit ligt bao nnbcv uiinb biia bvitte. 3tfi" feo li'i'cn fic bic
finbcr nngcljoviam ict)n bcii (i-ltern, luic fic ftnb, c\U broben geiagt ift, bamit
ligt h(\ä bicrbc gcpott. ^skm fic leren, ca fei) nit nott, ben fcl)nb im lieben, i»
bamit leren fic liorn 6cl)aLlten, Icibbcr ba-i fnnfft. ^^^tcm nnlielicf) Uicpfjc l)nt er,
bie cl)c ^u rcpffcn nnb Im mad)cn, bamit ift abc bas ferijftc. Oi^em fic leren,
nnredjt gntt, Unid}cr, l;inf; gclupiincn unb bcljaliten luibbcr bay fibenb. ,\tcm all
l)l)r Icr ift falfdj gcljcngniv, luibbcr ba-j acfjt. ^illßo ift nnter bcm Inipft tci)n
gotti-? gcpott mel)r, finb alle abetban. Sßibbcrnmb tbntt er lipnlui, loic man bnrd) i-
platten, fappcn, orbcn, faftcn, bettle, mild;, eper, flepfd), bnltcreficn, fingen, orgeln,
rendjcrn, Icutten, feperen, ablafe Ib^cn nnb ber gicpdjen gott bicnc nnb gntc
loert! tlinc, baoon got nidjts loepfj. Tarnmb ift felm lere ber rcdjt i^aal pcor.
4. i)u.K-j5,2 Xaljn ftpmpt nn audj aber 'JJcofcC', ba er bcfdjrcpbt 'Jinme. 12">, ba-j bcij
'^aal pcor bicnft fei) geloefjen freffen nnb fanffcn nnnb untcufdjept trel)ben. ■-■u
lenn ßo oerblenbt loarc bie Ijcpbenfdjafft, bac' fic bem felbigcn abgolt Iju
cl)ren pljr beften locpber nnnb todjter Ijnr unfeufdjcptt bargaben, unb gieng Im,
ba>3 ber nel)ift I3Ü ber nel)iftcn fid) l)ielt tuic bie r)unb unternanber. Unb
5Jhifea fd)rei)bt, bao and) cpn-:' cblen fnrften todjtcr, (?orbi genant, mit cpiu-m
fnrftcn oon y]xad fnnbigt nnb mit pbm brob erftori)en loart bon bcm pricftcr :;■
^|U)l)uel)ev, ba-ö fid) bao clcnb bliub Oolct Ijatt galt bandjt, locnn fic bem abgolt
nur Ijtjr cbliften finb l)a'bei\ Im fdjcnben geben, glcpd) luie ilU (\nä) ber '-i^apft
bie beften pnn ber locllt, alc- fnnigpnn nnb fnrftlm, unnb bie frumifleii mit
feijner lere fdjcnbcl, bie ba mcpncn, pl)n gcfdjcbe linU bamit unb tl)iin rcd)t baraii.
'J!n ift pnn ber ganlien fd)rifft menfdjcn lere bullten genennet unfenfdjept m
irei)bcn, nnnb got pnn allen propbctcn bic 5l)nagoga ftrafft, ba-^ fic l)l)u
; liiini] jfi aiiiciii /v Iju] fehlt EC Ijinlju K ö ai (so vnmer) I ■'> iUigctl)üii K
(auch siii'tcr) 7 i,ii niiicv vcdjlucitioiinji A' ,u°i vcc[)tf. // juvcdjt fcilifliiiui / l' biolicii|
o6cn IIIKI. 11 iinjalig /•' l'i lUigclljaii /. Ui övbcii l' ittlni /// bcotcii A' l'rltU) /•'
t)Ctlc -1 Itinnle -= Gcbclckcn sein butlct] aiirfcil i'' IT vcudjcii I'IIIK lauten // lcl)tcii A'
;*' tf)itcu /;'-' t^on // tf)im / m 5fii. lO. / 20 uiifciifd) / JJ lodjtcvn /// lodjtcvfu A
bodjttcii F ju ber (eiiidjeit D ju ber liul. FK biugebcii III 'J:> unbevoiiiniibev FI/K
Ullbcvcillflllbcr /. 21 (?otbi alle nußer F.FI., die (^Miii hicten 2't iüllbct FK 2(i !J>1)1)^
ntti l \\ä)] jl) l' ctlcnb FK baurf)t| 6cbiindt F gebcudjt A' 27 (djiubcii 11/
2fi iDctU /- Mi'mgiii /' 1'!' flcic^cdj / un tl)iiu ted)t A, daraus unb ll)uii r. b. DFOKM,
dies verbessert unb l^Utjeil t. F. Andrerseits losen Setxr jenes auch in miscriii Kremplarc
undcnltiehc uil in A \)H (v;/l. ,S. 121, S) und es entstund die Lesart: . . . mit, Dil tl)üii r. b. ///
se beiie l'aeerc et sf^ui pietatem u uilb tcdjt bavaii i'C'c 30131 uiil. tt. jjeiicimct F
äöifccr bell jaljdj i)ciinnutcii acifflidjcii clniib bei ~|>cH'|1-^ "'lö bcr Sifdjöfc. 1.VJ2. 121
ücvlaiic imb mit mciiid;cu lere iiiifeiiicf)el)t tvcljbe, ■illfjo boo bifjc lei)plid)e
im[ciiicl)ci)tt beä i^anl peov mag nit aiibcrc- kbeuttcmi beim bic 3ei)ltlid)c
unEciifdjclit. |a?l. {Mii| biirrf; luilrfjc bie fedi'u innviirft uiib lu'flcrft Uievbcii uiiiib lunit
(jlaiDlieii nun bic lueicf gcfiivet. Iciui bie jcelc Ijcijfjt eijii gcijftlidjc iiiiidfvaui
s uiib lirntot gottiij allein Don bcm glalubcii, bavljnn fie gottiö liuirtt eiiipfcl)ct
iiiiiib von bem ()ci)Iigcn gel)]'! idjlonugcr mirtt. lliiiib bcv f)ci)Iige famc gotlid)C'
loorttv mad)t fie fvudjtpav uiib ei)nc muttcr bcr luavljeljt, bnS ift luavljafftigev
giittcv mevd uitb redjtidjaffciio güttlid)eu letienf;.
^um brittcn ftiimmen aud) bic iiamcn baiui: i^aal auff ()c6rcifd) ()cl)ft
10 cljiieu mau auff bic luelj^e, als cl)u liicl)b fpvidjt: Xae ift mcl)n uiau, er fei)
el)clid) obbev uuct)clid). llnub tum cljiiem bofjeu luelib fagt mau, fie l)at biel
meuner. 'illßü ba§ iJ3aal ficbeutte bcu mau, bcv fid) Imm lucpbe Ijclt, uub
t)uu fid) bcgrcuffc hai bcfd)laffcu uub utcnlid) tucvd. S',ouft l)cl)ft cl)u maufj
pcvfuu, bcv luim vegimcut, vabt, ftvdjtt obcv fjouft laim tapffcvii U'crrf bicuct,
lö ^\d) obev (iuofd) jc. 5llfeo nennctcn bic ^si^^tn ben ^ilbgott '^Iccavou luiv
fdjmad) ^-}?ecl',ebub, fliegcu mau, alfj bcv ci)u auicd)ttgcv uiau tncvc, bev faum
lüivbig lucvc, tj" babcu cl)u fliegen Ijum mcljbe. 5,50 fdjcltcu and) bic ^anuigcu
tüel)bev uub fagen: bu bift eljncv 6u6l)u mau k., auff bcutfd), bu fd/leffift
nit bei) el)ucv fvumeu fvatticu. 'Jluff latiuifc^ f)el)ft cl)u fold)cv uuiu uuivitue
•-•« obev couiuiiv, nit t)iv obbcv ma-5. Xa-j ift iJ?aal auff l)cbveifri). *|h'ov obcv
pl)cgov l)ct)ft [)iatu§ et pertiuct ab ou pvoprie: baä maul auff fpcvvcii. Xavumb
ift i^aal peor cl)u mau, bcm baö maul off gcfpcvvt ftcl)t, beu un)v auff beutfd)
ueuucu mauUaffcuu, bie glcpd) f]i.i tuet gcUtcii nlf; bie uovveu uub uuad)tfaui,
uugefd)irftc Icutt tju alleu biugcu, nid)tC' uu'ulid)'5 an fid) Iiabeu beuii ba»
■ib IS^Lll"! fie bet)lv)ci)bcii fdyiaffeu fonneu. fie bei) luel)beu fd)laffeu louueu.- Xav=
Tavum6aud)bifc-cmiiul',ud)tigeufdjaüb= umb aud) bifjcm uuluid)tigcu, fd)aub-
pavu abgott ■ bev uaui ved)t gcbcuu ift. pavu abgot bcv uaui vcd)t gcbcuu ift,
be-j 6ilb oüd) nid)t-3 mel)V beuu fold)c be-j bilb aud) uic^tv meliv beuu füld)c
tugcutaüf-Jluepf-Kt- bao auff alle fcpttcu- tugeut aufjlnetifjet, bac- auff alle fcptcii
M bie inifeufd)el)tt. tie^el)gt tocvbe au l)l)ui bie uufeufd)cl)tt beijel)gt im-vbe au l)l)m
imiib fouft nidjtö: Sffiao follt cl)u bilb uuub fouft uid)t-j. 2Ba« füllt ein bilb
epufc' undtcu fd)aubpavu jüiigliiig-j cl)uf; uadten fd)aubpavn iuugliugo au=
aubcr-j bcutteu' ■ beuu el)ucn lauttcvii bcvc? beutcu |>i iii''J beuu el)ueu lauttcvu
5 cmtifa^tt / ö jamm l> fomc /' joiiicn /// S «il tcc^t(df). D (A «ü rj 10 cljii
mau liC 13 in ficf) >' in jiti F icgveijffc HC mn: uijH ainä (ciiiS) niauiS >). 11(1)
II 6onft l'ehll I lö 6110^5 J/l li'i oitmcii^ligct i'Vv' uiimcdö'iüc': ^ omcö^tig II 'J0J2I *l!cor
l)l)C90t JJC Ti bcu] baiiu / 2o bic (•Jt.) fcldl HC uuatfjtjümcu IJI -'■/ 90t nidjl'3 f
QU jucn /// 25 im folijendoi mit fie 6ct) hcjinnl der Text des Oxfordcr ks. Jlrucli«lii<:l.c.i,
der auf der tinlen Spalte huc/istaicnr;etreu abyedruelct ist 26127 (ebenso S2) jtfjampatcu /''
o2 uodcubcu /// .b''> Icuttctu /
') liotcr sciilcralUcr Stridi des Set:ers zur Seitcnmarkicruiiij seines Brackes ((iiiji'
bei Schijrlentz = Ausgabe A). Am linken Bande die rulc Xald 6. -) Vijl. Uns. Aumj.
>), ÖS7 Z.6: 'Baal I'eor, vir liiatus, ein tjufcluitt inuloffcit Ijabeu'; ubigc Stelle dort schon
ion P. 1'. erörtert.
]:
ÜlMbi'v bell fiüiil) iiciiiiiiiilcii aoiflltdjfii 3liiiib bi'-i 'Inipflv iiiib bcv '^litlji'fc. \h22.
imiiUaffcii imub initjüdjtigciiu ' iralum
maii^ {5'\]nn tnlb l)iu ()nriiijcf) bciitt
cl)iieii fricg-j man :(. 'iMiub luic liml
l'iijvi'v fiin)ltlicf)c juufferiiii: bifu alle»
c^i'liftUdj tt)im- linc UHjr l)üiTit Uicrbcim:
Siiib fic bod) Jod DbirLnirtif^ ■ ba-3 [ic
CC' aud) lel)plid) InilLuTiigcnu • bcnu
faiv" iul)r lüo Ijii ift ba>5 üarttc l'olcf
lüilj? ©inb cci nit vcdjtc itiaülaficii^
ÄHiv foiuicii fii': beim nur l)iilifd) lienfd't
iMinb feljne fieliiUii vel)tteun^ ba>j fon=
iien aiid) alle luaiilaffen (luic faft uuii) •
(.^•0 finb 'i^aal peov Imnb bleliben iMial
peLH- Inmb i]cben bie loci)! nidjt^ beftc
liieiiic^ev fuv • luie fie !\el)i"tlid) veflierti
bie d)vi)"tenl)elitt- bie feelen lU'ii !)l)nte(
fnren lumb alle i)rtl)inu Imub fetu'rel)
Dortrcljbenii
6so ift nü fleijltlirlj bifvcr IHbiiott
iiid)ty nubeV'j beim ba-J l)el)lin fleljftlid)
vcd)t: bcv iyoptt-j Inmb bcv pnpi[ten
Icvc i)im ber d)ri|teiil)el)tt: S)enn fic
ift el)u lniiinvid)anipt bilb bev 9Cl)[t=
lidjcn Pnfeüidjcljtt . bavan bie feelen
leviieu- aitffltievtf batoen Pimb Pornirfcn
bavan- bie jiiiipfvalulirf) fenfdjeptt- beö
veljuen djvifllidjen iiUilubeiiv. ba-j man
bell papft • nit papft- Ssonbcvnn pvia=
piuö-' |ii''|Pniib bie papiften nit papiften
»Sc'üiibevim pviapiften ibt] biUidjnenneu
mod)t. äßic fd)enbliri) iiii Piiiib Pib
djviftlifl) bac' limv . bao bie l)el)beii ■
cpit fuld) Piuuivfdjainpt bilb anffviel)teii
Pnnb ba mit fid) t;nv Pnfenjdjeptt
manlaffeii iiimb nntu'idjtiijen fvaiuen
maii^ (5-1)11 bilb l)m liaviiifd) beult
cljucn tvicivJ man oe. Hub luie tuol
uufjev tvpftlifdjc iuurfevii bifj allc-j
fieilftlid) tl)uu, luic lul)v l)üveu luevbcu,
finb fie bod) f;ü iibivbuvtiii, ba-ö fic
CC' aud) leljplid) uolbveiu'ieuu. Temi
faflc miv, luo Ijii ift bao tuivttc PnUt
nuii, finb eC' nit vcd)te uumlaffen'^
ilniv fimueii fie, bcnu uiiv l)ubfd) l)encift
nub felme fveluliu vel)tten^ Tao loip
uen aud) alle nunitaffen. (S-: finb
'i^aal peov imb blcljben 'l^aal peov
nub lieben bie lueil nid)to befte lueuiiiev
fuv, luie fie iiepftliel) vegivn bie (?t)ri=
fteul)el)tt, bie feien iieu liUinel fnveu
nub alle l)vtl)um nub fel.ievei) Pev-
tvcl)beim.
S,lo ift im iU'i)ftlid) bifjev Vi bigott
iud)tC' aiibcvi' beim bao l)el)liii !\ei)ftliel)
red)t bc« iMipftv iinb bev "Inipifteu
leve 1)1111 bev (<l)viftciil)elitt, beim fie
ift el)n unPevfdjampt bilb bev iV'ilft
lidjcii untenfdjeptt, bavan bie feelen
Icvncii rtiiff luevrf baluen nub uevviirten
bavan bie iuupffvalulid) lenfelieptt bei-
vel)iieii (M)viftlid)en (ilaiubeiiC', bao man
bell 'J.Mipft nit '-13apft fjoubevim ']^-xia^
piio iiiib bie 'iHipiften nit ^|Hipiften
fioubevuii 'lU'iapifteu billirt) neimeii
iubd)t. ilMC fd)eublid) im iiiib iiii=
ri)viftlid) ba'o Uuiv, bac- bie l)cl)beii el)ii
fold) iiiuievfd)ainpt Inlb niiffvirl)teii
iiuiib baiiiit fid; l;,uv iiufeufd)el)t veljlilen
2 ^nvitafi) lll bcüttcii /. f! iiticvim'itifl J'/II vit sie liKniar iiuleiites « " ti
fi/äl Bi: uollirinncii l>i:i'lll Kl. volfivciuicit (!M II fvuiulciit /< lllf-i tiiiinleii /
// bcftlwciiigcv /)/•'/, bcftcvlucniflcv ///A' I.'i flcl)fUicl)oii /' 1'! lU'iii / -■"> lH'vnili[fcii /''
'Jii illllrfftawlid) IK' lilin/icli, die iiliri;/cn J? Cl)i-iftciti;u /'' tMiviflolUirijcu HIIKI.
') iiiniililfffit IMiiib l)iiljiid)liiicmi mii liiiLrn Ruinlc iiiifli<ii'lr. -) biunii am n-chliii
liiimic iiuc/ii/cfraijcii. ^) liier stvJien um niilcni liiimli' rnn /;» ricr micr /iin/' (iita-
!/cnl lieh nie hileinit^clic M'urler, ivn denen nur noch einzelne Buchxlaben zu erkennen sind:
M . . iilus . . . iiiit . .'
SWibcr bcii fiilfd) ijciioiiiitcii iiciftlidjcii Stdiib bc-:- 'il-iivfl-i mtb bcr '-J^ifiijofc. l^j-i-. li!:;
icljtitcii . luiiib mit Icijplidjcv ' im-
fciiicl)cl)tt • bem icUicii flott biciictcu .
'^Ufoo frf)cublirf) Umib iiocf) liicl ini^
djiiftlidjcv iftc- . bno bic papiftcii l)l)rc
Icii' trnnb bullen auffvidjteii . rcl)ljcn
bii mit bic itdm nun (luctcf; mciiicfjcii
tuerct: nblafo: inmb üorbieiift k. Duub
melincu mit bcv fdbiivn ivi)ftlid)cu
liufciilci)ei)tt alter eijt ved)t gutt Ijü-
bicneu. gernb nlf-.' tucve Wott cl)n''
pvinpu-ö linirbcu . Sc-o büd; uiiv burd;
bcu gtnmOeu imnb gottt lucrcf Ijnn
icl)ucr gunbcn geid)cl)en fel)n vedjtcr
(feil) bieuft nollninad)! . luirt . inuib
bic 9cl)ftlid)c teüfd^cljtt. nüv l)uu fel)=
ncm gottlicfjcu luortt tilelidt lHlf;o
fcljeu luljr ilit i)uii aller loellt . linc
bie (pnp) priapiftcn . bie iecicu auff
beu priapcu fuveii uuiib bie liH'llt lioll
gel)ftlid)cr inifeuid;cl)t Imub atigottcrel)*
uuid;en . bic tucl)l fie epttcll mcnid)cu
lere öunb tocrcf aiiffridjtcii an bcr
licljligcn ftat ha altcl)tt gottt toortt
|tel)en joUt
ä5unb \V)k baä icf^cnblid) tiilb priapt
ani-jlucpiöet clincn Pnnorfd;amptcn :
Pn)ettigcn . luiietenbcnn jungling auij
locljbcr fdjcnbcn : aIjSo ift aud) bcr
papiftcu^ • golj • bic mcnidjcn lere- epn
PnfcttigC' Unictcu . bic fcnjdjcn jeden
liu frfjcubcn • nnnb benu glalntjcn lior=
rurtcn Tenn loljr fel)cii tuic fic
|i-''| mit JC'O groffcm Ptepi-j l)t)r Icrc
i)U'3 arme Polet trei)6en • Punb luic fie
Puit)nuig fiub Pnub toben locnn (tic
unb mit lcl)plidjer unfcuidjept bem
fclbcu got bieneten, lUlfjo fd^eublid)
unb iiod) Pid uiuljriftlidjcr ift-?, bac-
bie 'iHipiftt-'n l)l)i-'t lere unb bnllcn
auifrirf)ten, rcpl^cn bnmit bie l'eeleii
anff meniri)en loerct, ablof; niib oer-
bienft k. unb mcpnen, mit bcr felbigen
gei)ftlirf;en unteufd^ept aller erft redjt
got jü bienen, gerab alü locrc got
cpn priapuö Inorben, [50 bod) unr
burd) ben glaloben unb gotis loerct,
l)nn fcpuer gnaben gefd)cl)en, lein
rcd)ter bieuft PoUnbrad)t unrt unb
bie gepftlidx fcnfdjcptt nur pnn jepnem
gotlidjcn loort bldjbt. '^llfio fcljcn
lopr ibt pnn aller loelt, Uiie bie pria=
pifteu bic feden auff hm priapen fi'ueu
nub bic )üclt öoK gepftlicfjer untcnfd)el)t
unnb abgotterep madjcn, Sie locpl fic
cpttd menfdjen lere unb iuerrt anff^
ridjtcn an bcr l)ei)ligen ftat, ba allein
gotiv lüort |tcl)n folt.
[181. 64"! Unb toie baö fdjcnblid) bilb
''i'riapi aufjlocpfsett cpucn unPorfd}amp-
teu, unfdtigen, luiitenbcn iiingling anff
tücpbcr fd;cubcn, alfjo ift aud) bcr papi=
fteu gdli, bic menfrfjcn lere, epn nnf;dtig'5
iDÜttcn, bic fcufdjcn feden ',u fdjenben
unb beu glauben Pcrructcn. Scuu
loir fcljcu, loie fie mit [50 groffcm
Plcpf] pl)r lere pufj arme Polrf trepl'cu
unb luie fie unfinnig fiub unb toben,
locnn iljr lere geftrafft luirt. ^eib
7 jc. bis fott Z. 32 fehlt c 12 fiiicu flnabcu F gcfdjctjcn] Bcjctjcn /- die vielen Druck-
feliler von I, tcerdcn forlun nieht mehr verzeichnet Vi l)oIbrQ({)t DFII l\ I, II uufdjcitfdjcit /
■21 bo ü 3S äfl fd^cnbcii // 30 £üii|(iöcu F fdjiiibcn JII :i2 ßo fehlt K
') tcl)pIid)Ci: am linken Unnde nachgclr. •) ijü übergeschr. über biciicu. ^) Ans
l^ii lutrrigiert. *) ÄU!< Verseltcn ist schon hier der rote Trcnnumisslrich r/einacht, diinn
aber an die ridttiije Stelle, neben den nächsten Absiits, ijezogcn, wo am linken liande aiiclt,
die rote Zahl f (= 6 4») steht. *) Lutlicr icolUc iuersl wieder ptiapiftcn schreiben,
1^1 ^'^Ubct bell jnljrt) lioiniiiulni nciülitlicii Stmib bc-s '4-'iip|l-> »nb bei "-^iicljoic. l.Vi'J.
iiil jnUcii, 1)1)1- Icrc (lun- bcii; Qi'ftrafTt
tuiitt lel)b ift-j 1)1)11 ■ b(K- cl)iu' fcdc
X(X]n ■ iiiiiiorviicft l'iiiib l.nidjtirt für
1)1)11 lilcl)L)t 1)111 glaluLicii- Sn-J licl)9t
aitd) bcr ^){ainc . iBnnl . bcv fi-alucii
iiuiii: bnci fold) Icvc iiüv judjt bie
iei'lcu tili bcid)Iaffcn ■ Iniiib irf)eiibiMm-
fnn l'oiift iüd)U . i^iiiib .pcov. bcv
maülnff bi'c ovcii tl)Uii fic ntt auff bai?
fic gnttt lüortt Ijovctcu luiub. flcvetcu)
lernten- Sooiibcnui nUi'l)ii bn-:- maiil:
biv:; |tc()t 1)1)11 inner nifeu • )ie lüoUen
rtlU'l)!! ' leren ininb pbivn'-' iiuiii foU
iie liLirenn ■ flebeii iirojv biiui für ■'
imiib finb lücfjt'? bcnn («) ninülaffeii
Iniiib uniüitu"' fd)U)el;er (boä mnut ftfi)t i|l)ii
Dini'v oftcii uiiub iiDwicv ftill) äBie .f- pnill'J
I. luii. 1, 7 faflt ] 2imo I • fie luoUcii fd)rtfftlerer
fel)n inuib finb Imuülje fc^lncl^cr bic
litt luiffen luo luni obber lim til)n fic
rebenii
.'öiraiifi: iniigen liii)r iiii •)• pctcre
liHU'tt lun'ftel)en • liuiniinb er beii '-I^npft
mmb '-i3iffd)iiff iuniilelid)t beiii |'pl)i-'ti'ii
'-i^nlaam: Xcnn fltepif) . Inie '-iMilnom
innP f(ellt-j UuUen ■ rnbivüi ■ ben ah}ot[
ixial peor nnffl^nriibten Pniib bac- Polet
(üoit) Cifvacl Ijiim fall lu-cid)t. 'idf-jo
fprirf)t er. la-}'' bifoe foliicn bcm fel=
biiien loege '-l-^alnnni- riel)ten mid) epnen
ü^anl peor nnff innb nellti? Iniltcn (bemi
tcl)ii aiibcru f(riiiib l)ntt bcr mciifrf)cit lere . beim
eiiflcit iiiili- i'ie heilt niicl) niel) bciUI luic lUpr
fcl)en . nlleo iiuiv nieiifefjcii hinc\ ift
|12''| bati tvcgt fleltt ■ flottes luortt Iregt
iiirf)tü . beim bii'j crenlj • beo luill nie=
niniit. 5 ■ peter t}ett luifs ber gniiljen
1 iftc' 1)1)11, bac- epiie feele repii, nnner-
rnrft uiib l;,nd}tifi fiir i)l)ii blepbl piii
rtlmiben. Tai- l;,epc(t nnd) ber luime
'-J>Qnl, ber fraloen man, bao fold) lere
nur bie feclen lui befd)laffen nitb ■'
fdjenbenn fan, foiift ntefjtv. llnb peor,
ber nianlaff: bie oren tl)nn fie iiit
anff, baC' fie gotic? Inort l)breteii luib
lernten, fjonberiin allepii baö ntanl,
bac- ftef)t 1)1)11 pmer offen, fie Uuillen '"
allepn leren niib prebiiien, man foll
fie l)6ren, flebeii (irofj biiui fi'iv iinb
finb iiid)to beim iiuinlaffen niib im
iiiit;,e fd)Un't;,er, ilMe >£. 'iHinlno fatit
1. limo. 1.: '5ie mollen fdjrifftlerer y->
fepii iiiib finb niinnhe id)liH'l;er, bie
iiit liiiffen, Um l'on ober Um bpiiii fie
vebeim.'
•'Öirnnf} mi'ifleu mir im ö. '.J.H'ter':?
Umrtt lierftel)ii, unuiimb er ben '^Mipft
iinb '■iMfd)off iH'riilepdjt bem propl)eten
Ü?n(nam. Teiin fllepd) mie 'inilaam :•■.
nmb iielto Uiillen rab (Vib, ben abflot
"-iMial peor aiiffl;iiriel)leii imb ba'j lioht
Cvfrnel lium fall bradjt, 3llfjo fpridjt
er, Xa-i bifjc foUieii bem felbiflcn Uu'flc
'-Bnlaain, rid)ten aiid) epnen '-i?aal 3«
peor auff nmb geltö luilteu. Xenii
Uiie Uiir fel)eii, alleC' UuiC' menfd)en
biitfl ift, ba'i treflt flellt, c\ot\'i luovl
treibt iiid)t'5 beim bao ereu|i, beö U)il
niemant. S. ■j'ctcr t)ct nufj ber (Vinlien r,
fdjrifft nit ein iileid)er ereiiipel fiiiibt
fiiiben anff bev 'Inipiften luefjen beim
JO bau fc/ih F JJ .iicrniifi A' darauf; /// I)ic uf; /. i'V bcm JltiUifl /-'C
ü'J uolflciibc F 32 bic luiv / H3 (ebenso 31) tvcljt F 31 bai luil /■'('/'
') alleljii iihrriii'sfln-ichcH über lereu. -) Uiiiib pbiien mit rerlili'ii Htnidc ii<it:lii/cfr.
') flcbcil groji biiig für itm linken Runde nacluidr. ') Diiiiüljc äbciyescliruben über Ullllb
(djlucljcr. ') 2aä ans diviis anderem Icurriijiert.
ifflibct bcii fntfrf) geitniiiiten gciftlidjcii Slniib bf-i ^kpft« uiib bcv 3<i|i1)üfi'. l')22. 12")
idjrifjt iiit el)ii i^lcl)d)cv ciciupt'l fiiub
finteii aiiff bcv papiftcu liicf-jcu • beim
bii-Kii '-yaliiiim • ift-J bocl) l)m fliinib
iiit aiibeiv . bac- fliint! öcljftlid; vc^i-
■• ituMit • beim fleUt . flcUt flcllt . alle bing
fiiib i^eiiii)t bal)l)n bao fte c\([\t ixa(\(n.
'J.Niiub mic fie bic lucllt aufc- fdiepift
l)nbeii inuib iiod) aujoid)epffen fiilcu
nniv alt'.ii uiol uiic Uml bno bev gcviiiflft
in fdjiibe UH've- lueitii fie bcn got'.cii l)livcv
Icve iiit niiff vid)tcu unnb nllc incUt
^11 (9) fall tiimb obgottcvci) fureten-
timb bc-? lioi-fliid)teii get)üo inmb gcUtv
Uiiüen ■ ' l'Ubii tl)iitt bev '-yohiaiii beii
I'. gvofteit |d)Qbcim iniiib leret get)ftlirijc
l)iivevel) liiin nUev tueüt • barub gott
evt'.iiviict • luij-ö aller jeliuev- gmibeii
imiib leiT bevambett bao iiit uiev uiiiib
Vitvenljig tl)aiiieiit vS-joubeniii uiiliel)'
i'rt lid) jeelcii eridjlageii luiiib lun-baiupt
loevbeim
t^v ipvidjt. Sie taiitteii Poii gvnlieit
biiigeiin Uiiiib ift iiid)t-:5 bnt)l)nbeii: SBiiv
iiieimet er ba iitit^ 011 liluelitfel beii
vr. policn Piinb maulaffcii : l)lire mciiirfjeii
lere trifft er ba • olfo follt er fageii ■
i)l)r lere ift ber rcdjt 'inial peor ber
niaülaff bic fperret ba-f< niaut off Uiinb
pbiget lioii groffen bingeii inmb ift
3" iiidjtv bal)l)nbeiiii ;bcmi ein idjcbürf) gc=
id)iDeii) . 3ft§ nit alf»o itjt • bnc- allel)n
ber gei)ftlirf)c ftaiib mirtt er()aben- alfv
fei) er allei)ir' ber lueg tii'ii l)i)mel?
yüemant traluct [13=" | il^t feiig t»
3.'' itierben . er fei) beim gci}ftlid) • obber
bifjeii '-iMilaam. 3ftv bod) i)in gvunb
nit anber-j, bnc' gaiit; geiftlid) regiuieut,
beim gellt, gellt, gelt, ".'llle biiig fiub
gevid)t bal)iii, ba-j fie gelt tragen. Hub
Uiie fie bie luelt auofdjepfft l)abeii
iiiib iiod) auf;fri)epffen, fiileii mir niv.ii
Uuil. ilMeUiol bao ber gerl)iigft fd)abe
luere, luenn fie beii go^cn l)l)rer lere
nit aiiffrid)ten nub alle tuelt Im fall
imnb abgotterei) fiireten iimb be-o Per=^
flndjteit gel)l!c- nniib gellto iiit)lleii.
[*l. (U"-! ^JllbQ ttjutt ber '-yalaam ben
groffen fd)abenn nnnb leret gei)ftlid)c
l)iirerei) iinii aller loellt, barob goll
crlu'irnett nn^ aller fe\)ner giuibeii
nnnb lere bevalubett, bao nit Hier
nnb l;,HH'nl;,ig tlianfjent f;onbernn 1111=
lieglirf) feelen erfd)lagen nnb Perbampt
nierben.
(fr fprirfjt: '©ie lanttcn uon groffen j. itfttis.is
biiigen nnnb ift nidjto balfflnben.' 'ilnio
inel)net el)r ba mit? Cu l-.Uunjffel ben
poljen nnnb nuiiilaffen, l)l)re menfd)en
lere trifft eljr ha, alo follt er fagen,
l)l)r lere ift ber redjt U.Mial peor, ber
manlaff: Sie fperret ba-5 manl off
unb prebiget Pon grolfen bingcn nnnb
ift nid)to bal)l)nbenn. ,^\ftv nit alf;o
iljt, bac- allel)!! ber geljftlidje ftanb
mirtt erl)aben, alc< fei) el)r allel)ii ber
lueg luim l)i)inel? 'Jiienuint Iraloel
iljt feiig Ijn luerbcn, er fei) beim gei)ft
lid) obber feiiff-? ben gel)ftlidxn abe.
ö iifei^opffct /■' nuf! aid^clifft J>(/<) niiSscidjupit // fliiß ftejcljüpft / '■' iiacf) / juU'iil
empfiiibcn /■' btiefcu 1— ptüfcn) A' 7 SBic luul / bn-3 fe/ili ItC l.'i iin-3 ntUv jciuev
fliinbcii / 17 IS iiiiljeiilicf) Al> iin)fg(irf) l-'\ imtjcf)licij /'T iin,iclifl // imjclid) /. mi,\ei(ilirf) /
J.') Voljfnl aülifii /// :.'■•>■ %ex ipcvtct !'><'<• bic fpcvrfnt imb pvcbicictit /// :ii> bnt^inbcv A'
:iJ eil)abcn| erhalten JII .!>'.j locge IK
') TtMer TrenniingsKtrich, am linken Rtnule die rote ZiM S (= Kiiij''). ^) itljilf«
iilm-yeachrieliot iihrr gnabi'it .' nllct micli I djeyen A). ') ev nUfljii mifs bnl l'orriyial.
]2(] äl^ibev bcit fiilid) iiciinnulcii i.ioiftlidji'it Stoiib bf-S 'J.>n^ift-5 imb bcr iBiidiöfc. 1.V2-2.
2. i'riri
tcüfjc' iicii i^i'i)itlid)i'u nbo. 'iMUib fic
fiiib aiid) fviid) fiiiic iniiib uorfeuficn
l)t)vcl1ii'i)>5- Uiciilicn. beten iaftcii imiib
c\iitc Uievrf . fiiven bie leiitt biivd) l)l)r
flvoff-jc' (iciiftUcfi'ijt c\m l)i)iiicl . Siiib
biio iiit iiniife biiifl ^ älnv:- ift akr
bnl)l)iibi'ii ^ (vi)ttcl tviciicn luinb cilcljficn
iii lun-fiivcii Uiinb inn-tevl'cn bn i|t tci)n
fllnliib ■ iöDiibcviui aiifi platten : f(cl)=
bev: finden. el)ev. fifid) pitttev cijeii ■
inuib filiufeiiboii Hiuib liedjt vaudj-
ftett 1)1)1- lueiSenn- lauen fid) nennen
bie l)el)liiien ovben uinib iiel))'tlid)en
ftenb. bie liliiijirt)en o,M vnnh bent
imlrt niittelln. bao djriftuy l)l)ntnvtt
fel)ii nott ift 0 i>a(aain bn tHif-Muid)t
mit bepneni fd)enblidjen jd)eblid)en
priapo. luie npnipftn ba-J fieUt. imub
tobt ift bie jeeten
, H äßcl)tter ipriri)t ev- ba-j fie bnvd)
jold; fivüfv fnriieben : veijt.'.en niiv Im
ben kflivbcn bc'? fleptd;-:' l)nn linl',nd)t
(bie) ba-j bie mnijcn Dm l)vtl)nm lebenn
bie lumor {(ioiui->,iiic() cntfaMt) ved)t- cnt=
flocken finb. ;oid) ioviu' er tvejf l)ie nit
ei)n iniiilürf allein . bao niiter beni
jdjonen filei)!)enbem leben Doipovi^n
lijll. 4LU)i- fel)eu luie ber c^epftlid) ftnnb
f(vojvJ Dnnb lueptt i[t • bie alle fanipt
luiv fenfd)el)tt lun-pnnben ftnb. minb
bori) bie fd)vifft fampt bev tei\lid)en
erfarnnii levet. bn-? feiifcljeptt. ubiv
nntiivlid) . ■' epn jvonbev flantj imfiemepn
c^ultt c\abi: ift • bie and) \vm\(\ iivoffen
l)cl)liiienn fieüen ift 1 13'' | aber fie faren Im
llnnb fie finb anel) frifd) fiine uiib lu'v^
tenffe)! plive meff;, luiiilien, betten,
faften nnb (intte Uieirf, fneven bie lentt
bnvd) i)l)v fiVDffjc flepftlitfept c[m l)i)mel.
©inb bao nit flVüifje biniV^ ÜBaö ift :■
abcv bal)l)nben^ t^pttel tvief\en nnnb
(^lepffen, ia bevfnvcn nnb lievtevben.
Ta ift fepn (^lalub, Boiibevnn auff plat^
ten, tlcpbcv, finden, cl)ev, fiffd), puttev
effen nnb (ilocfenbon nnb lied)t vanri) m
ftett i)l)v )uef,enn, laffen fid) nennen
bie I)et)lic]en ovben nnb c^epftlidjen
ftenb, bie 1,',nnffd)en (^ott nnb bem luVkt
niittelln, bao (H)viftno l)l)iifiivtt fepn
not ift. 0 i8alaam, bn böfjluidjt, i:.
mit bepiu'tn fd)enblid)en, fd)eblid)en
pviapo, Inie npmpftn bav i'iellt nnb
töbtift bie feelen.
älVpttev fpvid)t ev, bao fie bnvd) ■•n
fold) flvof] fnvivben veDtien nnv l;n
ben bet^ivben beo fUn)fd)o pnii nnluidjt,
bao bie miiffen pm i)vtl)iim leben, bie
linbov ved)t entpflofien finb. ,^\d) foviie,
ev tveff l)ie nit epn niifilnct allepn, s''
bao nntev bem fdjonen, (-(lepffenbem leben
bevpovflen liftt. üLmv feben, loie bev
(\epfttid) ftanb flvof; nnnb mept ift, bie
allefampt Ijnv fenfcpept nevpnnben finb,
nnb bod) bie fdjvifft fampt bev teiilidjen .-iu
evfavnng levet, baS fenfel)ept nbivna^
l'i^L Sl"|tnvlid), epn fjonbeve flanl; nn=
f\emcpn i^ottio ipibe ift, bie and) Uienii^
r\voiien pepliflenn flel'en ift. ''.Hbev fie
faven Im nnb mad)en fie f;o (gemein, alf; -i
!' llnl)bi'll h' \iuikx hier mich /•' 10 fttocfcilbon /•'(' fllocteilbcil Al> /■:/■'(!/, i^lofd'ir
tfjon A' niottcn /// ;/ l)iiitiiv /■'/ -ja n f'hlt I JJ bc? flcljjrf) /. uiijiirfjtfii /'
■it cmiifloljcn K ciitpflotjcn ///// cnlflotjcii /■' ■J4/2'i tifovg, c§ /•' i''>' ftloljjjciibfii /VssV
iillr: npiUn-en JJrnrIce 27 Wie] bn3 / .'{:.' tcjollbcvc A'
') 7\i>rri(/ierl uns (ivojff. -) rcdjt um linken llaiulr. luichfielr. ■'') Nach im )'))
diesem W'mle. lier rote 'I'reiiniini/sfslyicli , am linken Hunde die ruie Sii/nulnr ®j, unf der
fohlenden Seile uh S' leiedcrtiolt .
SBibft bell fnlfd) ticuiiiiiileii gcifKii^Eii ©taub bcS *|!npft-5 iiiib bot ^MjdjDtf. l.V2'2. 127
uiiiib tiuirijcii fic fvo iiemei)ii al)-? liune
c« ti'C(lirt) bvott- vcl)licn mit beut gniifciin
laiitt ' liic( iiiiuv:? Uolcfv iinn i)l)vcnn
ftaiib: bic bar und) l)l)v leLieUuu^ Im^
rcl)ii leben . cttlid) IjoUten offentüd)
uiiclllid) UieDl'cv. Xic nbev Im Uirl)bcii
Libbevmomu'ii iiif- fomcu mucicii- tl)uu
eviicvic- (ob) inutb luim liieiiigftcn (eben
fic 1)1111 bofc-cii lüften Piiiib iniluid)tiiieir'
bei^ivben (b; Wo fie luiv tl)att nit foinen
tonnen imnb ift bei) i)l)n . cnttUiebbcv
eljn Iniittev liürcrci) Unter beut naincn
gei)ftlid;v ininb tenid)i-? lebenn-j obber
ift cl)n bnveijn iinU'iUiiic elenbc üor=
(oinc feiifd)ei)tt : ba5 bev jainev (^roff^ev
ift ■ bcnn liemanb (itemben obber hwn
(f) mafl ■ bell Ijie -f- petruc- rnret . bnc-
er fprid)t fie rei)lien bnrrf) V)l)r groffS
furgcben . Im begirben beo flel)fd)-J l)nn
Dnlmdjt- alf-j foUt er ingcn- fie fibigen
t)od) von beut flet)ftlid)cn ftanb biinb
Ifeben bie fenfd}cl)t . aber bei mit rei)l;,eii
nnnb bringen fie bcn armen Ijaüffen
redjt mitten l)nn bic linfcnfd;el)tt . bar=
l)nn fie aud} felb-S leben
Tatin bringen fic bcn fctbigcn
l)ünffcn bü()l)n ob er Inol i;unor bnrrf;
bic tauff rcd)t* entflogen ift nücn fun=
bcn . bnnb imn (c»n- rf)riftlid)ein glntiibcn
redjt angefangen: bao fie nii fallen anff
bac' gcliftlid) liiefscii ■ ber iiieljnüg- alfs
fei) bie tanff nü baf)l)n Unnb iiid)tv
inel)r nnlj- laffcn aud) ben glaloben
farenn all» ber cl)n Iju fri;led)t gering
gcmel)!! bing fei) far)cii ci)n l)crtter
Inerc Cv tcglid) brot, reljücn mit bein
groffenn laut niel inngo bolrfv imn
l)t)renn ftanb. bie barimd) i)l)r leben
lang nnrei)n leben, ettliri) Ijallten
offcntlicf) unel)Ud) Uiel)ber. Tic aber Im
Uuniben ober mannen nit fomon mugeii.
11)1111 ergcrfj iinnb t.uim lueiiigften leben
fie l)nn bofjcn liiftcn iinub iinljnrijtigen
begirben, mo fic Imr tliatt nit fonien
fonncii, unnb ift bei) i)l)n cntlueber el)n
lanttcr l)iircrel) unter bein namcn gcl)ft=
lief}« nnb feiifd)i-j lebeniK- obber clfii
nnrcl)ii, nnUnlligc, clcnbe, nerlorne
fcufri)ei)tt, bac' ber iamer grdffcr ift,
benn l)cinanb glclnbcn obber fagcii mag.
Im l)ic S. 4>etriiv' rnrct, ba-- er
fprid)t: '©ic rcl)kn biirrf; l)l)r groff}
furgeben |it begirben be» flei)fd)-s linii
nnimd)t\ alfjfolt er fagi-n: fieprebigen
t)odj bon bem gei)ftlid)en ftanb iinb
t)eben bie £eiifd)el)t, ober bamit rei)l',en
nnb bringen fic ben armen baiiffen
rcdjt mitten l)nn bie iinfeiifd)ei)t, bar
l)nn fie aurf) felbc' leben.
Taiui bringen fie ben fdbigcn
l)aiiffen bal)l)ii, ob cl)r lool .yiDor bnrri)
bie tauff rerijt entflogen ift allen fiiubcn
iinb Dun ^"f)rifttid)ein glalnben reri)t
angefangen, bac- fie nii fallen aufj
bo§ gcl)ftlitf) tiicficn, ber mcl)unng, al«
fei) bic tauff nii bal)l)n iiiib nid)tv
uicl)r uulj, laffcn and) ben glauben
fnrcn alfj ber cl)n 311 fdjlerijt, gering,
gcmel)n bing fei), faf)cn cl)n l)crter,
ö offenließ /A7. 17 jtc arof; /■' ;.s' beS flclijtf) /. Jl crljcicn JU'r 21 jelfc?
feli/i F as ben tnufi ///A' (toiiff) /' ciitflolien (eiilpflofjeii) /'ai/lj/K :'.-2 mi] nur A'
31 3cvycljrecf)t ///
") mit bcni giojicmi Iniitt am litiken liande wichj/elr.
ztrischeu in. iintl f. ^) unjjndjtigfn ton Ihihni Jiamh' luichyelr.
iilwr entflogen.
') nit iilieri/rncJiricIieii
') X(d)t iilifrt/cxeliiiehfti
12^ SBiber bcn faljd) geitnnittcn goifttidjcii Stnitb bi--3 "iiiipft? imb bct 5i*iit()öff. 1522.
l)olicr ftrciu^er Iclicu au • UhHUmi' (14»|
gott biciicii l)m f\ci)itlid)eu ftniib-
Sie bdv ift bei" l)vtl)inn bavimii fic
leben- bic Ijiiiior aiii-? alicm i)itl)um
(biixc^) - 1)1111 riji'o evlojc'ct innvcii oft'^
beim iiii iiit el)n foitlidjev pvcl)f§ bc-:?^
flei)ft(ici)eii lebeiiv (bcm)beu i)I)iii S-petcr
flibt • Cfo fet) t)oii grojicin gcjdjvei)
Uiiub iiic^ti? ba^i)nben • fei) cl)n üii!eufd)
tiiuet)ii inn-Tiiriid) leben Unlc^C' * bie
reditc djviften aujo beiu ved)ten tDege
fiive Dnnb bcbaUte l)iii l)vtl)üm. SiVnn
id) mifc'eve 'i^iidioff . pfaffeu imnb
-JJiund) cilf-jo iiuilcte. inuft id) tniifeiit
mal feljer jei)n. Sie ballten für-
S. fvaiu'iic9 boinic9- ".'liui. i*evii: ininb
niel)v l)ei)liften i)tni 9ci)ftlid;en orben-
iel)en abev nit: bn-3 bic felbigen f)cl)=
lii^en. nit buvc^ bie ovben: luie fie
tbnn : f-jonbernn bnrd; bcn c\laiubcn
finb iclig uuirben: bnben bie orben
nit gead^tct: ba-ö cd lucge fcljen lutr
jelid'ei)t (bnuon ci)ii nnbcr ntnl iiictjr' ^\
l)ol)cv, ftveiuvv leben an.
Taö ift beim
nninufllid) nnnb fonicn alfjn mitten
l)nn bcn ianicv. (.^-i geid)id)t Inol, bac- •
bev tenffell ei)ii, IjUiel), bvel), lieben iav
cDiieni fribe leifil (luic Uml ielteii)
aber enbtid) bicijbt t'el)ncv, er liunbc
benn cilelnbig. (fv l)att bcn iini^(clii=
biflcii ineuid)cn \]o Belnif; inn ftvirf bev '"
nnfeniri)el)tt. ba-? cl)v c\ax tei)n lilneiinel
mac[ bvaii bnbeii. Tvnmb Hnlet ev
mit l)l)m, lefiit l)f)n lui liielilcn viiiie
baben, Uicl)f] bod) lud, ba-? trn iilanbe
l)m niemant entlanffen fan, Sl)ntemal i''
and) bie .-iuldjaffcn finiirt b'iben, bic mit
vitteiiid)cm gUmben faren. Siimina:
2a% |3?l. S) 1''! birfj ci)ne geluiife rebc fcDn,
.stallt nur iiirf)t-j non bev gvofi bcniffen
tciiid)ei)tt bev gel)ftlid}en , bic nit i)m w
glatoben fviid; finb, luie fie il;,t faft
alle finb, iinb ein fc^cin {cnfdji-ö Icben-ö
fi'iven lui iievbcvblirf)cv vcl)lunig inel
3 Der Ahschniti 'Sog ift beim unmiiglicl)' hls S. i:iii 'mcljiict jü Werben' ««-s dem (ixfurdrr
Mtniuxlripl !.iljet-:l rertoren. f>.unten Aniii.5 C jlDCll / btii i' bvfü A' 13 XH^c V xuK J'/l
tulBe /// //lueift/ J.S' gelotjjcu // i.'^ ietüfften i^A' 20 tüniäi^t'd F 22 cAit frlUi I
') Z. 2 bis 2:1 Sicht im Urdruck A (in der rediten Sjxilte) S. 130,25 bis J31,'10. ') Am
liiilri) Jlmide die rote Zahl 3 (=®ij»), nher kein Trennuuflsstrich im Text. ^) bc? foi)'.
aus ber. *) luitrf)? aus bn§ korr. '-) Hechts daron stellt ein VerweisKngs.eichen = 1|.
— An dieser Stelle gibt die Hutidschrifl ein Mittel, eine Vtrderbnis im J}niek zu bessern.
Hii<t Verireisnni/szcichen wich 'jjiit fetirfel)!' (^X. 23) wurde rom Setzer übersehen oder zu .•>•;)((/
ge.tehen, er behandelte daher dtis Zu.-<alzbhilt, auf icelelies das Zeiclien rci'ii'ics, wie ein
!ie}rijhnliches Hamhchrifibhtll und reihte rs schon nach dem Abschhißron S. 13^ an-ttutt in der
Mitte ron 14=^ ein. Dedjei ersdiien 'iDoHeti', das letzte Wort von Bl. 13'', als unpassend
lind l'iei wej). lis widerstrebt den Grundsätzen unserer Atufgahe, das grobe Verschen
des Urdruckes durch Um.<yt ellunt) zu ändern. Um aber docli den Tart in der ron Luther
gewollten Ordnung ler/'iigliar zu ninehen, rücken wir das rerlm'en gegangene Blatt iler Hand-
schrift (beginnend "^ai ift beim immiigliri)', s-. oben die Bemerkung zu '/.. 3) an der richtigen
Stelle (d. h. weiter unten und zwar ((»• Beginn des neuen Abschnittes '£e? fei) . . .') in
kleinerer Schrift nach A ein. Es ist Icein Anhaltspunkt dafür gegeben, daß d<is Xusatztilutt
mehrere, für rerschiedene Stellen bestimmte ICinschiebsel enthallen halte. Beim sjvlteren M'ieder-
einmünden in den laufenden Te.rt auf Bl. 11<^ (rgl. S. 130,26) halte das 'luolleu' dann
ebenfdis keine Stelle mehr. f<>. Brenner.] Kl uns alnreichend ron dieser irohl
einfacheren Krkliirung des Sachrerhaltes i.sl (I. S<haal)'s geneigt, auf dem rerlorencn
Blatte ztrei rerschiedene Nuchtnige anzunehmen , Ij einen kleineren, die Wm'te umfassend
Söibct bpii fnlfct) (ieiinmifeii fleifflidjeit Stniib bi'8 *|!npft^ iiiib bov S^ijdjöfi' 1-V2i. 12!l
<C 2;n§ iP beim uiiiuüglict) iiunb foiiieii
ai^o mitten i)uu beii iamev. (Ss gc)d)icijt
lool, ba§ bev teiiffell et)ii, ^mel), brel), ^ctjen
iüT cl)ncm fvibe (effit dine lool feiten i
aber enblid) bleljbt !el)ner, ev lucibe benu
(jletiibig. @v Ijott ben unglerebigen men=
frf)cn ^0 geling wu ftvicf bcv iinteufdjeljtt,
bo§ cl)r gav fcl)n tjli'eyffcl mag bian l)abcn.
2)vnmb Jvilet ev mit X)i)m, Icffit l}()u ^ü
>uel)lcn vuge tjobcn, ii'ci)^ bud) mol, ba§
on glciube libm niemant cntlauffcn fon,
£l)ntemal and) bic ^^ufd^affcn gniig tjobcn,
bie mit vittei-tid)cni glauben faren. Summa :
lof^ birfj cDnc gciinfie rebc fel)n, ■öollt nur
nidjts Uüu bev gvo§ bevnffen feufd)cl)tt
ber get)ftlid)cn, bie nit ^m glaföben frifd)
finb, mic fic i^t faft alle finb, unb ein
fc^ein feufd)ie lebend füren Iju üerbevb=
üdjtx rcij^ung öiel iungl üolds, unnb ift
nidjt? ba^l)nbcnn. SÜoIIt gott, Ijnnbert
ftijfjt unnb flofter tüerc nur el)n ftifft unb
iiinfly üolctv, unnb ift nid)tÄbal)l)nbcnti.
Sßollt (lott, l)uiibevt ftljfft unnb tl6ftt-r
UiciT iiuv cl)u ftifft unb floftcv. (Sleub
fidjovlid), S. ''4>^'t"" vebet l)ii' nufj fei)ueni
topffen.^ Savumb t)ab id; offt (icfai^t
unb faf(c nody. llnUcrnuirveu mit ''^.^fnf-
fevclj, muud;erei) unnb uunncvin), Um
nit unter l)l)n bie l)ei)tige fdjvifft unb
Iiiuttcr nlnliibe Uml cictvicbcn uub cyubt
luirt tnfl unnb uorijt. (Vv muffen ftifft
unb flofter Ijelle pfortteu feljn , Um
nit limifer uub frifd) ber glnUib brl)uucn
g,mbd loirt, ba ift Unbber rab uori)
llülff fi'iv. ^sA) Uiarne bid), lu'itt bid) fiir
gel)ftlid)eui leben, hau ou f djriff t firij füret,
.•^ur feufd)ei)tt, eublid) lui [)aUteu,
getjoret elju ftnrrter, feljuer glniube,
bev ben gel)ft mit flelrallt ubir bao
fleDfrf) erl)e6c uub fel)ue flüffu' nt-- ei)u
feUir aufjtrorfue, bao ber uteufd) audj
bi§ leben l)affe uub fd)ier cl)u euflel
fei), Uiie oiniao •">. faiit imu (S[)rifto:3n n,;
'Sie 9ered)titfel)tt Unrtt fcl)nu el)n flürt=
ül
7 bar^inbcr K (mich spiiier) 4 Sßeltcr IJ .0 topffe BC] ^ofcn J< 7 iiuunetet) HfK
II Vorteil FIK Vi friftf) uiib loatfet F IT fl)ncr ftatder F V.l fetjne fehlt F 20 ou9=
triirfnc HF oufittudne / ufilturfnc /, 21 b. (. aiid^ 1). F 23 gtci^tifcit F tl)U fehlt F
'Ja« ift beim Oiimüglid) unnb fomen nlfjo mitten l)nn beii iaiitet', dir nach den erslm Warten
der iieuen Maniiskriptseitc "gott bicneii ^m gel)ftlic^en ftonb' folgen sollte. As ward aber
rom Setzer, der nicht sah, daß er ein Blatt mit Zusätzen, nicht mit fortlaufendem Texte
vor sich hatte, vor diese Worte (/esetzt. Das letzte Wort der vorlieryehenden Seite 73'"
'iDoUcn' u-'irde, ala in diesem Ziisammenlianye iiherflüssig, fortgelassen. J)iescm kleinen
Ziisidz fohlte unmitielbar 2) ein größerer, dem im Manuskript am Schlüsse des Ahs<äzes,
u/so naüi den Worten 'baä c« Wege feQen jjiir felirfel)f mit dem /.eichen 1| sei» Vlat:
anqewie.\en war, allerdings irohl lihne daß dien Zeidien auf dem Xit^idzblatt wiederholt iciirde.
Die ganze Stelle müßte gelesen werden: '. . . iBoUcii gott bieiieii l)in gel)ftlid)cii ftnnb bn« ift
bcnn önmüglic^ öniib foincit al§o mitten t)nit ben iomcr. ©il)e hai ift ber l)i:t()um bntljnn fie
leben Ijnlcn bic otbcn nit geadjtet: ba? el Wege fe^en ^ni: feticfeljt. d-i gefd)id)t tool
ba* bei lenffcl eljii ^luel) .... Ijnuffcn bn^l)n bn§ et burd) gel)ftlid) ftonb im luevd tcnji^ imnb
l)e>)lig ineljnet ,511 luetbcn. 2a§ fei) bitjnial gnug.' Ist der Zusatz von Luther? Wir tliirlen
wohl nicht zweifeln. Aber eben.to sicher ift, daß ivenigstens einzelne Partien be'^ser ueg-
geblielen waren. Offenbar war Lutliern, als er die Korrektur vornahm, der Zusanimcnhitng
im einzelnen nicht mdw gegenwärtig, s0n.1t wäre gewiß manches, das schon im. altern Te,xt
steht, nicht in ermüdender Breite wiederholt worden. fG. Sdiaaffs.]
') Luthers Sammlung (ed. Thiele) Nr. 137: "ä\\% ^o(em t. t.', vgl. auch Un.i. Ausg.
27, 179, .37 und 2S, 63, 31.
Cut^ct-S aöertc. .\, 2 9
130 ilMber bell fnljd) gcimiiiiten i^ciftUdjt'it Stniib be-s "ISapft-^ iinb bct Söijc^öfe. 1522.
Hofier. (i)lcii6 fid^filidE), ©. *4.5eter vebet
l^ie au§ feljncm toptfc"- Savurnb 'ifob
id) offt gefaxt uub ]aa,t iiod): Uiiücv=
luürveii mit ''i>fnff crel) , iniind)evci) uniib
nonnevei), U'o nit unter i)I)n bie tjcljligc
fcfjrtfft iinb lautier gUimbe tool getricbeu
unb geubl luirl lag uuub uad)t. (^i muljen
ftifft uub ftüfter belle pfortteu felju, luo
uit tuacfer uub frifc^ ber glairb bn)uucu
geubet luirl, ba ift toibbcr rab uod) Ijulff
für. 3d) luorne bid), ()ütl bid) für gel)fl
liebem leben, ba§ du fdjriffl fiel) füret.
3ur teufd}cl)tl, eublid) ^ü l)alllen,
getjoret eliu ftarifer, feljner gtaiube, ber
beu gel)ft iiiit geU'allt ubir ba^ fle't)fcl)
ert)ebe unb fel)ue flüffee aU el)u feiur
nufelrocfue, ba§ ber nienjd) aud) bi^ leben
^affe uub fd)ier eljn engcl fei;, toicSfaiaS 5.
fagt Uüu Pbriflo: '3)ie gerecblideDtt luirll
feljnu el)u gürltel fel)uer lenbeu uub
ber glaub el)u gurt feljuer nljeren.' S)cv
glauli uiufj bie uicren gürllen uub fallen,
feonft iftS uugel)altcn. <Bo farcn fie ba
l;er, luiffen nidjle üoni glaubenu, woUeu
beu fachen mit Uientcu, fifcf) effeu,
lüoücnen flel)bernu Ijelffeu unb fiub alfjo
luclj^e, aU mx beu rel;n luoll fdjüljenu
mit el)uem flroeren gett)e!^r unb lie§ Ijlim
boi^ feljne quell unb urfprung untior=
flüpfft. S)a5 laub niucljt ber Derfeuffeu,
beu rcl,)n Ujirt er fre^Itc^ unüDrf(i)ü^t
laffeuu. 5nf{D laffen fie ber uatur l)l)rc
natürlid)e quelle, bie U'cljl fie nit l;abeu
beu glauben, unb luolleu bod) mit tlelj^
beru unb fifd) cffen tuercn, baS fie ni(J)t
nt'irgeljcn ober au|bred)cn foll. So
left c§ bie uatur uit, Itjul, lua§ t)l)r ort
ift. Samit bleljbl \)l)re tenfcl)cl)t nit
miuev, benn bao fie nit eljelidje tueljber
tcl fel}ner Icnben unb ber (\lniib ct)n
fluvt fel)ner m)ercn.' S)fr fliaub mufi bie
nieven iinrtten unb linlten, ^onft ift-J
nuiieliolten. io farcn fie bat)er, Iniffen
nid)t-5 üoni c^laubcn^, InoUeti bcn fad)cn
mit Uievri:en, fifd) cffcn, mollenen Met)
bernn l)elffen unb fiub alfeo Ineijfjc,
olö Iticr beu rcl)n luoU fd)n|ionu mit
cl)nem ftroereii geltiet)r uub lief; i)l)m
bod) fel)ne quell unb nrfpnnui unnov
ftopfft. Tay lanb m6d)t ber bcrfenffeu,
bcn vel)n Inivt er frcl)lid) unluirfd}iit.it
taffcnn. ')U\io laffen fie ber natnr
l)l)vc iiatnrlid)c quelle, bie lucl)l fie lül
l)abcn bcn fllaiibcn, nnb Umllen bod)
mit flel)bcrn unb fifd) cffcn Incren, ba-j
fie nit ubirgct)cii ober anf;bred)cn
foE. ©0 left C'? bie natnr nit, lljut,
tna-? l)l)r art ift. T-amit blcl)bt i)l)vc
feufd;cl)t nit rcl)iicr, bcnn baC' fie nit
ct)elic^c Uicl)bcr nnb menncv Ijabciin.
Unb ift l)l)c Uiav, bao 5. '^H-tcr l)ie faqt :
Sic rcl)lßcn mit l)t)ixni flvoffoi furflcbcn
bcn armen l)auffen bal)l)n, ba-j er buvd)
qcl)fttid) ftanb nnb Incrcf t'cnfd) imnb
l)Cl)Uii |y<l.Tii''| mcbnet ]n Inerben,
flOtt
bicnen l)m qcl)ftlid)cn ftanb. Sit)e, ba'J
ift ber l)rtl)nm, barljun fie leben, bie
,^ubov aufi allem l)rtl)nm i)iin (>l)rifto
erlofict Umrcn. .,^\ftv benn nn nit cl)n
toftlid)cr vreljfj bcv ftcl)ftlid)cn lebcuv,
benn l)l)m S. ^4-^eter fliBt? (SS fei)
bon f^roffcm (ieirf)vcl) nnb niif)t'j bn=
l)l)iibcn. Sei) cl)n untenfd;, nnrebn, ber-
fi'aifdi leben, >viild)§ bie redite (^l)riften
aufj beut reri)ten loct^e fiire uub üc^
l)allte l)m l)rtl)um. ilBenu id) unfjeve
3 ift 7/7 ift c§ /\' II fijcftcu Jll luüllcu l:c' luöflcncit l>(! luoUcncn /■' luoüiiicii 1<
muQcii /// ttJuUcticn /. S ajljn /'' <J ftvöcrcii I) ftrucncii /// ftvutucncu fleWcrfit /■'
fttoltiii gElDot K Kl quetlen A' (^oitcA I-l) P II mui^t et ücvj. /•' Ucijtuffcii] cvttinifeii A'
•JSlan »ooUen flott bicnen //••.■ 'J!i biene /. .;/ Iiii»uu| uov A' :il benn] bnnii /'
SBiber bcii fnlid) gciinmilfii gciftlidjeii Staub be? *4>nprt'i mib bi-r iöiidjoii- ir)22. l:',l
unb mcnncv f)nLH'iui. lltib ift i)l)c umr,
ba§ S. '']}dex t)ie }agt: ©ie vei)^cn mit
l)t)voin (ivoffi'ii fi'ivt^i'&oii ben nviiicn l)niifft'n
bal)l)ii, ba-:' ov bind) flcl))tlicl) ftaub unb
toerdE feujd) unnb IjfDlifl meinet 311
mevbeii. ^
S)eö fei) bil^mal flnüq . ba§ U)l)v
biefoc lilnecn '^(voftcll potnim imnb pnii=
(um l)abcn ■ bic üu)-:? bic papiftcii iiitt
i)l)vciii i.ittd)viitlii1)ciit lHn-bertilid)i-m
cicl)ftlid)cn Uicfocn Imiib Icrcii : liel)ivii ■
bno fic fiiibcr bev iioi-maIcbct)iiiu^ uiuib
Iju iitel)ben ftub. mit allem ba-5 fic
furf^eben . 2öa§ djriftu-i^ . 3)<'W-' 4)ie=
rcmiaö. tv^edjicl ininb anbcv pplictcn
bauon jacieu . »rollen \v\)x jpiueii bii-?
bas bcr iyijdjoff üoii ^JJtentj mit fel)ncu
mitfleiipffen tun-uiii aiiif bit; tnid)Ie
luirtt üiiitb l)iin bn-J felin- lUeJict bac- k-
6af§ brenne • SßoUen nii Rcn tjaUe
^um ?tbtai-5 vel)ij'öcnn '
|H''| Cb id) beu tfifidjoff l'on
^JJfcnli nit banbcU (et) dfö cl)nem
faifid)offe foll ml)!- niemant miforcben.
(yv l)e[lt fid) felb-j nit alfo el)n bijjdjün.
Dnnb id) nod) Ijn Hicl tl)n . bay id)
l)()n cl)ncn '6ijd)off- nenne \v\iä)-i cljn
olltev l)el)li(iev- e()r(id)cv nnme ift.
od) füllt l)t)m iiiiv eljnen luolff minb
jeel morber nennen . Gl)u biffd)off
foll l)nn bcr 33iblicn gelcret fel)n:
'-yifd)off. '^^faffen nnnb ''JJiund) nlfui
utnlete, müft id) taufjent mal fclicv fel)n.
Sie ballten für 5anct ("vi'niH'ifeib?, To-
minien-o, 'JUu^luftiiuiol, '-inn-nlliavbni'l
unb met)r l)el)liiien l)nn flel)ftlid)en ovbeu,
©eben aber nit, ba-o bie felbityn l)el)=
lifien nit bnvd) bie ovben (luie fielljun),
^onbernn bnvd) ben erlauben finb fclifi
luovben, baben bie ovben nit i^ead)tet,
hüc- e-ö luege fel)en Ijuv felid'el)t.
I
S}a!j fei) bitminl c\nuc\, hai \x>\)v
bic^e Ijlueen ''Jlpoftell 'JH-ti-nm nnb 'Inm-
lum t)aben, bie nnfj bie 'iHipiften mit
Dbrent und)viftlid)eni, Devberblid)em,
i^el)ftlid)em luefjen nnb leren lieii^en,
ba-ö fie tinber ber Hermalebeljunci nnb
^ü mel)ben finb mit allem, ba« fie
fnriicben. 2ßa§ Pt)riftii5, .X]ami,
■SÖicremiao, fö^edjiel nnb anbev pro=
pt)eten baUon faqen, inollen \v\)t fparen,
bifj ber bapft, bifd)üff nnb l)bre mit=
flenoffen liorniii luerben uff bifj bndjlc
unb l)nf5 felur blafjen, bnü Cv bafj
brenne.
Cb id) bie '-iMfd)offe nit bmibcl
alf} bifrf)offc, foll ml)r nicnmnt nii^=
rebcn, fic l)aUm fid) fclb-5 nit alfj
bifd)off, nnb id) nod) ^u Hiel tbn, ba«
id) fie bifd)off nenne, >uild)C' el)n allter,
l)cl)ligcr, el)rlid)er namc ift. 3d) follt
fic nur Uiolffe nnb feelmorber nennen,
(njn bifd)off foll l)nn bcr ^Mblicn
nelcret fein, ftubirenn tac^ nnb nad)t,
f eiber prcbiflcn feljucni Hold nnb bie
2 eljii fcljcr liC '1 ovben /ITK (splitfr nur K) 11 hier also liiilte der Hcizr.r von A
il.fn Almclnult 'Ja? ift beim umiuifllicfj' liix 'mcDitel ju Werben' einschallcH solleit [Brenner].
/'>' neiftlic^en / 7.S' 311 me^bcn fein feinb mit / L'.'i tiecfjlcin / '2'.> nai) sintl norf) /■'
•i; cljvli^et] föl)x-iftlic^et F :s:s ijnn /e/dt K
') Die letzten Zeilen von 'h\\i ba§ bct Si[d^off Ins "tctjfj^cnn" ausgeKlrichen. — T» den
folgenden Anmerkungen sind nur die Besonderheilen der Handschrift au (/e führt ; die
ireiteren A)ukrun(/en siwl ans der ]>ruckfassun{i ersichtlich. '^) l)el)liger am linken
Bande nachi/etrui/en.
9'
132 Sßibcr bi'ii fnlfd) gcmiimtfit cififtlidjen Staub bc? ^PnpftS itiib bct »ifd^öfe. 1522.
ftubirenn tng önnb naäjt: fclber pbigcn
fct)nem öoirf. önnb bic armen: trnnrfcn:
biirfftigeii 6cjiid)eii • (()e) • l)t)ii flcbeii
Inuib l)i'lfcnu • 8od rnlubt er Uiie el)ii
bieb bell frinitcii Icuttcii Dbr gutt mit
liegen inmb triegeu ■ ^aruinb UiiU icf)
bell liiülfi aU)ic bejrf)rel)eiiii imiib ctt^
lid)e ' feljiier tiigeiit fiiilici)gen (firf)) ba=
fiir l)beriiinii l»i Umriien : ^\A) Unll l)l)ii
iiod) iiit 1)1111 nigiier- {.'foii obber UieUt=
lid)§ ftaubv Iniiib Uui-seii'J tialbeii aii=
taftcn. Syonberim püor Uinb^ jcl)nes
tnoltfifdjeii regimeiito f-;oiibcrlid) fcliney
abgott-J tui bnU UnUeiiu bc-J bab id)
nUi§ el)u giitt erempel an -'S. paiilo.
?(pfl. 2:i, ;i ber aet 2:i • bcii ubirften priefter '','liia=
nia (op) üffentlidj ijiii geridjt ftrofft •
bnnb fprad) . föott toirtt bic^ toibbcr
jc^Iaf)en bit ubirlueiifiete limiib. Tu
fi^tift Iniiib ridjtift inid) iiad} bem
gefeli iniiib leffift* niidj idjlaben luibber
brt>3 gefeli : Ta nennet er bcii Ubivften
Vrieftcr cl)ne luanb bie Ubirfelrfct ift.
ba^i ift • ct)n tarne ^ bcr bo fdjeljnet
baoer nit ift. unnb (uovnmlcbci)) lininbfdjt
l)[)m ftraff: tl}ittt l)t)m gnntj tel)n
armen, frandcn, bnrfftigcn befnd)cn,
t){)n geben iiiib belffen. So rauben
fie mie ein bicb beu frniiien leuteii
l)l)r gut mit liegen iiiib triegen. Tar-
umb mit id) bie tnolffe alf)ie befdjrcicnn ;.
inib etlid)e l)bre tugeiit nnliel)geii, bn-
für l)berniaii l;,u luarnen. M) "-'il fii'
nod) nit Ijnn aigiier perfon ober UnHlt-
lid)-j ftanbv iiiib luefjeu'o balben oii
taftrii fjPiibevnu nmb l)()re-j nuilffifdjeii m
regimcntv UiiUenn.
|»l. Sij"! Deö t)ab id; allid elm gut
erempet an ©. '•^.ninUi, ber aet. 2'-',. ben
ubirften priefter l'lnania offentlid) l)ui
geridjt ftrafft iinnb jpvad): 'Onitt inirtt i^
bid) tuibber fd)labeii, bii ubirtiindite
luanb, bii filüft iinub ridjtift midj luid)
bem gefe^ iiiib leffift mid) fd)lat)en
Uiibbcr ba-J gefeli.' Ta nennet er ben
ubirften priefter epne Umnb, bie nbir= ■-•"
feitet ift, bo'j ift epn larlie, ber bo
friiepnet, bav er nit ift, nnb Un'infdit
l)l)m ftraff, tl)utt l)l)iii gant^ teini ebre
al-5 eljiiem ubirften priefter.
cl)re — alf« epue., ubirften priefter
%a l)£)n ober ctticf) brumb ftrafften uiib fpradjen: 'flud)ftn bem ubirften
priefter'?' anttluorttet er: 'lieben bn'iber, id) l)ab nit geloift, ba-j er ubirfter
priefter fei).' Sßie er ba-j lueline, ift gutt tui mercteii. 'iBenii er b^'tt gead)tet,
bav nbcl tbau inere, ba-? er l)l)in alfjo Uiiinfd)et, bi'tt er gclnifjlid) gnabe nnnb
ncrgebiing gepeten lunii ubirften priefter nnub bett eo Inibber riiffen. Tao U)utl
er nit. So ifto aiid) nit l^iiuerinuteu, ba^ er nit folt geloift b'iben, bao ber
ubirpriefter luete'? Sßie iftS glcublid), ba-j er folt fnr gcrirf)t bracf)t Inerben
3 ftommen A' :'> ficjdjtcicn ADKFGKLM icfdöxcljlicn HC III n on(jcl)cn -1
on^c^flcn Ji -d^cii /. 72 3)c§l Saä /. oUi§ f'Mi F II (\rirf)t /' 1(! ubirtiuiic^tc (!]
im)fi9Ctc F 17 fiijiftl fitjtift A fiijtcft (! jajjcft /// J" ülicrtatc^et /■' iiluHtatflct A'
1'/ tatim l> -'^loiinft .1 /,.l/ uniiift /■'/// .W loibavi'ifft l'//l< tuibcvvicfft / :I3I34 bn§
bcr bcv obcrft \>x. F
') Vorher etttidjer. ') nifliicv '(»i rechten llumle sdton ri»i Luther nachgetrnycn,
naclidem das folf/ende fcl)ncx' (nim/rstridieii imr. •'') Uiiib überi/eschriehe». — Ijiiüov am
linken Itande niic.ldjitriuien, </eh(hi wühl an die Stelle, die iclt ihm in der vm'herifehcnden
'/.eile aiiffewiesen hidie. ') Ülie.r ()fl)Jfift. '■) rt)it liuilf um Hunde naclu/etrafien.
äOibct bell fnljt^ gciianiitcii (ieiftlid)cii Slniib bei ^'apfti iiiib bcr 5^ifc()öfr. \'r>->. 1:?;^
iiiib iiii-mditt l'olt t)f)iu (^cfat^t l)a6cii: '^^aiitc, bii loivft für bcii iidivitcii Uvicftci
fotiicii ^ ,\tcin: fific biu't filit bcr iibivft inicftev, feo tunii borf) l)iiii iolrfn'ii
otfciitlidjcii l)eiibcUn gav lilcljffici finjriict unb Ijeiiflt bie pcrjoiicii. Uiiiib oLi cv
fc^on nit ()ettc flctouft, ba» bcr ii6ivft pricftcv \mn, §o fal)C cv bcnnod) luol,
^ baä cv oben an fn^ unnb befcnnct, biiv cv an vl)cf)tcvv ftatt fnlu' unb dcfall),
l)f]n ,y°i icf)Ial)cn, feo folt cv billicf; bcv iibivfcl)t bciicfjonct Ijadcn, bic cv l'clb
befeunct. 'Svnnib mu§ fcljii loovtt bal)l)n lanttcn: 'hieben bvubcv, icf) nicli^«M-M, 5
nit, ba-j cv nbivitcv pvicftcv ift\ bo'j ift: 'th' folltc' icl)n, t^v ift» abcv nit, icf)
liallt \)\-}n and) nit bafnv', lüic c-? ©. '^luiinftin nuBlcfit.' So bcn S. '•^hiuIu-j
'" bcn bvicftev, bcv auß bcm (vfcl! lliobfi (\covbiict loav, alfjo antaftct. ^il.HVJ joUt
irf) fdjclocn, bic gemoictc 3?iid;off unb lavbcn nu^ütaftcn, bic Hom 'i^apft fonicii
on alten bcfelb gottiv nniib bcv ntenid;cn?
l^k crft tugcnt bcr ^ii'djaff.
fai. ®iii| Sic laffcn pvebigcn an ftatt gotlid)-? Uunt^j bec^ '-öapfto IniUeii
1;. unnb a[ita§. 3Bie el)n undjviftlid), Uiolffifd), ocvfuviid) ftnd; baö fei), beloel)ffet
ficfi bavauft, Ta-J tuibbcv gotti-j cvftc gepott ift, Xa cv gcpottcn liatt, man foU nit
nie()v benu fel)u gottlid) luovtt pvebigcn unnb l)t)m allein bic el)vc laffeit, ba-J
ev unfjcv gott, levcv unnb mepftcv fei), h)ic cv fpvidjt buvd) 3faiac<: "^'sd) bljunan. 48, n
beim gott unb leve bid), lua-j biv nulj ift\ Unnb t?t)viftuy 5Jiatt. 2;!.: 'j')l)v foUt TOcuui. w, 8
an cud} nit lajjen levcv l)cl)ffeii auff cvbeii, (yo ift nuv cl)u etov mcl)ftcv, (M)viftuo.'
5luc^ fpvid)t er 531att. 15.: '©ic bieuen ml)r umbfonft mit l)l)ven meufdjen a'j.uni. n, ;i
tcveu unnb gcpoten.' Tavnmb ift gcioifjlid) alte mcnfdjcn Icvc cpn polic unb
go^ an gottic- ftatt gcfeljt unb abgottcvci), bie ba-? volrf Ijum Uevbamuic' fuvct.
'ilü mag l)f)c niemant leucfcn, baia buUen unnb ablafj nit gottiö luort fcpu,
•-■• onrf) nid)t-> bai'on pun bcv fd)vifft ftel)t, mnfj and) betcuneu, bao bifje fpviid)
unb uiel anbev mct)V flevlid) Hevbamncu allcv, InaC' nit gottic< luovtt ift, unnb
gott fetbs uvtepUt, ca fei) aUcy bcvgcblid), ucvfüvifd), abgottifd) bing, ba-5 nuff
l)ol)ift ,511 mcpben ift bcp fepncv gott(id)en iingnabcn unb einigem tob.
■"^Ibcv bie liicpl unfecv iunctcvu epficvnc ftpvnu unb el)even uarfeii l)abcn,
:'o hJoUu fold)v nit l)6ven, Inffeu il)uu and) nit fagen, favcit fuvtt, unnb fic
felbft folbcu pl)V Icl)6 unb leben luibbev mcnfcf)eu leve feljcn unb pl)v blutt
loittiglid) Hcvgiffen umb bcö lauttevun gotti>; h.iovt unb bcv avmcu feclcn
l)Ci)t lüillcu, ubiv liiild)c fic fid) '-yifdjoff felfd)lid) viimen, benrten nur pljvcm
tt)oIffifd)cn gvpm na(^, bie fcelen ^ü morben, pnn gottiö nngnabc unb l^uv (jcllc
:« tiepbcn, öon gotis inovt auff menfrf)en lügen |u füveu, lüfüffeu lopv bic
•J bott F J foffc / bqaü. D Bcfatt^ FJllK II jc^ciil)cn 7/ f^cu^c / fc^cl)()cii A'
td^u^cii F l> iefctt D bcfc(dt) //IK 22 botj J> pul} FK tiiljcu /. 23 ju ucrb. DF
27 ouff^ !'><' 2ii 5fen — cctciic /■' cl)6ciic unb ccrcn // cljteuc unb övin h cl)6ne unb cctcn /
Eigner L mi I 30 nii^ti Hl für / 30131 bic felbft V 32 bcr /e/i« BC
33 5e^r fehlt F 34 ttolffcfd^cn /''
') Ühersichl iilier diese AusleguH<i hei Meyer, krU.-e.mjcl. llamlbuck ' 3, 403.
134 SBibcv bell jalid) aciKiimtL'ii i^ciftlid)«! Stniib tif-3 ^\>apii-y imb bcr ifiidjbfc. 1522.
augcii nuff ii)un lliiub bie Uuilffc unter bcm bijdjoff ()uttcn bcfte tilciiffirtci
mcl)bcnu. Tviimb faitt iimib limriic id) aUc fviimc C^liriftcii, kipltcu c\v[\i
guabcix unb iiugiuibcii lui licrljcu nel)mcii, llimb une i)l)v mit cl)iinii leijpUdjeu
priapD obber abgott tuoUtct farcn, nlBo faret and) mit bcii buUcn be» S?alaam
unb fccl morbcrS ju 9{om. Tcndfe, lnio gvof} binift l)l)r gottc tl)ut, ßo l)l)r
bic abgött ^uvbrcd)t unb fetjncnn gotlid^cn namcii imn bcv abgotterci) betiliget.
Xrumb locr nur mag unb tan, bcr |u rctific unnb Pcrtilgc fold)c buUcn, §o
boc^, hai: cr^ mit guttcnt gctniüeu unnb uerftanb tbnc. 6-3 ift bcr bcftc goti^
bicuft, abgdt luitiortilgcn, Inic bao 5Jiol)fc-3 t)nn Xcutronomio ^o offt gcpcutt.
iHiiDt. 8. 27 9(1^0 |u brad) Ökbcou bcn iBaal, ^utiii'- ^- """^ toma, %ia bcn '^-'i'inp"'»
i.söii. I.M3 3. g{cg. 5. unb finb t)od) bavob getobt unb Hon got mibcr tjü groffen cl)rcn
gcfc|t. Gi ift bod) itü bic tjcljt, bnö fid) bic id^aff mcbr für bcm bDrttcn
^utcu niuifen bcuu für bcn loolffcn.
vTic aiibcr tmjiMit.
maiui. lu, s 6{)riftnä fpridjt: '?)f)r Ijabtö umbfonft, brnmb folt l)t)r'3 and) umbfouft
geben.' Sßibcr biffcn flareu fprnd) l^lirifti, atf? l)ct l)fin cl)n narre gcfagt,
fareu mein molff ^ii niib laffcn itit aUcl)n liigcn uiib mcnfd)cn Icrc prebigcii
fjonbcrnn mit unlierfd)anH)tcr fttjrnn nemcn unb fobbcrn fic gellt bafiir, fjo
finb bod) fd)ulbig fic, bei) Pfu'iftns itngnabcii nmb fonft \w geben nlle gel)ftlid)c
güttcr. SBcnn nu bao ablafj gleid) cttlini-j nnb gut mere, folt eo beunod) umb
fonft l)cbcrnian geben lucrben Iaut§ ber toort @l)riftt. 21Mc lud mel)r ift ha§
cl)ii fd}cnb(id) untngcnt, gellt für Ingen unb fd)aben nemcn. 5lnd) fprid)t
1. Jim. c, 8 g. iJjQiil : 'SBcun imir fpcljB nnb tlel)bcr babcn, foUen luir unfj beuügcn laffcn.'
.f)att aber bifjcr igalaam uit güttcr gnug alleine 3Ü 9\om, ba» er ein mcd)tiger
füiiig fein baoon hinbt, fd)liicl)g loa-S l)f)m alle fd)inbercl) in bcr ganlicn
(5l)riftenl)et)t tragen, left l)t)m alte fad) am gcüt unb nid)ty an bcr feclen
l)cl)l gelegen fel)n? 3?el)be, S. 5peter unnb 5. 5]3anluÄ leren, cl)u 3?ifd)off foll
unter aubcrnn tngenben and) bic baben, haSi er uit fei) fd)enblic^-o gcuiefj
füd)tig, Initl bnben, bac- fclin uarung fei) rcblid) nnb mit erbarem tl)uu
crloorben, bcn aubcvnn l^um gutem ercmpcl. Hub er fclb, S. '|hiuIuc\ mar
cl)n IjaublücrrtC'man, el)u teppid)fticter, eruerct fid) aud) fclb mit feiner Ijanb nnb
fd)e[*(. 2 4]met fid) nid)t->, bao ebr ein l'lpoftcl tuar, l)bbcr benn alle 5J3ifd)off ,
trcl)b benuod) fei)n baubmerd, tno er l)i)n fam. ,Osft aber baö uit ein fd)cnb=
lidjcr gcniefi, bai man mit bullen nnb l'lblafe gelt furf)t, gibt lügen umb bcr
ormcn fd)tt)cl)fe nnb erbcptt^ llbir bac- finb niel mel)r fd;cublid)cr tiiet)^c an
4 obbcr abgott fehlt F SolaomS / •") bcitdcu /' 6 fciium / T nut >• nun /•'
(ao auch i/e>rühnlich unten) lö inuficu tjütcii F l'i Sptirfjt Kljviftuö BC /.S' ftiriicii F
2(1 bct afiloß F//1 21 naä) taut bct luort A' 22 tugcut /' 23 Bctnugcn F 2'i fünifl
baniit jciu (fiii) ti'mb (fönb) l\'(F) 2ii 27 011 b. jcci gel. F 2U füdöifl F ctbcxcin F 30 jfl
jutcm FL ju aim 3. A' 33 ttljb J/K 33\34 (ebenso 35) jd)cbtid)ct L 3ö mc^t fehlt F
aSBibct bell fnljt^ geiiuunteii seiftlidjcii Stniib bc^ ^Simfli »üb btt 9<i(t^öfc. 1522. I;i5
bell bifdjofieii, gelt ^U9etül)nneit. Tauoii ein niibev mal, Uieiiu )ic im luniiig
lueibeii.
Sic fagcii: 'Cn)u fürft mu^ t)abeii mcl)V beiiii Hiei)B "nb Üci)bcv, ba^ er
fel)ucit fiaftlid}cn ftaiibt fürftlid) l)altcii muge.' Sa-s laß \d) gefc^e!^en. S. SPauliiö
5 vcbct nit ooii fiirftcn Bonbevnii öoii 6ticf)offcii, Iwljfe aud) lüdjt«, liial)cr bie
fiivftlidjeiui bifdioffc fomcn. fyiivftcn fiiib t-i iiiib nit i^iidjoff, triegcii hoA] bic
loclt mit bcr iyiid)offs laröcii unb namcit. S. ^Paiilu» »uiit biumb fein liuntt
nit lencfcn nod) tcnctcn nad) ben fnvftcn, f5iinbevnn bic fiiiftcii liicvbcn fid) nad)
tjl)m Icncfen mnjjen ober lueibcn nit Sildjnff Bonbciim laiocn bleijben cluiglid).
1" ^\d) muß baä ejem^jcl t)ie evt^elcn, baä cl)n mal uBivlanb retjt eljn gioffcr
bifd)ofi fi'irftlid) bal}cv, tric ftc pflegen meliv ben bie locltlidjcn fuvften. Xa
ftnnb cl)n l)iitte, fpcnet boC' manl uff unb ial)e ha-j prangen an. ^vraget i)l)n
ber bifdjoff, tna» er fic^ Ho iininberte unb ba§ maul offen l)ctte. Sprad) er:
'mid) munbert, ob 8. ^Jliartin aud) alßo geritten l)abe/ "Jlntuiorttet bcr
!■ bifd)off: ''J)a 5. 2)krtin Jnar ein fd)lcd)t man, id} bin ein furft.' Sprad) ber
l)irt: 'ob id) mad)t l)abc, ein tnort ]u fragend Slntloortet ber '-Bifdjoff: "?)a,
frage l)er.' Sprach ber Ijirt: 'SBenn nn ber teuffcl ben furften l)i)nfiiret, lim
lüirt ber '-^ifdjoff bteljbeu?' Ta fdjemct fid) bcr fnrftlid) bifd)off unb rept
batiou. '3UB0 aud) S. 4>iuluc' limr ein fd)lcd)tcr banbuicrdfjman, brnnib
30 gieng cljr unb prebigt, funb inol 3lpoftcl felju, aber '-Bifdjoff l)ct er nit
miigen fel)n. D, ^xa furoris bei!
l^it hrittc tiigcnt.
Sie laffcn prcbigcn pnn ben ablafj Bullen, bie ^u 9{om fcljub außgaugeu,
bac- bie leutt mngen nnrcrf)t gutt bebauten, Ino fic cl)n tel)( be§ felbigen l)l)u
2.H geben uiiub bic außbcutt auc^ an ftc laffcn gelangen.
od) tpcpB uit, \vaä iä) f)ie fageu foll, ob id; bem 3?apft mit beu feljneu
groß, groBc Gfetlotopff obbcr gar toll uunb unfiuuig l)altcn fott, ba» ftc fjo
unocrfdjamptc fd)enblic^e buBcrep offcntlid) bnrffcn fürgcBcn unb prcbigcn
laffcn. Wott liat gepottcn: 'bu follt nit ftclcn', bün ift !epn frcmbb unrcd;t
30 gutt l)abcu nod) bel)alltcn. Xiüem gepott gcf)en ftc tro^lid) unb turftig unter
fein äugen, tretenö mit fiiffeu, leren unub fagen, man mnge lt)ol unrcrf)t gut
bcljalltcn, loenn e-? bcr 3?apft crleubt. Ähv3 ift ba-j anber-j gcfagt benn: bn
magift »düI ftelcn unb got l)att gelogen ober genarret, ba er fagt: 'bu foUt
uit ftelcn?' Si'^e, alßo mufj nußer gültiger gott ben tinbern bcr Pcrmale=
J5 bcijung uunb oerbampten laroen liegen unub narr fcpn, ftoffcn t)^ni fein gepott
3 müg mcr ^aben F 6 Betricgcn F « leugnen no(^ leugnen K (auch !>: leugnen^
bem fiirftcn F 10 CTjeUtn F üierlanbc F ritt /// Ui alfo FI 14 ^abe] fcfl K
lö 2o ftJra# F 16 mo^t BC n nu fehlt F ITßS Wo MiBt bann b. 58. /'
20 ging / 22 britien / 26 benn S. / 2'J ©ott ftob H ^o6 auch I frömb /'
30 bto^lid^ l> tru^lid^ IKI. tru^igflii^ 11 biirftig IHK burftig /■' 32 ertoube /' anbet /•'
34 guttiger] fleißiger 1 tinber 1 3133 malcb^uug /•' nifllcbcijuiig /
13(5 äHibcv bell fnlfd) flfiioiiiilcii acifllidjfii Slciiib bi'S 'Pupfl-J luib btv Siidjöfc. 15Ü2.
^u vutf Itibbcv l)iiii fcl)iicit [)alß uiib Icvcii bic leutt, biebc, xciitn'v, lund)ciTV,
tviciiirv iinb bcid)cbiivv ict)ii.
Sage bii, '-ynpft, liui l)aitii l)cv bic flilimUt, bn-^ iinrcd)t gut bcl)ti fei) ^
C^Jot fclb, bcv alle billig gcidjnfjeu l)att, UnUo uit aiinel)incu und) t'iUidjen.
lliib bii ßLiti'J f)Lif)i)"ter Icftcrcv fevift ubir gott, nnmaffilt bid) l)6l)ev geliuiUt ■•
beim gott ielb-:, Icvtft bie leiitt, gottic' gepott l.ui veliffeii, biebercl), rcluberel),
Imirfjcv uitnb alle uuuatuvlid) Uu'rcf tveiiben. X'llBo joH fie gott ftuv^cii, bic
bac- (viiangeliuni uerbnmncn, uiuu'nutelilete In'idiev iierprciineu, feli^evlid)
gclel)b tircd)cn unb itiiv mit bem fopff luibber gott lauücii iinb alle iel)ii
iDcrcf nnfedjteii, bav fic ijnii bcii öcr!creten ii)ini geratteil, offeiitlid) |ii w
pvebigeii gottUdjev gepott iibivtvettimg. 0 luie vel)d)Ud) luiub itbrig ift ba-5
(viiangetiitm gerodjeii, Inie Ijatt l'ie got [30 Uml belwltct mit l)l)vem engen
iinlimiigeu, bliiibeu, lu-vfeveteii, iievftocttein iljiiii. .'bie luere ey Ijcljtt, uit aUel)ii
nllc i^epftlidje abla^ buHeii ^oiiberiiii aiid) bie tfiuv imiib ortt, bavaii fie
Ijaiigeu, iimb groffev gotiS Icftcning loilleii liü piilbev mnd)cii. ilkh'x meufd), 1^
Inf] bid) fotd) grob, aviue fopff mit l)l)vem toUeii iinfiiinigeu pvebigeii iiit Ijvreu.
(L*oebcnd, haä got gcpotten [3?lAi^l| Ijatt nit aEeiii, bnö bu nit foEt fielen,
fjinibevim foEt aiid) nit begeren bepneo nel)iften giit-J. C'')lciib fidievlid), ev
luivt fepn inortt nit luibbev rnffcii. Ußie ifto beim mnglid), bac- bl)v Ijcmanb
tjelffen mügc, ba'j bit bcl)nc-5 nel)iftcn gut babift iiub befijjift? tvv fpnd)t -"
3n -61, » (indj Otj'iic 61-: 'Ml bpn el)n gott, bev ba liebet ba^ ved)t imb bl)n fepnb
bem Dpffer, baö Uom valobc tompt/ 5!od) leven bid) beine luolffe, nit aEel)n
nom valnbc opffevn, ^onbern aud) ben valob bel)aEtenn. £il)e, luie füren fic
bid) mit l)l)vem gotio leftern l)nn gotti-i tiorn unb abgrnnb ber \]dUn, laffeu
ftd) beniiod) '-i3ifd)off iinnb gel)ftUd)e feet rcgirer nennen, öütt bid), .sjntt bid), -■•'■
lieber mcnfd).
3^ armer mcnfd). Sßeiiii ii^ fel)c fold) ubirfd)liienrtlid) nnfaglid)c blinb--
bcil un^er bifd)off5 larOcn, feEet ml)r offt el)n, ba-^ id) aud) fd)Uicl)gen liwEc
unnb get)n laffeu, liui-j ba gebet. lenu e§ mid) offt anfil)et alfj el)n öer=
Ijloeiffeltc fad), bcr gar nit tjü l)clffcn fei), %o gnr t)a6en fic c§ ^nu grunb '"
brad)t, bie liermalcbel)etcn larlu-n, unb alle Uu'lt lierfd)lemniet , ber inugft tag
niib fel)U tjovn bringet bal)cr. \'lbcr liubbcnimb Icft mid) nit nigeu uod)
fd)luel)geiiu baö iemerlid^, erbermlid) tiertcrbcn bcr clenbcu fcelcn, bic (30 grelulid)
nou bcn Inrnen erUnirgt luerben, ob id) bod) etnd)eu belffcn unnb rabten m6d)t.
•söafln unred)t gnlt, fjo gebend nur, ba-j bn fcijn nid)tö bcl)aUtifl, bu loirft ■■':'
gotti» gcpolt nit cnbcrnn. äßol fcl)n tuere e-^, bao bu bel)ue3 uel)iftcn giinfl
unb iDiEcn ba^n belomeu mDd)tift. Senn frcl)lid) epii iglid)er bem nnbcruu
/ lernen / veiiljcii / müc^crcv fclät F :} l^aft bu bcn ütW. (ohne X)n) /' bcii
acioatt (aiuoUj J/1(I<J ö ferro i)"t 1) fcr ift II \ fertnft / rjli> ninilift bid) I). fl. an bau /
rt rl)ffcn ohne ju F \> aleljb I> nur] nun /•' // lOjlId) K 17 flcbeiid'en I. P.) luibcr--
ricffcu /// iJJ rouben /- i'.y opffcren //A' .'7 Icfteru Ijuu flottii /t/*/« /' LT im|ciilitf)c "-
3J Itinflcn A' rfilucn DFJIK tümen / :io elleuben II K o4 ctluirftt A' Sii ÜBol) atUe F
Sßibct bell foljd^ fleimmitcii aciftlic^cu ©toiib b» ipnpfU- iiiib bot ^^ifcfjüfc. I'>2-'. 137
fdjulbig ift naij ip (nlfcii, ob er fcl)iti» flutt» ctttua» (lettc, bn;; fv iiit mit c^iittev
n)ct)fec t)lint funb Uiibbciftattcn. TaHoii mac[ mnii niibcv-:- loo mcl)i IcBciiii.'
^Jhi fific oby nit nott tucvc bcm Stapft, '-Biidjoff iiiib 'l^fanni, ba-i man
fic ^ur fc^ulc fuixte unnb Icret fic luic bic iungen tinbev bic lief)cu iiepott
i lefjcn, ba» fie tüiften, luic fic nit ftelcit nod) 1)1)VC' nct]iftcii flutt ticfleveu ioUtenii,
Hicl Incnigcr anbcr Imit Icrcii ftelcn, ratolicn iinb unicficvnii. Sic finb biidiuff,
aber nit bcr Pl)viften (jonbcvn bcr bicbc, vcUibcv iiiib Uiiid)cvcr, Ija l)Cliibt bicbc,
[)clribt rchjbev unb l)cUibt lundjcvcv, luic bac* l)bcrman au^ üorii^cm ficrtirf)
crtcnncn unb bcfciincn mufe. (h)n liinnbcvtj;ct)rf)cu c\otlirf)-; ipxu-i ifts, bay
i'j mcnjrfjUc^c Uornunüt firf) bcrebcn batt laffcn, bn-j johl) biebcvcl), veUibevel) unb
(lotUdjö flepott§ ticrtil9unc5, burd) bcn 33apft getrieben, nit iinred)t fcl). llnb
unfllelublid) »neve e*S, ha-s Ijmanb Iclibeu unb id)liiel)t\cn fult, lim nit bie crfnvnnci
unfj ^Imuui, foId)v tju fcbcn tcglid). ilöer tan bodj biUid)cn, ba'ö nnvcd)t gntt
rcd)t gutt luerbe? Sem, '']>ferb, \)a ftel)n uunb bfllj tft nit ^o Iranfinnifl als
IS im)r finb unter bem 43apft liunbeu.
Sic fagcn: 'bcr '-J^apft ift bcr nbirft l)nn bcr (st)riftcnbcl)t, Xrumb foU
er üerfc^affen alte unrcdjtc gntter, bic man nit locl)^, \vo fie f)l)n foüciin.'
Slntttoortt id): 3Bo tft ba» gefdjricbcn ? 3" 'Woui biu raud)(od). iBarumb
follt nit el)u iglid)cr fclb fcl)n nnred)t gut rH'rfd)affcn, Uio er bin nuniit, ÄHmu
an er bell rcdjten b^rrnu uit finbcu fuub^ ÜIhvj barff er clmB anbcrn, jd)liiel)9
bcö JBapfty ba|iV? g§ ift et)n grob fubtite lugen, auff ba-5 ber i^apft cl)n
belnbt irurb ubir bie bicbc, retuber nnb linuf)crcr unb mebr ftelcn, ratnben,
ncbmcn fonbt bcnu alle menfd)en nnff erben uunb bcr ubirft luurb i)nu bicbcrci),
relnberei) unb ptadcrd). Slßenn er bcr ubirft l)nn bcr (?briftcnbcit luere, follt
■js er, )v\( bic *Jlpoftol tl)ctcu, audj ber rcditen gutter gefd)cfft Pon fid) lucrffeu
uunb bcm gepet unb prebigeu allcim anbaugcn für allen aubernu, act. •">. 5)fu-'"'W'''
belobet er fidj ond) mit biebftaU), rembercp uunb allem unrcdjtcm gutt. ^siU
nit cpn fepncr folger bcr 5lpoftcU '. üGarumb uljmpt er fid) uit anä) an bcr
rechten guter aller (5briftcu, loel)l er bcr ubirft ift, unb nerfdjafft aud) bie
10 fclbigen, auff ha-:- fie muffig gieugen unnb bcr aller bi'llligft i'fiter fie Per=
forgett? 9tarrn foEt niou foI(^ nffenfpicl furtragen, uit Pernunfftigcu
mcnfd)[!8t. G ii|cu, f^>uel)g beu 6l)riftcn.
^ic Ijiicrbc tiigcnt öc^ X^apiT:.
5snn aßen abla^ bullen Perfprid)t el)r Pergebuug bcr funben allen beucn,
M bic bcrelret unb ge'bcl)d)tct f)a6cn. 2a» ift bic ergift bcrgifft unnb fd)cblid)ft
■J mc D S ob nit / S ttcttid^cn /// .'' crtcnnct unb crfenncn / ift /
IT :^t)n foUcun] l^in törcn K 18 SBo ift bis rou^Ioc^ ß/ät Jll 2H wirb /. Jt ^ilodetct)]
buBcrl) F 25 »on fii^ > 6on jm FK Bon jn JJ 27 bicbftaa /// ■JU locDl 1 bloljt
boS F 29 t>tt]ä). auä) ba mit bie F 31 üernnnfftigen] unuctn. F 32 9efd^lD»)9 /•'
35 flcrülDct /' getcüroct A' cvgctft F »etaifftcft K fdöcnbttid^ft /
') 'fSon teibcr ©eftatt bc3 ©Qttnmcntä' ohoi >s. J6ß'.
138 äBibct bni fiiljd) nciiaimtcu iioi|ttiri)Cii ©toiib bc^ '4.!npfi-i uiib bet Sifc^öfe. 1522.
Hcifiirimfl , btc auj^ bcm l)clubt iicvfuiev ^apft luinb jelincii Icirl'cn fompt.
w.iiih. ■.>,'.• Piiviftii'J llhitt. !•. fpiari) iiit ijit bnit f(irf)pvHrf)tic(cn : Icflc fldlt l)im bcn fnftcii,
ßo finb bljv bcpiic fimbc licviicbcu. Soiibcniu alf^o fagt n: 'jclj i'ictvoft', obcv.
'trnlu feft, feo fiiib bpr bcpnc fiinb iicri\cbcu\ äuiu bißcm felificii fllalubcii iiiiiib
tranicii auff goti-J blofic iiuabenu, iuildjc aüci)n lun-gcbiiitfl bcv fuitb erlangt,
icl)ffcn bifjc lüblffc anb öcrbamptc InrUcii ba-J nrmc Polrf iiiib furcii cci auff
buUcii, papt)r iiiib gdlt clmlcgcii, ba-j bic el)nfi'Utigcu ()cvlu-n foUcn lernen, nit
auff gottic' guabe feoubernn auff l)l)v cl)gcu tnerct bauluenn. fö-j ift grelulirf)er
hau verffuc^tt furgebeu fnldjcr bullen bcnii pemanb erbencfen mag, Wnn bao
. crft b^'H'bt gcpott gottiv Inirt l)ie mit ftrarf-J iicrbampt uuub liertilget, mild)':'
ba lerct, aEe^n ouff gottiy gnabcn fidj Ocrtvoften. ®,^o leren fic, auff papl)r
uiinb marf)-;-, bnS ift auff l)br nidjtige iu'vflurf)te liigen fiel) nertrofteun.
Unnb Ijlimr nuf5er unguebige .s>cruu, menn fie 'i^ifdjoff inereu, mürben fie
on {jmeljffell fold)en (5!iriftlid)en glainben fclbiS leren unnb leren laffen. l'lber
nu fie ungclerte in-pftlidje laroen felm, bie nur bie Umrbeit lutluivtilgeu, Uipe
anä) l)l)r ßreator, crfdjaffen fcl)n, ftel)t e§ pljn anä) nit anbcro Unit an, beuu
baö fic and) larticn, luureljtt unnb gifft umb gell-i Initlen prebigen laffen.
i^\ä) bitt aber mal umb gottiy loillen, 5ipemaubt limlle arfjten, ba^ id)
bell fadjeti ^iitu WieÜ tl)uc. &yi tl)utt iiüjr Pbc bpUid) liulie unnb allen frnnien
t<()riften, bae mijr feljen unnb l)6ren muffen fold) uulHirfdiampt , uffentlid)
mutenbe goti-i Icfternng iinb liuftornug feiner gcpot. Sie babeu allein au
bifeeni fturf Herbienet, bac? id) fie uod) Hiel anberft antaftet. i!ri ift allee, Uhk-.
id) tl)ue, tliaufjent mal Ini menig. 5. 'I^anluci tl)ar fid) felb unb enget lier^
malebel)cnn, ^o fie d\m§ neben bcm tfnangelio prebigetcn. Sßn§ foüt er tl)un
bifjen nnfinnigen 'i^apftc' (^reatnrn unnb 'iMfd)off'j lartu'u, bie nit lu^benn,
fjunbernn fred) iinb freuelid) U'iber bao gotio limrt leren ^ iiallto nur uieuuinbt
bafür, bas loibber iyifd)t)ffe obber get)ftlid)en ftanb gerebt fei), luaS mibber fie
gerebt loirb, ober mibber gel)ftlid)e ubirtel)t gefd)cbe, \v(ii luibber fie gefd)id)t.
(ii finb nit i^ifd)offc, (5''J finb ungeterte gbt;,en uuub polsen, larpeii unnb maul=
nffcn, bie nit [50 mel tonnen, baS fie Iniften, loa§ el)n 4Mfd)off bt'i)fji'. fdiluepge,
loaö epnif? '-Bifdioffö ampt fep. äBolff, tprannen, feelmdrber uuub bec; (^'ub-
d)riftiy opoftoU finb fie, bie Inellt tjul'orterbeuii.
Unnb ba5 id)i5 eranf^ fd)utte, f;o foll pbernian luiffen, bao bie '-yifd)off,
bie it^t nbir Diel ftett regirn, nid)t Ct)riftlid)e bifd)off nad) gotlid)er orbnuiig
finb fjonbern anfj teuffelifd)er orbining unb menfd)lid)em freHel, Sinb and)
gclvifjlid; be-j teuffcla botten unnb ftatt l)alter. Tao luil id) reblid) unnb luol
2 g^i^priWjigcu A' ntcf)H)vu(J)iftcn TK .9 fcljl tiiß /•' .■; trnluc l/J Hoffe /
« fttcülid) /. /" fltacläl ftavcfs IKJ/. ij jiiirfjtiflc A' li'iftc // « luutben fehlt JCM
14 L^tjrifteitlidjcn K l.'i imgclottcii .1/ 20 nach Ijotcn im'iffcn l'iml.l und AOsal:. M
offenlii^ l']< 22 atibcrä 7v 2:i bntff /'/// 2ti ftaöcnlid) /•' •?(' Wiftcnl luiffcnb -/■'
\Biffcii / nfrf)«in /•' 31 d)riftcnlid)c F S't tüfclfd^cv 7'' SfiJIS'J, 1 SDnö loit i^ (luol
fthü) uiib i. Iclu. .1/
SäJibcv bell folfd) genaimtcii gciftlidjcu ©tniib bc-j '4^npft-3 iiiib bei: 5<t(cl)bfc. I.V22. 130
tH'lücl)^cii , ba-j luibbei fie fclb iiocf) Ijemanb foll leurfoii foiutcii. ,')iim tvitcii
id)vcl)6t 6aiict 'Inniliio litl)itm 1.: 'Tu follt l)ini el)iior icilirf)en ftatt cliiicu cltiftcu in. i,r.
ic^cit, bcv ci]ii uiiftiTfflid; man fd) iinb Ijnbc nur ci)u lucljb, bcnii eo uuif5 d)ii
'-yifcf)oft fctju cl)u unftvefflid) uuiu, al§ ber bo ift iiotti-j fdjaffucv.' .s>ic incl)u
i iä), baö Utemaut muge (eurfcn, »nie iMfdjoff uuub bev ettift fcl) cl)U binc\ bei)
S. ^I^aulo, bic lüclil cv fagt, 2()itU'5 foUc cl)u clltifteu fctfcu l)uu i-i)iu-r iglidjcu
ftatt, bcf bo fei) unitvefflid), baiiimb bai? i'lju bijdjoff mnjje unftvctflid) }nu,
ucnuet bcu fclbcn clltifteu djucii '-Hijdjoff. @o ift§ offcubav au^ bifjcni tci't,
bo-S ^\iuIuo Uiill cl)ii foldjcu mau buvd) \'&. P- iii| cl)ucu biid)offcu Ucrftcliu, bcu
10 cl)u tapffcrcv, alltev, reblidjer man fci), bcr cl)u l3udjtig el)Ud) Unnjb uniib fvumc
fiubcv l)ah. 2;cv foUe bic fivd)L'n mit pvcbigcu unb facramcutcu Herjürgeu,
brumb mnfj er gclcret uuub gauli uuftrcfflid) fetiu. l'iebcr, ift \)manb ^o grob
obbcr feo muttloilliiv ber ettlua'J l)t)rl)uu uit nerftelju ober leudeu mag?
2öel)tter frag icf), ob Sauet -IViulu-j inortt unb orbeuuug aufe gottiö
IS Uunt unb orbeuuug fel)eu ober nit'? ^sd) ndjt, bau ber 'i^apft feit) mit allen
tcuffeliu, toic lüol er alle gottiö luortt uuterbvudt, bcuiiod) nit leuden mi'ige
obbcr tf)ar, Saä £. '^-'nuluo loortt gotti-? luortt unb fcljii orbnuug beo l)el)ligen
gcljftiö orbenung fei). Tenu er leudctt nit gottt» li'ortt, fjoiii^crnu tljut nur
0ÜC5, timc' ba Unbbcr ift, unter gottiy Unirtt fd)cl)n uuub bed'el. .^^ftc' uu gottis
ao toortt unb bec' l)ci)ligcu gel)fty orbeuuug, alle>> Uhk> 'Iviuhiv fagt nnub feljct,
6o folget bran^: :^um crften, S)a§ alleö tmiy lutbbcr fcl)n ioort unb orbnuug
ift, geloifjlid) luibbcr gott uuub bcu ticliligcu gclift ift. C^ftc- tuiber gott unb
fcl)ncu gcljft, feo ifty gclnifelid) auf] bcm teuffell. :^\d) melju, ba-s fei) aud)
aEcö Hat gnug. ©bber |luct)ffclt t)mant barau'^ 3Bic lau got loibbcr fid)
-•• felb fel)n, %o Ö"l)riftu-j fagt, bao aud) Satan nit luibcr fid) felb ift^ oum ».'m- n, m
anberuu folgt, hau alte C^l)riftcn fd)ulbig fiub bei) gotio uugunben uuub l)l)rer
fcelcu felirfcl)tt, baä fie ob gottis loortt uuub orbnuug l)altcn, bic S. 5panlud
Icrct unb fcljt, i^ibberumb Im rel)ffcu, üerftdrcn, ticrtilgeu alle tenffcl-: orbnuug,
bic ba loibbcr auff gcridjt finb, follen and) brob laffen Icl)b, leben, gntt, el)rc,
30 fruub nub alle bing, ober feo fie Cy nit mügen Oertilgeu, bod) mcl)bcu unb
flicljcn aU ben tcuffcl fclB». 3ft bas uit aud) flor gnug'^ 3)enn nfiir gotiö
lüort uuub gc^rntt foll man allio tT)un unb taffcn, baS fel)u loillc gefd)etie l)uu
t)l)mel nub erben ubir alle bing, Hub teuffcly orbnuug foll mau Ocrftorcii
ober mc^ben für qEcu btngcn. 5hi I)6rct Ijü, t){)r bifdjoffs, ia tcuffeliu larücu,
3s !S. Sutf)cr IniE cnd) aud) el)ne 3?ulle nub reformation lefscn, bic cud) nit UnVl
lauttcn loirtt.
; ioU /clilt /.'(• i; i)cMitf)cv /. *' icHjigcu / 12 uuftcaffciilid) /■' IC tcüitcu A'
tiitlcii F iinbcvltuctt J>K imbctbtiirft III ucvtnidt I' IS lüaiict / is ,icvvci((cii I
,iCvftoi-cii I'l (auch 33) -J'J bic fehlt I luibbet fehit F 31 nit fehlt M
14(J äLMbei bell faljdj goiiaiiiitcii flcifilicljcii ©tniib bc-ä *|HiVift-5 iiiib bfv iiiji^bfc. \h2'i.
T>cn:tnr Tlutlun'j 2&iill,i iiiib licfarnuitian.
OTc bic ba ^ü tl)uii, Irt)b, gutt iiiib d)iT bvnn fcticii, bns bic '-J^iftitm
licvftin'ct iiiib bcr S^ifdjoff rcoiiincnt ticvtilf\ct Uicvbc, baS fiitb licbc (lottio
ünbi'v imb redete Cliriftcii, tinllteit iibir gotic« gcpott luib ftrel)ttcn luibcr bco
tcitffclä ovbinmg, obcv J30 fic bao iiit liovmngcn, bod) bnö fclb rcgimcnt licv^
bnmiiru luib imnibcii. 'il>ibcviiin6 nllc, bic bii luiltcn utiiv bcv 3^ifd)pff vcgimcut
imtib fiiib 1)1)11 iiittcvtl)an mit liiiUigcm gcljovinm, bic fiiib bco tcuffcl-: cljgcn
bicncv imb ftrel)ttcn luibbcr gotti-S ovbcintng unnb gefclj.
211.1,:. Xov bcnui)f) icf) gniiiblicf) iiiinb fcft al^o: S. ^miihi'j fpricfjt f)ic hu lito,
@r foUc 1)1111 einer iglid)cii ftatt cl)n bifrijoff iclicn, bcv bn clilirf) imb iiuftvcfflid)
fcl). Tiii} ift gotttc. ovbniiug imub Inille iimib mcl)miug mi allen l5liiel)ffcU.
Tn luibbev ftrel)tten 1111 btjie iiuge '^cp[tit"d)c '-yifd)offe, bic ()iibcn au^ allen
ftcttcii bic iyifdpffe nbet()Qn imb fid) fclb iibiv uicl ffettc bifdjoff gcnuidjt.
■Dhi ftcT)t l)te ©. '^^auIU'S, ?)a bev fiel)lig gdift feft iiiib ftavcf, jagt, cl)ii iglid)c
ftatt foU ct)ncn bijdjoff Ijabcn, imnb bic mulfcn al^ beim aurf) glcl)d) fein.
Tcnn S. ^niiiliici fagt Hon cl)ncr iglid)en ftatt imnb inaif)t cl)nen 3?ifdjoff Inie
beu anbcnin. 'ilHiIan 1111 aiiff, l)liv lavucii, fcl)b fvcl)big iinnb inntig. Ta
ftcljct l)l)v Uiibev ®. ^saitliiS, luibcr bcn licl)Iigen gel)ft, nnb cv and) luibbcr
ciid). ÄMio luollt i)l)V 1111 fagen? Seiib l)l)v ftnm liHirben? 'i')l)v babt ()ic dur
urteilt, bao alle liu'lt fd)iilbig ift, ciid) mit clineiit vegiment Imiun-tilgeii. ÜLnn'
e-? mit cnd) bellt, bcr ift bnii gottiö itngnabcn. 'll^cr cnd) luirftorct, bcr ift Diin
gotti'ö biilbeim.
Xif5 bcrftorcii aber imb iH'rtilgen loill id) l)iui fcl)neii lucg iH'rftaiiben
()abcii, Saö man mit bcr faiift imb fd)Uicrbt baljn tl)ii. T'cnii fald)cr ftraff
3)au. R, 2:. fiiib fie iiid)t luerb, ift and) bamit iiidito aiif;gerirf)t. Soiibern luic Taiiiel s.
leret, im [](\n'!) fot bcr C^-iibd)rift ^yiftort Incrben, ba-J l)cbcrniaii mit |!i*l. (5-4| gutii'
tüort baluibcr rcbe, lere unb l)allte, bi^ er l;,ii fdjaiibcn luerbe imb bon l)l)m
fclbs nerlaffeii imb Herarfjtet 311 falle. Tao ift ci)n rcdjt (?()rifttid) Herftoren,
Trau allcy .yifcljcii ift.
\^d) loill cnd) aber, (icben lanieii, el)n guten rab geben, l'icbev, biiigct
ctlna el)n Ingen maiill, bcr ei)n biid)liu fd)rel)be bon l)li.ici)erlcl) l'ifd)off, glcl)c[)
1. '»!cir.2,olüic ibcner' Hou liloebcrlcb lu'iL'ftern. Tcim fjo S. ''^H'trii-J fbrnd), ba er Ini
allen CU)rifteu fagt: '\.}l]x fcl)tt ein toniglidj ).uicftcrtnm\ lau beii berftanb geben,
; Toctor Üllovtin V.'iit()crä iHuU // Soctor Wnrtiiü . . . / :; .icvftuit /•' 4 (cIkuso (i)
u'bit] 06 f/IK iifi /•' T uiibcttf)ciiin / IJ bifjc] bic !■' Vi obßcttjoii K atflct^an /,
/■; t)ic l'chU 1(1) Jl jcrftürct A' j:! jctftorcn J''//I lucflc / :'/ bcv fc/ilt a
27 tcbct ab -JH Mtad^tcn al> ju foUcu A' .icrfoQc /// (W)viftciili(ij /'/// J'J ali A
SO ÜicBcii Kti/i biiiflcu l'K :il cttno /' ctlunii Jllh liiflcii h bi'idtjlciii h (d^vibc nl,
j^tljbc F So (ünglicf) I> föuitti^ />
') Nämlich limscr, dem Liithcr antwortete: *Muf bai iibevdjrifttitl), iitictgciftlid) iiiib
iibcitiiiifllicl) a*m-l) "-üotl (^iiiicv>>. 1,521, rf/l. Um. ylii.sv/. T, Hit ff.
SÖiber beii fnljcf) genannten gciftUdjen Stnnb beS '4>aplt^ luib bcr 4<ifd)bfe. ir)2'2. \.\l
haä er let)plid^ befcijornc unnb c^cfdjmicvtc pricftcv bcbeuttc, bac' al\]o alle
fö^riftcn, jü beii er flciaflt ift, iiuiii, mcljb, fiiib, iitiu^ iinb oÜt, platten uiib
ülc, prieftcr finb, äBaniiiib jollt iiirfit auA) peiiuiiib bcm Ipriid) 3. ''^•■anü
el)n füldje iuii5en fteUeii tuiiben (luo er niibcry fjo Uml lictvn luib le)"tevii fimb
i ntfe itjencr), ba-J er aiidj Don ^Inetjerlet) l3ifd)offen Ijü Derftetjn luere al^o, 3)oö
nel)ftlid)e bifdjoffe mereii alle Pfarrer ober prebicier l)iiu ftetteii ober borfferii,
ob fie l'djon fel)iieii nuintel iiod) rocE lum ^h'om erfaiifft Iji'tteii. '-ll'iberiimb
lel)plid)e bt)d)offe, bic Uu-ret t){)r, bie t)t)r fltiebtflc fi'irften imb berrii felit, aiiff
l)iVbid)eii benflften reljttet mit fpilufleii T}i'itten iiiib iri)oueii l)aiibid)iid)eii.
Kl Uiib ob 5. 'IhiuIhc' jold) (.uirte fllofje nit leljbeu Umlt, luei)! er epiier
ifllidjen [tatt el)neii ober mel)r 'i3i1'd)off qibt, So miift man i)l|n treffen mit ber
fd)nel)bcn unb nid)t mit ber fd)el)ben ' be-ö iieilftHdjen fdjloerbv nnb frifd) Ijii l)l)m
elmbnloen, l)n^ maul fd)lal)en, loie 'ilnüniav tl)et, unb fafien: Ö^l), biird) \)i\t:
Uiort 'Stab' mel)nct S. ^4-hiiiIii3 ci" lQ"b, fo tüel)t ber fpreniiel beiireliffet. Tenu
i:. fo ber ä^apft mad)t bat, benn berftanb l^uPerenbernn, marnmb folt er nidjt üicl
mef)r mad)t linbcn, bie luort tjn beuten, loie er tniU? ^comina enim ficviificant
ab pUnitnm. Tarumb, luenn el)u foldjer trcfflid)er ^Inipift molt, mnft Ijljm
bodj hjol Stab ein c^artten unb 6fel et)ncu menfd)cu l)el)ffen.
^JJJodjt mir l)mant f)ie fachen: 'Tu bnft bifjber bcn '-i^apft OerUiorffen,
20 \miit uu and) bifdjoff unnb 'C>m gebftlidjen ftanb luerffen, folo benn alle«
umfcret fcl)n?' 'lUuttlüortt iä): Sei) bu felby un^er ridjtcr unb feile bao nrtel)U,
ob irf)C' umbfere, Inenn idj i^ottlid) loortt nnnb orbnung erfi'irlube ober ob fic
es umbteren, bie ijljr orbnung crfnrtul)cn unnb gotic- orbenuufl üertilfien. Sa^e,
ifts biEic§, ba§ fie gott fel)n orbuuug Perferenn, obber ba§ irf) \)[]x tenffelö
2.', frePet orbnung Pertere^ Sit)e nit auff ba§ Inerrf feoubern auff beu grnnb
unnb urf ad) be-j luerdC'. yüemant füll barauff feben, \va-} ha fei), ba-; Iniber
gotiv luortt gellet, and} nit ad)ten, Was folgen ober nit folgen mag, ^onberun
oUepn auff gotti-J Inortt fel)en, eä treffe, folge, tbue, Umo ba treffen, folgen,
tt)un l)mer mag, toenß glepd) el)ttcl cngel Incren.
OT Spric^ftu abermal: l^-? finb ia tut groffee, l)ol)e, oiel gelerete leutt brt)nuen,
ba bu an ftoffift.' ''^uttluortt id): C^briftuS, 5ßetru§, l*auluv unnb bie *|U-opt)eten
boben oertnnbigt, bao fepu groffer ungliicf auff erben fomen folt benn be-j
C*nbd)rifto nnb leljtio übel. ''JJiepuftn, ba-; fold) loortt Don genfj febern unb
batomblettern gcfagt finb^ Oootti« loortt rebct alletjeptt Oon groffeu biugeu
/ gefe^mirStte Jl/K J fagt F 3 ötc] all / (alt a l er] e§ / 0 weren
fltfo A pfcrtcT / 9 jc^önc ^änbfc^uc^eii T> ((dioncn t). K) jc^önen lionbfdjfi^cn /' jc^öncn
l)ontfc^i'ici)en /. ^cnbfi^. /// II einen sy. obev nicr gibt F JIJ12 treffen liinkr ftl)nl)ben /•'
■JO loilt bu andfi «i bie f8i\äj. I luerffen ADEMah »ctloerffen HCl'—], -Jl ©cl)|
58i6 FK 22 güt(icf) h 22l;>:i HC laßt eine Zeile auafalUn und liut n7ii-: id) g. m. u. 0.
evfurlji^en unb g. o. »crtilgen; daraus Jll: mann id^ g. ro. u. o. tierfürjeüftc n. g. orbn. Bertilife
■Jj\\)b nit fehlt alz i'y ^metf jemar /•'ijemmer /> 3/ anftopffeft /// '4äro|)()etcn] nnbren
totten /■' SJ Betfiinbct FJll unftud) uh ,« Knbend^rift« a ßntcd^rifts Ij lefte-3 /
') Zv 'fdjeljben' - 'fd)net)ben' )',<//. auch Uivt.Ausy. 7. OJH Z.30 (Schrift geyen Fniser).
142 '-Kiber bi'ii fnljc^ genannten geiftlicljen ©fnnb bi-S ^Uipft.? nnb bcr 93tjct)öfe. 1522.
luibbcv gvojfe ^clrbtcr, linbber öicl leutt. i^-i ift nuff alle iinjttcn nvoB, ba
cv uoii foflt. Sßie öicl mct)r miiffcn» gvo§ Icutt )cl)ii, bie bili iibd tt)Uii,
!D;ati().24, 22Tülioii CV %o f)iivtt iiub fliTluIicf) vcbctt, biT'j er incl))tctt, Cv UH'vb fcljn mcnid)
s.'ii(. 1», s jelig, \vo bie tage iiit ucrfiut.t Imirbeit, inib tvalnett jd)iv fetjiieu glnluben ^,u
fiiibcn, locnii er fomcn toiU, iinb bie auBertreletcn foUen üerfürct hierbcn.
i;ieber, tracfjt bifeeii Uun-tcu iiad), es finb iiit tnbernen lüortt, ^o loirftii finben,
bae C'j grojje leutt jei)n mufieit, bie bao iibel foUen aiißridjten. ÄBic benii i^t
iBapft, -Sifdjoff unnb tjljr tjalnffe ift. Summa Summarum: äöa^ Ugt bran,
Inie groß, nicl, l)of)e unnb gelcrt fic finb, tocun c-i offenbar ift, ba-5 fic Inibber
gott finb. 3ft »it flott groffer uiib mel)v bcnn alle bing? 3}er iürrf ift aud)
groß unnb medjtig, bcnnoc^ ift er loibber gott.
Sprid)ftu UicDtter: "i)a ftub bod) ettid) I)el)lige bifd)|a<l. O^ijoff ubir tiiel ftete
gclue^cn.' iHntluort id): %{[c bcruffene t}el)lige bifd)offe finb gemelmiglid) nur
l)nn eljiier ftatt bifdjoff gcmcft, alßlstjprinnu-j, .'öilariu-j, ^itmbro|fiuö |, '•^luguftinuv,
Öireueua .'c. S^ie t)aben be5 'itpoftolö orbnung geiialten. Ü.l>ol finb man, bav
ctlidjc, alfe 'S. S^onifaciuv ift gelücfjcn Inie IIitu-3 5. '^.hiuIo innr, Iiaben anberc
^'ifdjoffc eljngcfcljt ijnn ftettcn, luie ütuv tt)ett, aber finb brumb nit ubir uiel
ftett bifc^off gelne^cn. Unnb Incnn fic es glet)rf) tt)an t)etteii, follte brumb l)t)r
ereuHicl mcfjr gellten benn gottis Unirtt ? ^Aft got nit niel)r bcnn fcl)nc licbtigcn?
äBic offt l)abcn bie i)cl)ligen gcljrret nnb gcfunbigt^ Wott ert)icUt Tanicl unter
ben lalnen unb bie brcl) menuer ^^Inania, Stjaria, 5Jh|ael ^m fetur offen lui
^i^'abtjlonicn, foUt er nit and) fel)n auf^crioclctc, ob fie Uorfiirct Unirben, Inic
(5t)riftuÄ fagt, mugen erbauten mitten l)nn bc-J teuffellv orbnung^ (y-i ift nit
auff ber l)cl}ligcn tt)att, erempell unb loortt feonbcrnn üllcl)n auff gotti'5 luort
^ü batoen, inildjer olleljn ber ift, bcr nit liegen nodj l)rren fan.
3um anbcrnn, laft unfj mel)r tibren S. ^^.ninlum Hon bifjcr gbttlid)cn
«iv«. io, i; orbcnungeun. 5lct. XX. fpridjt S. l'ueaC': '!;pauluc> bcr lief} Hon t^'pbefo fobcvn
bie (^Utiftcn bcr firc^cn gen ''JJHlcto. Xa fie tomen, fprndj er ,^ü t)t)n: '.'pabt
ad)tcn auff end) unnb bie ganlicn bcrb, barclm cud) gefeljt bat ber belilig gcl)ft
Ijii ü3ifd}offcn, ba-j l)l)r Uicbben füllt bie fird) gottiv, bie er mit fel)nem blutt
crttiorbcn :^at." äßa§ toill l)ic tücrben'^ ö^pbcfn'? ^f«»-' "i'i" i'bnc ftatt unnb
S. ''Iniiilii?, iicnnctt l)l)r cUtiftcn allcfampt '-IMfdniffc? Ch' muf? bcr "Inipiftcn
fd)ul5bud)lc', bal^ii bie becretall nit gefeljcn b'iben. äßic foU er fonft f5ü fime
jc^n, ba5 er ctjncr ftatt üil bifrf)off gebe unb alle C?tltiften eigner ftatt .'^ifdjoffc
nennet, bie bod) nit furftcn Umrcii unnb giengcn Iju fuffcn'^ 3iMc follt benwnb
1 oKcii /r 2 inline rt miificn i -/ tteWct /.''' ttniitut /' Icincm /. '■' nod) M
tntent JK'K '■> ljot)c fe/ill J' ^od^ fie flctcrt ieinb / offculoav A /" iiitb /*■/(// /.
/.'} betiiff. fe/i/l /•' ftcmcinglirij /' gcniaintlicf) A' gcnicinlicfj /•' 20 g,t\ünt><:t /■' Mflet '< l)fl)iftU /•'
(anr), -J.y •jno\mini'7/l/< Umw J, inh ofcii /'/'VM' iiMuiirbcnb /' :.'/ uff ftolte«
n/mc. noxt F 2ß unßl mid^ -/' 2T\itv/'eldtI< cvforbfcn 7-' 2!l aäjt J >/■'//!< nnb uff bie
fl. f). /• Ijnilisf i S3 fcf)Uti6i'(5te l> fc^üpieafjltin /
') Jliermit meint Luther vuhl ihn ersten 'J'i-i! <le.i katwnixdien Beehtex, den er hier
den JJekretalien </e(fenüher«ielU (rril. S. I.Vi Z. H).
SBiber beii fnljrf) iitiiaiiiiteii gciftliilicii Staub bf--- ^fapft-? uiib bev 4>ifd)iiff. ir>22. 143
c^n Sifc^off fcl)ii, \]o cv iiit l)ol)e Ijcn^ft vci)ttet iiiiiib fid) lüt cvicMiirv 'f)crr
nennni Icffit, Unld)-5 nUcl)ne fltnic^fam ift, bifrfpff l^ü madjeii. 9lbcv man
filH't l)ii-, bivj S. ''iHiiilii-:! nlli' bic 33ifri)offe lUMinet, bic bciii DoUf bov Unn-t
mib iacniiiiciit vclidjeii, ol-? i^t fiub bic pfnviTV iiiib (^"npcUnii. Tvunili id)
s aä)t, §0 ftc Quff bie bovff (\el)n ^ü pvcbincii ober bic bovff in)c^cn pfavvcr
Ijabcii, nliuniuil (liidjoff-j ftanb tu'iiljeu. SBibeviimb bic l)ol)cu vciittcv iiiib
pcbiflcii l)cvvini nid)t-- uon bifrijoülidjcm ftanb tiabcn bcnn bcn bloffcn nonicn
nnnb bic tlel)bcv, fllcl)d) a\\i Irenn cl)n malcv cl)n biid)offä bilb malet unb fdjricb
bvnbcv: '.Söie ftett '-iMirijon c[d\}, bcv flvobc flnt',.' (H'cii fnld) bifd;off finb ftc
111 and), on ba-j fic and) bic pfarver nnnb tnipeUann nntevbvncft, l)l)n bic el)e bov^
büttcn, bas (>^nanflclinm bcvalnbt nnnb bac- arm bolcf nnr Inir bellenn bvod)t
liabcn, bic tinbev ber ücrnialcbcljnnn nnb TicljUofecn larbcn.
S)vumb fcl)cn Uil)v and), ba-j lum iyiid)oft-5 boffcn iljt tcl)ii (>liviftlid) [tnrf
fompt, bao and) liu'Utlid)cv fnvftcn bofic jdjljcv niodjtcn ftoftcv c^cadjtct Uu'vbon
i:. flcflcn bor 33ifd)offcu l)6ffc. 6'5 gel)t nit bac' (fnanriclinm bon l)l)n ^onbevnn
cl)ttcl flebcvincnftV. Ciitation, bannbricff, nuivtcv bvieff, ftcUt bvicff, bnUcn nnnb
liiflcn, ba fic l)bcrnian mit fd)cnbcn unb fd)inbcn. OHcljd) luic fic ^-iMfd)off
finb, §0 tft auc^ l)l)v Icvc, bao man cljncm (Jfcl cl)n lalocn banb anliöfic f;o
ift cv bod) cl)ii C^fcU, bn§ Uicbffcn fcljnc iit)rcn nnnb (icfaiiq.
•-•'> ,3i'i" brittcn, £d)vcl)bt S. il>anlny tut bcit pljilippcvnit nlfjn: '^iHiitltic; 'i;!!!!. i, i
unb 2imotf)cuv, bicner ^sl)cfu ßf^vifti, allen ()el)ligen ijnn Pt)vifto, bic ba finb
^ü p()ilippcn mit ^^ifd)offcn nnnb Tiatcn, gnab unb frib Pon gott, nnfjcnn
Patev nnnb ^U)cfu (5t)viftü, nitf5cvm bcvntn jc' ©ifjc ba, pl)ilippcu limv aml)
nur el)ne ftat itnb er gruffet alle glctubigcn fampt l)l)ren 3?ifdjiiffcn. Ta-J finb
nr. gctnifjlid) bic C^^lltiftcn, Unc er Ijnn alteit aitbcrnn ftcttcn cbittjnfcticn pflegt.
Saö ift Uli bcv britte fprud; ©. ':|>aitli ber gottlidjcn orbcniiug, bao aUel)n bie
folleu '-iMfd)off liel)ff[iöl. i}ii\m unnb fcl)n, bic beü bolrfo Umrtteit mit pvebigen iinnb
facramcntcn al^ ber pfarrer mit l)l)rn (S^apeUau, tiienn fie ffir i^ifdjoff l)engft
unb bifd)off rctittcv fitnbtcn tiit tonten. Xa-i mepffct and) ber itatnc (^nfcopti-?
:i" ab (vpi et fcopiit, atteitbevc, fupcviittcitbeve, lonvttcu unitb limrijcit aiiff-? bolrf, Inie
ctjn lt)ed)ter obbcr ^ftter oitff el)ner ftatt, S)a§ GcpifcopuS obber 5yifd)off aiiff
!ried)ifd) et)geittTid) f)el)ft anff bctitfdj el)ii Uicd)tcv, el)u f)i'ittcv, tjfi fc()ev. llnb
l)nn bev ^cbreifd)eit fprad) l)cl)ft er uifitatov a bifitanbo, (yi)u l)el)mftid)cv, bev
^ü ben leutteti get)t unh fil)ct, tt)a§ l)I)n gepridjt, alfj C?t)riftuö H'iiec 1'.». fagt : ^'nr. 19, n
:l^ 'S)u '^aft nit er!ennen linillt bie |et)tt bel)ttcr t)cl)mfitrf)ting\ ba-J loiv fpvedjen
1\ii(\}t^)Vi\ä).laß) f)odf) I)en((ft / .'i aüe »iidjoff /•' .-. börffov /// r, x(\)lln /fK
r ftanb IIVDF] t^niib -I AW— .l/«,i tilaffcn A ••< fd&rcil)ct « (rijteljbct // |ct)rl)bt /■' l' BÜfjl
(lot§ al> groeljc « ©tofe L 10 Kaplan ab Vi ßfjtiftcnliif) J' W floUt Ijtieff />'('
IX ^oub] t)anb I>J'' aiiäufl /// nntjUBC K -joge l> V.i \siXat\)\tn l< Ja jc^retjt'tl (priest /■'
^ftilippenfctn K ^P^iaipctit /' 31 S^rifto i -JJ 'S:\acon h ■>! mit fnm|)t /■'
^5 pftigt FK 27 (oltcn bie S8. JJO 28 bie pfarrer / Kopcllon / für] Dor // uor ben A'
oor ber F 30 attcnbcro fehli lU'DEIIKLM Sä ©rier^ijd) FK/. x: .^icbvaiidjcn ///<
^etratjfdöen / ein oifitator / :i4 fifictf lußt /■' qctraft F H5 wellen eifcnnfii /'
144 Söiber bct; \aV]d) genannten geifttidjcn Stniib be-5 '^Nopfts imb bot ä^ljc^öfe. 1522.
bel)ne5 a?iid;otftt)umB, gptjcope-j. 'älbcr ä^tfctjoff 96^ t)Qtt ci)it anbev inctiB
crfunben, flj^t auff el)m fel)ben polfter, left bic leutt für fernen official iiiuib
fknijdiliamf iibiv Ijetien iiteDl \ik0 laben, miirttcvt fic bafclbs, \m cc- t)tin
C[\ü biiiicft. £1 bn-j iicrlorne uold' imb liaiuftc bcv ciinivn ^luiiol
Sjße^l benn offenbar ift auß biegen breljen iprud)cn, ba-J bic ä^ifcijoffe ^
nit aUeljn larneu uniib goljcn ßonbentn and) clin luirmatcbcDct uolrf fnr flott
ift, ba-j ba luibber gottic' orbnuug fid) ertiabcn, bao (VHangelinni taniovtilgen
itnb bic fcelcn ^nucrtcrbcn , follt el)n ic^lic^ (5t)riftcn ba^.n licLlfcn mit lei)b
ininb ^ntt, ba« l)t)r ti)Vünnci) licrad)t ein enb ncmc, iinb frolid) t()uii alleo,
)va-i l)l)n nur Inibev ift, gleljd} alc- bem tcnffcU jelbv, i)l)rn tvl)oriam alfe 10
teuffeU-5 gctjorfam mit fnffcn trotten llnnb baran fet)n, ba-j i)nn iglidier ftatt
el)u obbcr mcl)r frum cl)elid) man ^l'farrer obber i8ifd)Dff lunrben, llnnb bie, feo
it^t Pfarrer fctin, IneijU fie bem teuffeU nnnb nit gott geliorBam gc(el)itett
babcn mit Ijufagen ber feufd)el)tt, fDld;en gel)orfam luibberruffen, nit anber-?
benn al^ menn l)emanb fonft fcl)n öcrpnutniB mit bem tcuffel luiberrieff, 1.'.
iinb nnr Ijü tro^ bem tenffcl unb Iel)b bifdjDff golden etilid) toerbcnn, anff ba-j
bie gottlidj orbnung, burd) o. '-l-niul eljngefe^t, luibber bic uerbampten Unuen
morf}t tüiber auffgeric^t locrben. 2)aö fei) mel)n S). ^ut[)er5 SButla, bie ba gibt
gotti-5 gnabcn tju tolin alten, bic fic fiaÜten nnnb l)t)r folgen. 'Jtmcn.
Sov aber nit aUci)n 3. '^.Hiutno orbnnng jei) (3^cnn id) l)ore jagen, l>u
Wit)n Sec^ant unb Jumtjern l^ü 'JJlabeburg "^aben gefagt lui bem Uortrieben
prebiger': 'iBaö "l^anluv? ^pauluö^ Ter '^apft t)at mefir gelnallt oon M)rifto
benn 5. 5:l.*autu§), äBolicn lül)r au^ füld)cn reblid)en (5l)riftlid)eii lentten l}ii
1. Ufiti .s. 1 liebe tpren, loaö ^Vtru» fclb§ unb 6()riftuö bal^n jage. 1. ^Mr. 5. ©agt
S. ^4>etrn-j |u aüen CU)riften alßo: 'Tic (yUtiften, bie unter cud) finb, bitt lt.
i^, ber mit eUtift, bac< i)l)r locpbet bie berb b'brifti, ber unter cud) ift, uunb
fcl)b i)t)rc bifdjoffc, nit getilonngen ^onbcrnn Inillig, nit auf] fd)enblid)v genicB
fnd)t fjoubernu auß fretjem Ijerljcn, nit alß weret l)l)r tjcrrnn ubir fie alß
ubir clnr erbgutt, foubcrnn fcptt et)n ebeubilb ber [)crbc. Unb iDcnn ba lomcn
loirtt ber er|[)irtte, loerbct pbr empfatjen bie nnnorrnrflidjc fron ber ctire.' ::o
^ie fil)eftn, ba-5 S. ^4-^etru5 gtci)d) Itne o. ^4-^aulu-3 bie ß-Utiften nnnb bifri)offe
ct)n bing nennctt, ^Jicmlid) bie bac uolrt leren, unb mari)t fie alle glcijd).
3prid)t, fie foUen nit adjten, ba-? fie al^ Ijcrrnn fei)n ubir i)l)r gütter, llfennet
2 f^bin F totftor / Sotftet /. S martetn o /> 1 gcbunrft // Bcbunit /' (! »or-
malcbicl « T ergeben /•' ergebt Ä .v tjcgtlic^ct ß^tift J bojfi J> l> Bcradjtct A'
// 9cl)orfame A' (viermal) /■/ fottic^c gcl)otfamc A' ;.j luiberrieff l l> tDiberri'iffte A' iDibcr=
riffcn / -ruf 6 16 trofe FK tru^ I gctjen / 17 e>)n gcfccj HC IS niocfi »i ntü^t l>
19 oUc bie ADHILM ab all bie F ■>! 2eca« /•' 2iintf)crr F Jinnb^erven A' 'JJlobe
turg ADII •Diabcnburg /•' 5)lfl8bebnrg P.C TOagbenbiivg A' -jr, bev mit CfUifteiin /. if«" irn
bifdftoffcn A' finb jre bijdö- '■ il)c>it F fcl)t ir Ä. 1> -JS fi'ic^t] bcjnd) K fiid)ct /' jiiAtig /'
29 ^etbS .1 /;(,' t)erb DFIII :i2 »old^ II
') KdiK/sthirf. I.^'jl tliirih ilns Jlimihipitel rn'lriehrii.
aBibet ben foljt^ genannten geiftlidjen Stanb be-s ^'npflÄ mib bev 4<iid)i.ifc \h22. 14')
fid§ felB ct)n ^JJitteUtiften, luil alle pfavrcv lumb prebiöev l)l)iii c[U\)(i) iimib firij
ben fcübiflcit linbbciuinb gleljd) I)a6cu. SÖtiy miigen t)ie iiiiBeve (^oljeii t^ü
ia^m, bic nit allcDii l)crniii tioiibcnii! aiirf) tt)mnncii iifnv iiiifeor lin)b, fiTl
iiniib gutt fitl) \db cr()cbeii luiiib niemant glct)cl) \c\)u UuUleii ?
.^ 3"iii bcfctjluB: Gbriftu?' felb 8ucc 22. öove, tonS er fngt: 'Tie funige i;nr.
ber t)el)ben finb i)bve berrnn. llnnb bie ba gclralit ubiv fic bnben, nennet man
gnebige bevmn, l)bv aber ntrfjt alßo, Bonbernn bev groifift nntev enrf) foU
fcl)n mie bev inngift.' öinxt bie, nbv lavDcn, l)t)v fnnb nit lencfen, (*i. (Viii| bai^
ch)v vegiment enßevlid) nnnb toettlid) oben )ct)U)ebt mcbt benn fel)ncv tiinige nod)
I" furften, benn \.]l)x rcgivt nbiv lel)b, feel nnb gntt, nit bnvd) goti-j Uuntt, UiiU1)-3
ba tbut bev gevingft pvebigcv, Inie bvobcn inni .v^ievemia gejagt ift, jionbevnn
burc^ euBcrüd^ tneßcn nnb Inerd Inic bie liieUtlid)cn furften. Sagt ml]r nn,
tnic vcbniet firf) eUn- biug tiü bif^em linn-t "'v')fir aber nidjt atfio ' ' 4*oa-J bebffct:
'nidjt alfju^ C^-? bcilfjt: ber iljigen bifdjoffcn ftanb bev folt nidjt alfjo feljn,
ir. tocnn er (fbrtftlid) fet)n foUt, Qt gcl)e tnie ev ge{)e, fo nennet endj 6l)riftu§ fetb:
nid)t alfjo. I'af5 feticn, tvac- l)br ,^ii bcm 'nid)t aIf',o' mugt fagen ? i^ilelidit
loerbct l)br fagen: 'nic^t alfjo' liclift "'})a alßo' unnb (crenn, ba« ber iBapft and)
mebv gelnallt babe benn (^'briftnö felb-1
äyie bn nn nioütift met)ben bclnien fel)nb, luenn er unter bel)nc-? lieben
20 brubcr-? larticn ferne, alfjo mcbbe bifjc feclniovbev and), bic untcv bifd)Dff5
lorücn nnb birten nninen fomcn. 8. ''Iniuluy b'it e-J oorfunbigt, ba« glei)d)
tüie ber tcnffel an fic^ nt)mpt el)n larOen be-ä engelö be» liedjt», al^o nct)nien
auä) bi§e teuffens apoftel an firf) bie lameu nnb nantcn ber apuftel nnb bieiu'r
G^vifti, aber anfj l)brn Uun-rfen unnb leren feuuen nn)r fie. Tcnn fie prebigen
2"' Don gellt einlegen nnnb nit tioui (funngelio ganl^ on alte fd)eUi nnnb fd)ani.
l^ic fuiifftc tiigcnt ber CiiiKcn tili lioni.
(fr gibt für, bic getübbc tui loaubctn nmb gcU-? millcn, bod) auf3geiiogcn
bie gelübb ,^ii Sanct ^^acob, gen ))knn, .Söicrnfaleni unnb ber fenfd)cl)tt.
;\d) bnb tuiDor Piel Pon ben gehVbben gcfd)ricbcn', ba-s itjt nit nott ift
„ mibbcr ^n t)olen. SBcnn id) f)ic frage ben blinbcn fopff, ben Stapft, Uia*? für
urfad) er b^ibc, boy cv müge cttlid) gelübb nnb nit alle gelübb t.ui rcl)lfcn. 2io
anttmorttet er nid)t>j auber-J bcun bao ettlid) biug, bic gelobt Incrben, groß
finb al% bie fenfc^eit, etlic^ ober flel)n al% toaffer unnb brott effcn am frcl)tag.
Srumb müge er bev tlel)nen unnb nit ber groffcu bing gelübb Urnnbellnn.
1 tnittetften /' -J a\\ä] wiberumb K ö fag Ä T gvoifev /■' '.) (ehemu 12)
(ltü\txüä) L II pxeitm 1 brobcn] fehlt F oben H ^ie oben A' H folt] Welt F
15 <$^x\\Un\\i) IIK lallT niftgt l<is nic^t ol6o (vor ^el)ft> ansyefaUen B(J 18 fleWaltS K
■20 bige] bic / 21 »crtüitbct FJIJ 22 engel / 25 iiieüä) IIT nItcS fdjeiifien K nlle?
ic^ü^en F 211 Sije fünffte D 28 gcin / 30 ^ic fehlt I
') 'De votis monastieis" Uns. Ausg. S,5TSß'. (vgl KöstUn-Kaxreran I,U'>8).
Cutfier? aBerfc. X, 2 10
22. s:.
14() il-Mber bcii ial]ä) gcnaniifen gciftlid)en Staub be§ 5pnpft* uiib bft 2?iid)pfe. l-">'2'2.
SBtc c[ax blinb iiiinb gnib liliviin ift bac- larUcii nolrf, ba-S bie fielübb lüt
naä) nottic' c^cpottcn, jionbcvnii nad) bcii tncvcfcn m-tct)lct uunb fcf)ci)bct. Snc^e
tnl)r, ift'i nit al^o Inol el)u el)b, föciin bii utnr bvciicn Pfennigen fcfjloevift alfe
toenn bii iibiv taiiBcnt a,\i\hm fcf)tt)crift ^ ^\[t'j ein a,k\)d) cl)b, Itiavumb foüto
beim lüt 9lcl)d) tjaUtcii i)in flel)iicu nlfi Dm i^roiicn ? SoUt-r- bvum nit lialltcn,
ha^ tau^ent gulbcn ^ii Diel tocre |ü geben ? ZoÜ iinnb unfl)nnig ift ia'5 laröen
öolcf. Tarnnib fjalltn fcfte, mnd) nit nntcvicf)clib bev gclnbb iniß unterfcf)el)b
bev bing ober UU'vcf. C^in gcliibb ift luie boo nnbcv, bie bing feDen groß ubbev
!let)n. '£eiin gotti-S gcpott iintcvfd)cl)bet nidjt--, fpvidjt fd)led)t: "JtUcS U)a§ bii
gelobift, fnlltn (lallten. 5pvid)t nit: Xo-5 gvof? mngftu Inffen nnb bac- tleline
l)alten, ober Uiibbcvmnb. Xvnmb glelub nnr nit ben Hevfnvevnn Ijnn l)l)rcm
iDedjf^cU bev geliibbten. Sie miigen tcpney Inanbellnn obber niugeu fie el)niB
luanbeUn, %o nuigftn nnnb l)berman baffetb and) nnb alle geliibb tnanbcUn.
©cliibb luanbeUn mag nit anbev-j fepn benn blitj gcpott gottio anff beben:
S^a\l\, »ua« bn gelobift. 'DJung ba-5 l)nn cl)nem ftnd anffbaben »erben, ßo ift-?
gor anffge[}aben l)nn allen ftnrfen. C^v ift eljii epnfelltig gepott nbiv nUe gelnbb.
Xenn too bac- gelten follt, bac- pnn elmem gepott gotti-!- bev Stapft bie
utadjt l)ette, I511 limnbeUn pnn tlepncn Inerden, feo nt6d)t er ba-3 and) pnn
ollen anbernn tl)un. Xaran^ Irollt benn folgen, \>a'j er l)nn bent erften gepott
inod)t erlaloben, gott nit anf? gantient bevkn t?n lieben piin ben flepnen
luerd'en, alfj ba ift effen nnnb trinrfen, geben nnnb fteben. ''3Ji6d)t and)
erletnben, eljnen abgott ijü el)rcn mit enfierlid)en lüercfen. otcrn modjt
crlelubcn, ben et)brnd) lui tbnn mit epnem gcrpngen luepbc. Unnb fo[d)ev gvetoell
nn^cglid; luoUten folgen, ^0 man epn gotio gepott i)nn epnem ftnrf loanbeUn
unb ^u ret)ffen [3BI. 5 4| !unb. 5llfeo fibcftn, bac^ bie larPen nid)tc- anberö tl)nn
benn nmb gellt« Inillcn nnr goti-:- gepott Inivepffen. Xarnnili hutt bid) fiir bem
i8alaam. (fr mag bpr lepn gcliibb loanbcUnn, obber ift c^nfj Im Uianbellnn,
|o fnnftn fie olle fampt felb-^ on gellt anf; geben UmnbeÜnn.
.&ie ioere nn Diel Don lui fngen, aber bie IjeDtt Icpbet c-.- nit, (ypn nnbcr-
mal iroüen h>Dr ftieDttcr baDon rebcnn. ^\i:,t feD bac- anffc- tnrluft gnng: S^m
erften finb ettlid; gelnbb ben mcnfdjen getl)an, bie l)aütcn, ^0 lange ber fie
fobbertt obber fobbern biltid) mag, bem fie getl)nn finb. i^on bcnen reben )in)r
bie nid)tc. ^^nm anbern finb gelnbbe, gott obber feDneii beDligen getban, bie
gejd)el)en and) IjmeDerleD lucljf;. (n)" mnl loibber gott nnnb feDn gepott, bie
finb gan^ unb gar nidjt« lui tjaHlen. äBild) aber nit toibber feDn gepott finb,
bie finb lui l)allten. ■'pie ift nn ber groffift fnob, loild)e bie gelnbb finb, bie
»öiber gott nnnb fei)ne gepott gefd;cl)en. .spic mn^ man bie lieben gepott eben
2 neä) (1.) M .9 nig l»ot / «mlj brclj pfcmiin« IHK (cljtBtcvcft // fiümierft /
4 ubir) uiiiti /// c> giitbin FK (nucli später) finb je floben /' l<i btlialti'ii /■' 7.J ouff=
gefiobfii DFK is {(el)ncn] Icljncii /- /!/ iDoÜt] tuiivb /■' -Ja 0116 1 »on /' äJi22 mhä)t
bis clircn l'chll }• JJ attgott /' fr mörfit /■' 21 uiitieglicö A Dil («. oben 125, IT) iin=
3ef)(id) HC iinliflid A' uniäfltid^ F loolltm] luuvboii F
äBibev bell falfd^ genannten gciftlidjen Staub beä l'apfl-3 iinb bcv iBifd)bfe. 1.V22. 1 |7
an fefien. lliiiib luoUeu au beit niiterftcii aiifal)enii. ilik'im bii c\clobbiit, bcljuc-J
iiel)ifteii flittt begercu, jeljii lv)el)b bcgcren, falfd) gctfcitfliiife loibbev i)l)it I511 geben,
iel)n glitt fteleii obbev 6e)d)ebigeii, fei)ii tuelib fi1)cnbeii, ieljueii leDp tüttcii, lliuib
ciiblid), ineiiii bit gclobbift, l)l)m fel)ii liebe iiod; giito Itiivljeljgeii, fjo )il)el"tii t)ie
•'■ tlax, bo§ fold) gelubb fitnbc fei) unnb bet) gottiö uiigimbcn tui nicl)boii. SaS
muß l)l)e Ijebcrmnii befeiiiien. ä!Jei)ttev, iDcim bii gclobbift, battev iiiib muttev
iingel)orfam Im felju imiib lüt tt)un, ma-? fie Uiollcn, ift-? lüt aiid) luibev gottio
gepott? äüiiviimb fiiib tmiv beim f^o bliiib uiib f)allten foldjc iiiigel)infaiii>3
geliibb^ Sinb lüt loibbev bili gepot, tneiin fid) ein todjtev bcrlobb eijiiciu
ui fnoben loiber luittcv uiib mutet IniEcu? oft--' nit Uiiber biti gepot, luenii
tod)tev ober ^011 gelobb, '4-^faff, 'JJiünd) ober ^ioimcii ^11 luevbeii tnibbev Pattcv
uitb mutter hJiKen? .spat nit gott felb 5lu. 3o. fold) geliibb auff gel)abeu uiibJä'>'oif3o,c
bit^ gepot alfo aufgelegt? O^tcm. hiciiu cpn man ober Inepb gelobb, Uiallen lu'i
gel)n ]u S. o^itob, bili ober ba-j Iju tl)uu, Hub bao loepb mag be-5 mauue-j nit
1^ emperen. ©oge mt)v, tfts nit luibev gotiö gcpott, bev beu man berpiiuben l)Qt,
Uiepti iiub ünb üevfovgenii niib nit laffenu ? ^Jiod) iiiad)t bie ^Mipft lavue bifee
gelnbb fjo bartt, bay er fie auß ntjmpt ijnn bcn 'iMilleu, fo ev fie aEe follt
^iiveljfieiin unb Pertilgen. 9lber bcm iöapft gepürtt, hiv:- ^utierpieten, Inao gott
gcpeutt, loibberumb gepieten, lna-5 gott Perpeiitt, unnb Imrepffcu, limc' gott
20 mad)t, mie modjt ev fonft ä*apft fel)n? Öevv gott, baö bie !i!avoifdje lavoeii
nur 'fuv fid) felb l)vreten unnb boßi-ö tl)cttcii, looUteii lol)v fie borf; f5o l)cvtitid)
gerne biilben nnb tragen mit allen et)ren. 'ii.bcx nn fie nit inel^r beim nur
fechnovben unb gottiv Inortt Pevtitgen, ift l)l)e fcl)n fdjluepgen nod; leljben inet)v
^u fobbevn. Sage ml)v nur nicmont [)ic Poit gebullt unnb eljre. '-iHirmalebeljet
2i fei) gebullt, bie t)ie fc^ti)el)gt. 33ovmalebel)et fei) f)ie ef)vc, bie ba Uiel)d)t iiiiub
fo(d)cn movbifd)en lavPen raUnn leffit nbir bie armen feeleu.
'Übtx lueptter, laft um anff ber 'JJiiiudje uiiiib ftüfter gelübt foiiieu, ba
luerben aller erft ben lavPen bie o^ren fveljffen unnb bie l^een fnl}rffen. Sage
ml)v, iDenn epn ^Mnff. ^3hnid) obbev 5coiiiieu gotte gelobbte ben gepftlidjcn ftaub
MO obber orben tjuljaUten Ijm unglalnbeii ober auff 3iii>ifd)cn glalubcn, luie Piel
lücre ber felbige beffcr benn ber bo gelobbte, fel)ne>3 netiiftcn loeljb tiefd)laffen?
Sßeve bac' nit ben (M]rtft(id)en glaloben Perleiirfet unnb erger fiinb benn brel)
e()brüd)? SiJie Piel meljnftn aber, ba^ i^t 4>fnffen, 'JJiüiid), 5ionnen Inerben,
bie nit ben 6^riftlid)en glaloben bro6 Perlenden unb glel)d) pm ,^'\n'>ifd)en
3f. glaloben gcpftlid) ftnb? Suncft bid) bas fel|am? Öore ^ü epn loenig.
C^t)riftlid)er glalob ift ber, feo man glelobt, bnrrf) fepn loerd fjonbcrnn altepn
burc^ 6t)riftuin ai\i unBcrnn mittler, unb bavmtjevljideptt, iiiifi laiittev nmb-
2 9Üt§ Jfl fttlft^c jcüglnuß A' äügniß /•' i! Ijtjc] ^ie -/^ f unge^otjoin] gctjovjam /
t^ünb F iDÖlten // motten / ift e§ K 13JJ4 ju gen ©. 3ac. F 75 cmt>«cn 7/ ift L
bcm man F IG ju bcrf. F 23 \jiit] ^e L 2öl2G unb bie ba tsciifjt folgen /
26 taltm] tuw F (irohl xnm, s. 148, 18) xaüm D 28 fte^glen III fanfen A' tnljrirfjcn III
Initjdjen I fnat^en A' H2 ßfjriftenli^en /•' »etteljdEct 1> »evlaiignet / 33 cciredöcr /
10*
14<S äBibcv bcn fnlfd) gciiniuiten iieiftlidjcii Stnub bc-3 *}.HHiftv iiiib bfv SBifdjüft'. 1522.
(Sni. i,4|onft [a?(. & ij gegeben, rcrfjtfevtig iiiinb jelig tut luerbeii, &(\l. 1., alßo bciv bev
menid) an l)l)m jclbo unb allein jel^nem tl)un lierljage, bloß l)nnge an C?t]riftii-o t)er=
bieuft aUeljii. ,Vibiid)ev glalube ift, biivd) lin-vrf uiinb ielbtliiin gottic- gnabe
IUI». iu,:i erlangen, iiuib pntieii niuib jelig Inerben, ;)ili. li>. 1a mit mn{j tninftiiS au^=
gefd)loJieii lucrben aU bcr ntt nott ober i)l)e nit grofe not jcl). -Jht fil)e, ob
nit ba« inet)rer teljl pfaffen, 'JJiiind; iinb ^Jioniien i)n foldjem :^\iibiid)cn glauben
aufat)en l)l)v gcl)ftlid) leben. Xenn fie jagen, biird; bao jtrenge leben iiuiUen
jic l)l)V jniib bnjjen nnb jelig merbeii, geben ba-s ben Inevcfeu niib gel)jtlid)eiii
ftoiib, baö aüeljn {5l)vijto iinnb bciu glalubcn el)gentt. ÄhiS ijt beim ba«?
anbers benii Pl)rijturn Deilenrfen iinb l)in iiiiglaliiben geliftlid) Uierbeiin, ba-j
tft au^ vedjten (5l)vijteii ^n^^'" """b •'öcl)ben luerben ^ WIelid) Une 'S. ''|u'trn-5
jagt, ba-3 bie ümuiv rcdjt entpflogen jiiib bem i)vtl)nin iiniib jniibeii, Uievben l)ie
biivd) Perjilvet, ba-? jie i)ni l)rtl)nin niiijjeii leben.
Xa-:- jie aber ^V'beii nnb .S^ijbeii jinb, befeimen jie jelbev, menn jie
jagen: 'Sl'avmnb jolt id) ^4^fafj, 'JJhnidj, 5Jüiine luevbeii iinnb mid) ]]o inarteienn
1)111 orben, Inenn id) nit ba bnrd) jvinii, rebii niinb jelig joUt Inerben?' .'öbrijtit
nit, bac' biJ5e loortt jinb, U'ortt eljnijj ,^nbijd;en glambeiii?, ba (^'brijtn-s feljn
ralnin nod) lucrcf ^nncn I)ntt? Unb has jie an ('»Ijrifto geinartten joUteii,
geUnirttcii jie an l)lirein orben nnnb Uiercfcii. Sairninb ijtv geUnjj, ha-i alle
jtijft niib tlüjter, barDiiiten ber meljniing gel)ftlid) lentt jinb, ba-? ber jtaiib
fie frum nnb feiig nuidje, jinb oil erger bcnn bie geineljnen jralnenbelofier,
tabernen unnb inorbgrnben. Unb @ott and) Herbengt luim lüar^el)d)en, ba-? Jic
geinebnicflid) alle nnfenjd) jinb, llnnb bie U>el)U jic bnrd) jold)eii 0>i>bcn glaUibeu
Oerrnden bie fenjd)cl)tt Mjriftlid)-:- glaloben-5, mi'ijjen fie lui lolin and) bie
let)plid)e tenjdjeljtt Porriirfen, loic S. *4>cti-"iiS jagt, haß fie reljtjcn Ijii begirben
ber nntind)t bnrd) l)l)r grofj fnrgebenn. '.Illfio finb alle orben nnb gel)ftlid)e
gelubbe gemeljuidlid) loibber ba-? erfte, aiiber nnnb britte gepott gntti-?, ba-? fie
jnr allen bingen joütcn t^urljjfen, nadjgelaffeii nnb anjjgel)aben loerbeiin. Hub
allen gepftlidjen treiolid) liii ratten ift, ba-? jie enttiocber ben ^iibijdien glalobeii
ablegen unnb l)iii (5l)rijten glalobcn l]l)r gel)jtlid) leben oon neloe-? aiijal)eii obber
lajjen liegen platten unb tappen, (tbjter nnnb altar nnb loerben frei), lüaö fie
luollcn. ^Jiit auber-5, beim luie fie tbuu looilten, loo fie bei) Uiebbernu l)nu
unel)c legen. Senn ba mnjjeii jic bie Uiel)ber eiittloeber lajjcn obber el)lid)en.
Sit)e, ba» ift bie gcl)ftlicfel)tt i^aal, Daoon, jjo gott Inill, id) cl)ii digcn
buri)lc gefd)ricbeii l)ab' unb mit gnngjamer jd}rifft unb grunb bie gcl)ftlid)eu
4 jimb] fiiiift /. Vicijcii A' tnicifeii If 5 ob} bnä nit F 0 niccv tal)t A'
)( aljgitEt K IJ cinpflül)cii A' i-ntpflotjcii ///, cntfloI)Crt Fl 14 Iictciteitcn F 15 oin
'•Honn HI AS viim /' vum / batiniirii A' Jl fr. Ijcüji-vii // J2 nunbcinviiboii /'
■2:i (ebenso -JT) Qtmain^tM) J((F) J.s cuxt\)\\m HC jcvtcifjcii IK ■JH flclifUid) HC tvelu=
lid^en /// .TO Cljtiftciitirfjcii A' iicluem ///A' niinjcm F .'il licflcit unb blnttcii /.
■'iJ wo] Wann F H:i uncct F :14 ßatjfUic^ait /< fto iiott Witt /dUt In h'.rl. nljgcä A'
') Hier meint Luther nickt, mc oben S. I4.'>, seine Schri/'t 'De volis iiKiiiii.stiois',
sondern, da en xich um die Priestcrelic hatuletl, die '%\\ ben d)viftlid)en ^Ibfl' '(//. Ihis. Aux;/.
0, 44V ff.; Kosllin-Kawerau I, 325/:
aBibft bell talfd) (loiiaiiiitcii gcifllidjcii Stniib bc-i *13npft? imb bcv 3<i|d)Dfc. iri22. ] |0
gcluBb aiiff ()c6cii, baö id) Ijoff, c-j foll cimnii ivittcn (Vlutifcii iiiib irblirf)cv
uoniuiifft brau beilüden Hub ficf) nit ]]d «(icrinlirf) l)im f\el)ftliri)iMi ftfiibcii
faiicieit, betrieben iinb ticrtcvbfii Inficii. CO irf) aber bcii iiiuidcvti-ii liniicn
iiit ipiug tbiie iinb jie tun-neu loerbcii, ba-j irf) bie '^'faficii, '•JJiiind) iiiinb
* Dionnen lo§ maä)e, bie üofter itnb ftifft üerterbe, ha ligt tnl)r n[ä}U nn. Söcv
!nit bcn larDen gnug tbini, bie nit e()e \)oxm Umllen, mnii foflc l)fiti beim
(luie Scilomon fugt), luas i)im l)()rem narveii l)erlH'ii ligt ^ ÄMbbenimb, lueiiii ^
man fic nmb fcf^rifft unnb grunb tH)xS- bings fvagt, tl)un fie nit nu'l)v beim
linnifjenn un-J l)f)ren robten Pavnat bntt unb bifrfjoff (avlUMi: '£if)eftn nit, bo-J
'" id) el)u (nivnal bijnn? foUt icf) anrf) geleret iel)n baln'i nnnb bl)v icf)rifft unnb
grunb ^el)gen? 3Ba§ ift ba§ tion notten? SBdv babeii nit aüeljn bcn t)cl)ligen
gel)ft, ^onbernn aucf) ben allevlicilligiften gel)ft, -liemlicf) be-? i^apft« getift, ber
nit allcl)n bel)lig ift, inic b"l)riftny ti^nibcrnn ber aUerl)et)ligift.'
^'c^ mag nit mef)r Hon ben tollen Hermalebeljeten 5Pcbftlid)en Senden
'•■• lagen, bif? ba-3 fidj bas luirtte, reljne Hole! ba^ rege. 3|it fcl) gniig, baö
Dbcrman Unffe, mie er [a?[. Will fcfjulbig ift bei) feliner feelen fiet)I nnnb gotlicbcr
nngnabenn, folcf) ;)i6mifd)e ablaf; bnlTen Uerpreunen, fdjenben nnnb Hertilgen.
5)a^ii bie Samen, bie fie nnff ricf)ten nit atleljn tierad)ten olf} bie nugeleret
grobe töpffe, fjonbernn anrf) alf; bie rel)ifcnbe Hmlffe nnb bellifrfje feelmörber
•-'0 |n meljbenn narf; ber lere bepber, 5. 5^5cter nnb ^Inmli.
30 Ie|t, ift e§ nit et)n 3)amer, ba§ bie bifd^off öon gotis nngnaben,
mel)u nngncbige bevrnn, bie armen priefter fabcn, bie firf) pnn ben eblirfjeu
ftanb begeben? Ä^a-ö loill l)ic merben ? l'abet anff enrf), lieben l'arocn, lobet
auff cutf), l)^r ()abt fcfjon bal gemeljn gepet nerloren. (?i)n Bnbifrf), tjnrifcf)
« leben füret l)t)r, t)m blntt unnb fdituepf^ ber armen maftet l)f)r etur loolliift
unb prangen, mit liegen nnb triegen rambt l)l)r l)beriitann fepn gntt, mit
bannen nnb tpranncn martert l)f}r bie Uieltt au feel, lepb nnnb gntt, ha^i
ßuaugelium prcbigt l)f)r nit unnb tljntt uit allepu teljn get)ftlic^ bifrfjofflirf)
ampt, fjonbernn Incret unb nerpietet and) aubernu, lui prcbigcu, Periagt nnnb
31' oerfolgctt fie, nnnb fepb borf) bie )iiel)t nit mcl)r benn f)effige, l)eßlirf)e, fel)nb=
fcligc larDen, Inilt^e für untreglidjcn tinrbeu, tl)rannel)cn, untugeubeu, frfjanbeu
unb lafter bie loelt npumier faii norf) toill tragen, l'icben l'arnen, belfft bod)
batjii, l)elüffet etur uerbienft, legt getroft auff bie luage, bac- liUjr euir frf;ier
lofe loerbeu. 3Be^ le^be, bcnctt iat) nit, rtie l)t)r mit libc, fenffte, |uc^t unnb
gntte mdrf)tit gnnft bei) bem nolrf ncrbienen, fnrtt, nnr fiirtt, lieben SarPen,
i)l)r fel)b auff ber redjten bann. Xenn alßo tbctten anrf) elure Peter, bie
3uben, ba fie 6f)riftnm ertobtet, fepu Iwort Porpotteu, fet)nc ^tpoftel Periagt
2 Ibcniegcn JIK ertermtliifi /// cr6atmtlid^ /' .■> gcfongcn /// fnf)cn /' laffcn
fehlt D 5 loft tnoc^cn F lafi mad^c 1> 7 ^et^ Ä 9 (elenm luj Pavbinot />/
10 bor jü Ifln unb F 12 gonbevun au4 bcii ollet^. gctjft fehlt BC 13 lie^ligl fltiftlii^ '
14 Sat)ftiid)cn /. l'> reget /// 18! W bie grofien unb ung. f. /•' {iiöffc /. 21 3uni letften F
2ö niöftent HI meften F c»ern JIl 30 ^eilige '^cjfigc /> Ijctjüigc J7 31 butbincn F
34 2öe9 licljc D (l^bc F) iat)] iogt /- 37 crtobtclen DK crtobtcn /•' toblctcn ///
['){) älUbcv bell fnlid) aciiniinti'u flciftlidji'ii Stoiib bcc- 'ISapftv iiiib bor ^ifc^bfc. 1522.
l)ntteu, fimbtcii fic iiit ianfft ftfjlaffcn, fic imiftcn and) bic ))ibma auff fief)
laben, bic fic nufe lüiuliclcteit uiinb Ucvtilgctcii. äBic InoUt ca cuc^ anhn-i
niiftdicii Im t()iin beim al-3 bcii redjteii fi)iibenin foldjer netter^
■"iBeim idj im fraget, aiiß liuv^ gnmb bic armen priefter gciangeii nnnb
tribuÜrt h}crbcn iniib ber cljc luillcn, 2Bo l)^n ba-j got fcrpottcn fjaBe, obber s
Unc fnnbiflcn fie baran, 'JIrfjt idj, fie lucrbcn mit l)l)ren fdjouen l)ntten nnb
langen jdjnumljen erfor tretten nnnb fpredjcn: (i'o ftc()et imn bco allerl)el)ligilten
bccvetal.' 5)a5 lucrben bie urfarf) fel)n, bie jolrf) [)oc^gelerete, l)od)Uiirbigc Icutte
l'un il)rcm tfinn unffen tni geben. Ter allerl)ei)(iglt Imtter i^apft nnb iepne
Ijod^lüirbigifte '4?iiUcn norklilien mpr^, id) hett ber ßarücn fdjier gcjpüttett ijnn w
l)()rcm folc^cn tapffern, geliftlidjem fiirnelimen.
!b'\( rab rcbttjcr gutt. äBarnmb fet)cn bic gemcpncn fralucn Uiirtt nit
gern, ba^ innge fnaben et)licf) Inerben? Cn liltiepffel, bao \)fin am lünfee abgcf)et.
.^aficn hod) bie Inidjoff fdjicr pn allen ftifften epn groffen tcpl p()ver perlidjcij
|iu^ Don cpttcU Pfaffen l)nrti. li^enn Incr epii l)nrlin Initl l)aben, ber mn^ i»
cpn inr epn gulben balnm bem iBifdjoff geben, llnb ift nntcr plni epn fprid)-
lüovt: l'enfdje Pfaffen finb bem Sifdioff nidjt luitreglid) nnb finb beii feUngcn
audf} fepnb. 2ßie mag epn repd)er framen fremer fepn pnn ber uu'Ut benn
epn iBifd)pff? $Ber Inollt im bie gepftlirfien netter uerbenrfen, bao fie pnrerep
l^n laffcn nmb gellt nnb lebeubige fralnen belcte uerfanffen nnb bie el)lid)eii -'o
»ncpBcr tjcrpietcn, bie ppnn nid)t geEt tragen? *:)Jarnng ift manc^cvlcp. t5pn
lanffman liatt mnrl;, nnnb tnrf) fepte, Tpe "-i^tfdjoff mnffen linrnflepfd) fepl babeii,
Inie füllten fie fid) fnnft erneeren? über bac- allcv, ÄHMtn epncm pfoffen fcpnc
magb feilet über ben fd)nffeltorpp nnnb brid)t pnn ttloep ftndt, baö man epn
tel)ll mnft Ijnr tnnffc tragen, f;p nied)ft ber hinfjc nbir ben ierrigen gnibcn, nnnb •.■&
l)att ber 33ifd)off aber nrfad;, fcpne barml)erlucfeptt Imr Ijcpgen, nnnb nerfcnfft
bem armen pfaffcn nu cpnc mnttcr. 3elig finb bie bic bend)c, bic ha finbcr
tragen. C6 bic brnfte aud) feiig finb, bie ba fcngcn , ba fc()e ber irntcr i^ii.
Der gepft|a?l. (*)iiillid)c -^ifdjoff l)att fepneo Inni bem band) lilnepmal erlanget.
5inb ba» nit cble tpcuire fraloen bcncfjc, bic man tjUiepiiuil be-j iario fcnffcn au
mnfe nnnb bic l^luepmal ben gepftlid^cn l)crren fdjluanger U'crben mit gctlt'?
I'icbcr, lafj bir bifte nrfari) nit frf)(ed)t fepn Imbemegen fold) beplige
geftlidjc lenttc, baC' fie nit lui laifen epUu'pber ben armen Pfaffen, collten
fic nit t)urcn lictcr pabcn benn frnmme cl)lid)c Incpbcr? 6pn fd)eblid),
1 fönfft A' fmifft // J cuc^l oud^ 3/ 5 gefiotten F 7 ber aUet^eit. BC
S ux\aä) fehlt BC '.) iset iSap\t I 10 ucrjcljfljcu A fdöicr bct tatucn F 12 tcbt^cr BC
lüiitbt -/// 13 boä bie j. Kn. I 14 ben nroftcn t. /' lljlö idilid^cn jtnfen F ictlidöcu
j5ii6 /Jt/'>' l(> flulbin F/IK KSjlT Uiri'idjluoit /' Iti tcljdjcrl tcrfjtcv D xe\)d)mt K
ttomet K -Ji) 6» fehlt F ficidjc 1> JI Herbitten J> inanftcrlet) F t>> iviiirjjen /'
fiemiirtj F ■->.') iiiflft /> ,511m tauff / jfi ber tcüffc K ierißen /'/// jarigeii FK 26 3«=
jetiflen L »crfnufftc J^ :iu ttjelnrc fehlt M ftnume beud)tc I) jlucljniot (ebenso 31) I
32 bißc] bic F 34 lieticr l^äten F
') Dccrcl. Gratlaxi can. lH Dintixct. LXXXI.
iüMbcr bell fiilfd) iiciiniiiitc-ii flciftlirtjcii Stniib bfö '4-niPl'-5 imb bi't S^ijrtjufi'. 1522. IM
|rf)iniblirf) biiui ift (\)n ({)(\vc\)b, bno luni) iiit cl)neii l)iHcv tretet bni l)orf)-
loivbiiini l)mi C[ott l'ctcrit iinub l)crrmi. '-iHirljcl) iiU)i- iiU'l)iuMi fif)crti, lieber
iiu'iitd), ber iiit aiife cl)iicm filjcrüenb {joiibcvnu ganlj eiu^fttirfjcm l)crlant (\\:{)d
itbir bifjc l)iHf) inifi)iiiiiiu'n minb ticff blinbcn larDcn, bic borf; fto gav finb
■•' biivd) (loti-j Ijin-ii aller fl)nn, lüilj umib lieriiunfft beraliibt, biiö fein, odjfjeii
iiitiib cfcll fü'iger beim fic finb, beiimuf) finb fie gcliftlirfjc rci^cntcn. Tivi
l)cl)ft, bic lüclit ftrciffcit mit narrn iiiiiib finberun, loie 3ffii'^'^ fagt. ''3Jfel)iiftir.vi. :), i
aber, ba-i fic aiibcr urfad) unb griiiib mugeu aiiff bringen bcnn bie genantten,
bcnn ben Idibigen gdjli nnb gellt jnd)t ^ 'ilH'nn fie gleljdj nodj griiber beim
w grobe ^fcl lucrcit, feo mi'igcn fic l]l)e nit fagen, ba§ gott bic el)e üerpotten
batic bcn (.iriefternn. %\ S. '4-Hintnv bot fie elmgefelit ben prieftcrii, bei er fagt:
"Cnjii priefter ober iMfdjoff foll nur eljii loeib babeii nnb imtl)ertbaiiige, ,ind)tigc
Ünbcv', 1. liiiio. o. unnb lit. 1. .'boret l)l)rv, l)[]r larPcu nnb 9}laiiIaffcuHin,ä"iV
'^sd) incl)ne enrf), loer l)t)r loolffe fel)b, bie l)ln' tl)raniiifirt iibir ba-J imfrfjnlbige
>•'' blutt. Webt antlüortt, ''Ma-i luollt ober ningt i)br l)ie Ijn 5anct ''|Hntluö fprnd)
fagcn: (Sljn pricftcr foll nit inelir bcnn el)n lücl)b Ijabeu? üBai- loollt l)t)r l)ic
ein nicl)b bcnttcn ^ (vin pf äffen l)ure, luilctjev banc^ l)l)r Ijloeljntal l)in iar
oertenfft ^ Sanct 'l'anln« inepiict mir el)n loeiib, ba-J er nit Ijtiicl} obber mcl)r
lücl)ber l)obc, Inic l)m nllteii teftnment gefcli nnb geloonljcpt luar. 'ilH'nn beim
2ö nu et)n pricfter bifecm gottlid)en fpriid) luolt folgen, Mn fct)b t)l)r blntt
bnrftige ?onicn, bie l)t)r l)f)in loollt loeren / '-Jini ift clor grnnb? 'i'iai bringt
i)br ba loiber anff^ 'Üdaä crl)ebt ijljr end) nbir gott unnb feijiic loortt^ 5oU
man cnd) uugelcrctc (Sfel ubix gott anbeten?
Ter '-yapft l)att e-ö Uerpottcn. Am« folf idj fagcn? Sieben (yfeH, SBcnn
25 ber Stapft gepbtte, nit el)rcii oatter nnb iiiutter (loie er bcnn tbntt) nub alle
gottiö gcpott Pcrtilgctt, foltct l)l)r nit bic fcl)n, bic fid) l)t)m mit teljb uub
Icbcii lunb gotti'i luort-j loillcn entgegen fcüten? ■'öatt l)br nit getefjen S. ^^Vters
fpruri) oet. 4.: ""^1011 iimfe got mcl)r gel)orf5ain feljn beim ben '•JJieiifd)en?' So >jip,i. 5, 20
lüiffet l)br, ba-j alle meufrfjcn gcpott, loenn fie glel)d) gutt unnb nü^lid) loeren,
■»" foUcn fic bcnnorf) an ff boren unb nit iiicIh' biiibcn, locnn fic nntrcglid) locrbcnn.
taC' leret end) clor eigen flebfdjlicf) rcdjt. 9hi fel)ct \)))X, hau allen prieftern
numnglid) ift ba-5 ocrflnd)t nienfdjeu gefelj ber uerpottcn cl)c. 'Jiod; trel)bt pljr
groffen, unfcttigcn frartcu luirtte bic armen feclen mit geloattt tjii fniibcn
umb elorifj Ocrbatnpten gepli loillen, febct imnb grepfft, bao fic cS nit ballten
35 mügen nnb foUcii-s bod; b'iUten 011 alle nott. C pbr fcclmbrbcr, tnie ienierlid)
macfclt 1)1)1 clor l)cnb l)nu bem nnfd)ulbigcn blittt, loitd) cl)n recf)cnfd)afft
lücrbet l)f)r muffen geben fi'ir bifje tpraunel).
'•Jhi aber ift l)t)c offenbar, bat? fold) menfdjcu gcpott oon ber oerpotten
pvicftcr cl)C nit menfd)cn Bonbcrnu teuffclo gcpott fiiib. 2)a-j belucl)Bcu brel) fprnd;
1 nod^] boc^ / datier FKL trc^t F 2 ucttct / .) niciiid§cn D ganfe Etnft=
lid^cn A' ; bic fiorf) \\n\. F 14 wie it tuolffe /' 17 bebütcu /•' i'J %ai) 1 Ware T)
■2-i (Sfcct .1 J.-, gebutc K gcbuttc F 27 ictjcii OL 2'J glcljc^ fehlt F 30 iDcwn F
152 älnbcv bell fiilid) flciiaiuiteu acifllidicii Staub bc-i %^ap\ti imb ber ^iidjüfc. 15'J2.
©/^Hiiili, bic t.!liH'eit nb litum iiimb 2imp| tl)i'um| broLieu cil.iclct. ivim pvicftoi
foU mir cl)u lücl)b l)nbcn, liii ift emotiv liun-t iiiib ovbming biivd) 5. "IhiuUiih.
Xvumb ifts nit müc^lid), bao e-? jollt l)einanb anbery beim beo tcuifel-j icl)ii,
Um« ba inibbcv obbcr anbcro flepotten obbcr gcieiit ift. Xcuu i^ot vcbct lüt
lüibbcv ficf) fclb, litgciiltrafft niid) fcl)iicii mimb lüt, luie baö alle jdirifjt iiiiiib ^
Uevmiuüt mufj beteunen. |:Bl. iy4|So iint§ aud) alle bormiiifft Betciincn, ba»
folrf) iBapftsi gcfct; l)l)C luibber bic^e gottlid) iivbining '^hiiiU ift. ,;,^sft bitj aUC'J
nit and) Uax gmig, l)t)V ftumiiieii unb bliiibcu larbcii'^ Ähvo funb l)l)r l)ic lui
milden? 5d)einen fid) nit fd)ier c\m el)Bcvii ftl)rnn nnnb grobe fopff, bau l)l)v
i}ü tjaUtcn bcö tenffell-: gepott tuibbcv göttlich ovbnnng offentlid) bringt nnnb i<j
i. lim. I, :it;tinngt? Ter britte fprnd) ift 1. Simo. 4.: 'ßs incrben fomen lerer t)iin
gleljüiierel), bie ba leren tenffeU-5 leren, nerpieten bie cl)e iinb fpeljfjc, bie gut
gefd)affen batt.' 5ilic, ba nennet erfi felb teuffeU5 lere, bie el)e Herpieten.
llnnb rebet l)ie nit, loie bao Ingen niani Im Treffen faget, Hon beii lacianer.'
lie iacianer Horpotten nit bie cl)e, f5onbernn berbanipteii fie alf; fniiblid) i^
bing. 5lber Sanct 5pauluS fagt l)ie non benen, bie fie nur ticrpictcn nnnb nit
verbomnen obber fnnblid) adjten, glel)d) mic bie fpcl)fje uerpieten fie and) itiib
büd) nit funblid) adjten. XHIf30 tl)utt ber *\ipft, fagt nit, Uiic bie Saeianer,
bais cl)C bofe ober funb fei), item nit, ba§ flel)fd), cl)er, milcf) bofj obber funb
fei), fsonbernn ncrpentt fie nur Ijnm fd)el)n ber geliftlidjeptt, luie bie ©antt -•''
5}.''auhiJ fagt, Tao fie l)uu glel)f3nernel) rebeu anfe tenffeÜo leren.
iBepll beun l)ie brel) medjtige ftarrfe fprnd) ftel)eii nnnb unUnbberfprerfjlirf)
ubirljengen, baC' bie Perpotten clje fei) tenffelifd) bing luibber gottiy orbnnng
gcfeljt, fotlcn bie pricftcr giitt geUnffeii babcn, fid) frolid) l)i)raiiff Uerlaffen
unnb crUicgcn. Uiuib luer fjonft nit Infi bette, ebn wcbb im iit)emen, follt nur a;
^n lel)b iiuub tro^ bcm tcnffell imnb febner lere cpniB nebmen. lliuib i)br
larueii, inenn i]t)x nit be-? teuffcU-J nnnb febner lere v'lpoftoll Umlltct fepn,
foUtet l)l)r Dbn balju l)elffenii.
So aber pmaub anfid)tet, bao er pnu fel)ner Uicl)t)ung t'cnfd)el)tt gclobb
l)att, oft gnugfjam broben gcfagt, bay alle gclnbb luibber gotti-j gepott iiiib ■»
ürbniing nid)!-? unb bei) gotic: iingiuibcn Im laffen finb. '■Jin ift bbc fold)
gelnbb auff teiiffell;? lere luiber gottiS gepott unb orbuuiig gcfet)ebeii, loie flerlid)
anfj bem Uorigen uerftanben luirtt. 'ilnd) f;o gereben hie priefter nit gotte
fjonbernn bem '-J^apft an tenffellJ ftatt unb meitfd)en leren Xfyx Eenfd)el)t. Trnmb
I)abcu» aud) menfd)eu luiber nacf) lu'i laffeii, ba§ fold)o gereben bnii tebneii ■'■
I baobcii /•' oCicii / cv,iclU-t /' nc,iclcl J. 3 tjcmaiibS A' •''' Uacv / '.' mndtn\
iiiicObeii A' miitjcii /■' ma^cn / cljjciic l< cügcii 7/ njfjcii / 10 offcitlidj !•'/< i:i licfcljaffcii A'
;■/ Iröfcn F I7 funbcvtid) /- -Jo goljftUdjoit A -JJ bvii /•' -'.V luibcv.iiificii /'
■Jl flcicb IKJ '^ijvauffi barauff J/l :'(! tvatj FK -JU eine / :S(i licl /, bo olicii F
s:i uotigcm M
') (ieiiieint ist liier Einsers 'Süibcv ba» uiidjviftciiltdjc liiidj 5Üi. Siiitcv» iiii bi'ii Iclutjdjcii
Slbcl nufigniiflrii.' l'">21 (al. linders, Neudr. deutsclicr LitcraiHrwerkc. Halle JNö'J Nr. 831^4).
Süibct bell fnlid) gcnaiiiiteii gciftlid)cn Slaiib be« 'iHipft-J mib ta- il<i(cl)üii'. l-">2'.'. l.",o
lucfl an rtot iiclniigct, bevliaU'i'n floiil! fcl)ii fal)r brniiff ftel)t, luciiit i-tm
pvicftcv (\)n \w\)b miiitpt, >'lUel)u bic InrUi'u miirf)cii fnlir bxan]]. 'i^bbcvuiiUi
bic l)iuxm), bac' djttcU fnl)V ift, lierfcuffcu fie iimb (\dt iiiiiib |trnffcii lücninub
biiimb. Sinb Cv iiit fcl)nc ()oIbfeli3c lavUcii? Sic (^rcul^iflcu (^l)viftum iiiib Inifcu
:■ ii'avratam loll. äiniic Uicl)c, tncl) i)l)ii! ^sd) ton iiit incl)v, irf) tnaviic fic iiub
alle, bic mit litjn Iinlltcn, bov fic firf) fiirfcficii, fiott luirtt iiit frfjimpffcn lafieii
mit idjitcm luortt.
llmib fil)c beS tcuffcUv [)oßl)cl)tt: ®Ici)cf) )üic er mit fernem viiiiipctn iiiib
puUtcvii bic Iciitt bctvoflcn liat, bao fic incimcii, bic jccicn nmubcKii iiub fmficii
I" Ijulffc i)nn bcn I)cUif3cvii, l)att bamit mifj bei iiicffjc cl)ii inviiun-cft ncmmljt,
ol^o (jatt er auct) üiel fjrclulid;, fclfifjüd) ercmpcl lum pfaffcn f6d}l)im nit=
flerid)t, (nB bnS erf; bafjpiui üriidjt f)att, bnö clju flcmdiu rcbc ift: ÄMId) locpli
ci)ii mal mit eijiicm pfaifcii jiinbiiit, bcr ift injmmer Im rattcii, inufj cluiiilid)
Pcrloreu fel)u, baraufe fic bcnn gcfaUcu imn liortUocljfflutifl iiiinb iv'troft aiiff=
ir. gclabcn on alle l)offming bcr tieffcriitit^, bnä teiii tnifjcr »uclibi-^ Pold ift Unn-beii
beim bie Pfaffen mcc|b. Ta-:- Inolt er £)aBenii. 'Jluff bifie fdjaldeptt beo teiiffcll-j
t)att uljcmaiit ac^tiiiig flel)abt, öattö liberman laffcn flcfjcn inib bic feclcu alf^o
laffcn PcrlUiicpffcUii iiimb ii6ir bie maß fid) frei) ijmi bic fdjaulj flcben.' Ja-i
l)at l)lim gebicuet batm, bao fcpii gcpott Poii bcr fciifd)cl)tt befte (jelilidjcr
-« gctjalltcti luiiib gotio gepott mir bcftc ()iif)er luu-adjtct Unrb. 'M) l)crrgott, bcr
6linbl)cl)tt, ber fSSl. ■& 1] ftdjcrl)el)tt, bcr iiiilinffent)ct)t ä^apft.:; iiiib bcr a?ifd}üff.
G-j fiiib bod) larlH'it imb HcpBcii larPeii, lepbcr mit altiu groffcm forteliK
be-i teuffeUc' uiuib iiadjteijü bcr armen clcnben fcclcn.
•Öic tniH i(^Ä ilit laffcn tjnm anfaiig, bifj id; fel)c, luie fid) bie ifavucn
■-'.'- baijii ftcKcn Uiotlenu. ^sd) f)off, fic Uicrbenv mit frelicl liuillcn Uicrcii nnb
tmii bie afdjcn blasen.- Xa l)cHff \]i)u gott ip\ biird) iierbicnft Ijljrc fd)enblid)e-5,
fd)cbltd)eä, IarPifd)e§ toefecn nnnb regiment. '^liiicn.
Vid) Bitt aud) bic, fjo ha >uoHcn bic ßarPcn mit fd)rifften antafteii, bas
fic bo'ä offentlid) iinb reblid) tf]nn nad) ber rcgcl bc-3 (^nangeli nnb lere
M S. 5pauli. lliib fd)rcl)6en l)t)rcn namcn an baS Blatt nniib Bieten fid) mir frifd)
In red)t, toic id) tf)nc. Xenn )m)r BaBeii ba§ fortcl)l, ba§ bic larPen nngclcrct
fiitb, Bernffcn l)nn aller Inellt nnb nn fnr t)berman Ini fdjanbcn fteticii olo bie
bae licdjt fd)cmcn, red)t iiit lel)ben ningen, aiiff bcn plan nid)t trettcn moUen.
Somit ligt crnl)ber tjijx glcl)ffen nnub fic fc^mndt fcl)n fd)el)n meftr, -iU^o baä
:'5 man fic nit Ba^ fan marternn, bcnn fjo man pfin mit rcd)t troiit nniib
/ iDcgc 7 fötv J) flcfar K gtor /. favütcit (spiiler forj F S (c^c / .'' 6olbctii ///A'
// faljcOc K ^ü\ä)iüt^ I 13 fiinbct l'lll 16 moyb f) 23 boä) fchU I. «ortcilü /
•23 cttcnbcn FflK 26 afc^cn DFK cf^en IJI 28 aiidj] ücf) (= euch) F 2'J offcnlid) K
31 bcn uovtnl)! (cl)) III<(1) 32 bctüfft FK nu] nur BC 33 frf)cü()cii II l< id)olucn F
34 biunibct A' nibct FIIK fic jd^mudt] gibt K 35 baS] iiicv F ttn(jct A'
M 'ft^oii^' aiis frans, chanve, oft veitvendet , vgl. Grimm, DWtb. 8, 2166. ') 'in
bic njd)cii Hafen'; Nicht in Ls. Shj. Bei Woiuhr I s. i: aschc, Grimm, JJWlh. I,ö7'.i.
154 Sajiber bcii falfd) gt'iiaiiitttii gciftlidjoii Staub bcs ''l'ntifts iiiib ber iBijiljDfc. 1522.
aitOciitt, grimb iimtb iir)iid) l?u Ijörcii. Ta muffen fic fic^ l)tin Ifyum i\n^m
luib gduilfcn idjciuni, boo fie iievftiimmiMi luib nid)!'? für fiif) aiiffbviiigru
Hingen. iS'^nm fie aber mit frelielev gelmiUt, loildje l)t)ti nod) aUei)ii übrig
ift eljn !tel)ne |el)tt, ift l)l)r ungtimpff unb fpott ^o üicl groffcr iiiib foiitmcii
bn biird) lui t)f)rcr tierad)tuiig unb entfid) Inir nt)brung befte el)e, bao eo nur .s
gntt ift unterm tet)ll, fjn fie nur nl^ bie tollen (nrneu getroft freiieüu unb
inelbtgen.
"Jluff ha-i Uiir aber nad) ber lere <B. -^nmli nid)t allel)nc bie gelinffeii
fd)IoI)en unnb ftraffen, eonberim and) o(e neben ben Unna Dun bie Uniiiben
giffen, ob inUeidjt betj ettlid)enn gutt()er|ugeu bifdjuffen bifie fprud) geU'irdt '"
unnb l)tir fterlj erfdjrecft l)etten, muffen Weit bbren fragen ijnliortonicn unb l)f)n
anttlTiin-tteu, Inie fie benn tl|un follen, ba-J fie feiig Inerben unnb l)bneu foldjer
ftaub niuge unferlid) fei)un.
.§ic ift fret)lid) tcbn nnber rab nod) troft, benn ba^ el)n bifd)off (Um er
felbu nid}t gefdjirCt ift) fdjaffe gclercte menner, bie l)nn fel)ncm biftum {)l)n !■■
unnb l)er bac? (yuangetion lanttcr unb rel)n prebigen an febner ftatt, unb ballte
über ben felben, fetje brau aUeC', luaS am l5'naugeliLin Im feben ^"Ijriftuv leret.
■211^0 lefeen UUir, baä S. Salcriu«, S3ifd)off |ii f)bbbon, liefe für fid) prcbigeu
Sauet '^üiguftin, el)e er bifdjnff umrtt unnb bielt über l)bni. 'iLMld)o and) ber
braud) Umr l)nn oielen fried)ifd)en tauben, baö priefter für Ijbre bifdjoff ijnn -•"
l)t)rer gcgentnertirfebt prebigten. Talju foU eini foldjcr bifd)off mit beten, bicnft
unnb l)ulff an ben armen erftatten, loa« er mit prebigcn nid)t nuferidjt. äUo
ei)n infdjoff l)nn füld;em lue^cn nidjt erfnubcn loirt, ber beude nur uid;t,
haä er l)m ftanbt ber felicfcl)tt fel)n mi'ige.
©30 fpridjftn : *v!)a , ino InoUt bei) fold)cm luefjen el)n fürftlid^er ftaub ■■::■
blelfben, al-j ibt bie tnfd)offe finb?' ''^Intloort ieb: 'ÄU)r rcben nid)t, ioie man
fiirft Büubernn loic mau bifdjoff unnb feiig fei)n foU. iBer bntt bie iMfdjofi
^ü furften gemad)t^ C^briftn-j l)att l)l)u tierpottcn, fic follen nidjt fürften feljn,
ha er fic Oou furften fonbert unb fpridjt: 'Tic loelltlidje furften finb berrn
unnb üben gcloallt über l)l)r untertl)an, bl)i' 'iber foUt nid)t alfeo feijn.' Tifje i»
lüort toirt ber furft oller furften nmb bcbnö fnrftcntl)umy ioiUcn nit linber=
ruffen nod) fallen laffen. l'af; bn biftum unb fiirfteutbum fareu, fanftu nidjl
U,Mfd)offlid) bri)nncu fareu. iUarnmb luiltu bebn fccle cloiglid) Oerberbcu umb
|el)tlid)er cbre luillcn? Man bod) ber !aum crl)alltcn iocrben, ber t)m redeten
galten feligcu ftanb ift, loic loiltn benn bid) Oermcffen t^ii blel)beu bun ebnem m
1 ciifiütct i'' uvjoc^cn -/•' jvciti ///. ivm A' 3 fvauelcm /■' ludd)« A' lucldjö /'
/ uiigclimpff IJ7 ü cct D 6 ftöftcn /' 7 ((ctooltiiicii A' flhjnttigciib /•' U) bie
[ptiidj / /; ctfttcrft / Vi foldjct] bcv /' /.■>' muiofarUci) A' 17 (ebenso I'.l) ubcrl
ob //A' -JO Wrirrf)ii({)tii Fl< fiut{)i\d)n\ I. \>l (icncmuiirtitcit F JJ oti bpn oiibcrn /
2ii finb /''/(// ]'' -jn iünbcvct J'K ob(uiibcrt /// üljTJ Wibcttiiffnt) rtibcvrcljffcii /
3-t bc^oltcn /' 35 hjic toiltii bid) bon J
2Bibcr bcit falfdj getmiiiileii geiftlidjcit ©tiiiib beä SP^ipf'» "»b bct 33i[cl)öfi'. 1522. 155
Ocrbomlidjcn ftanb ^ "Üda^ t)ulffc' (fpvid)t 6f)vil"tu-:<), üb bii bic Q,an[i Kullt
flcluiiiuieft iiiinb bcl)iicv fccleit fdjaben tliettiftT luatm ir„-ji;
|3<L .'pül Wk luüßteu abcx bic fiivftcii iinnb bcv ''äbd l)I)ix fiiibev uiiub
fvciinbt ticrjoi-f^cn, lucnn bic [liftum iiiib ftifftcn iüd)t lücren? 3)a fil)c iinfjev
•"■ bliiibl)cl)t \)n bcutfd)cii lanbcii. äßcnii bl)t el)n bnlnr bcl)ncn ^oii crtiuivgct
ober fdjlüf^c obbci" mcdjt bl)r bcl)ii tnd)tcr ober fd)loc)"tcr tut idjaiibcii, ba incre
umitbcit iiiib liHiffcii', ba foUtiftu lool toben iiub rafjeii, iinb loeiiii bii el)u
Iniib bcrterbcii fimbtift, ]]o tlicttiftii o-j, fjo c\ax (\xo^ unrcd)t iuel)n|tii, bnc- bi)r
iieidKlieii tncrc. \Hber lieber, tl)ii bie anc\m nuff uiiiib fibe bod), ob bel)ii'3
'» finbC' obbcr freimbo ciroffcr ntbrbcr iiub fcljnb jel)ii iiiiige, benii bii bi)t. In
I)ilffift l)t)m Iwiit biftiiin, ba bii geling bift, ba>^ er beS tcuffclS fcl)ii miife iiiuib
el)it foId)eii ftaub fureii, barl)iiti er iiid)t tau jclirt luerbeu. Tav locliiiiftii.
Sngc ml)r, ob bu iiid)t crgcr an bbm tl)iift, beim ob bii taiifjciit idjlucrb biird)
icl)ii l)cr^ ftedji[t?
'•' 3Qßcnn ev l)un folrfjcu ftnnb geratten lucre itiifally (jalbcn, feo ioUtiftii
l)()ii mit (el)b imiib gutt eraiif? rel)lfen, lücrc aubcrv el)u glitte obbcr l)iui bljv,
ob bu gleid; nur el)ii brob Ijettift, ba^J bu mit bbm tel)Ieii fuiibtift. ilBa-i
tfjuftu aber? 3tuff hci-j bel)n fiirftcntljum, bel)u gntter uidjt tjur trennet, uid)t
geringer Uierben, ^o ftofiil'tu i)()ii oou blir Du ber bi'Ueu abgrunbt iiub fragift
■-'" uid)t bariiad), ba^ beljn flcijfd) uub bliitt cluiglidj ncrberbe, bac- bu nur rcid)
uiib groß bldibift. (5tt)e, boa ift bcr braud) ilü l)uu ganl^cm beutfc^cm taub,
^u jotdjcm grciulid)cu fecl morb nnnb Inürgeu mnf] man alte gtorteu leuttcii,
Ic beum laubamnfj fingen, ferlum nitb fauen tragen uub allen pradjt ertjciigeu,
^Tai' e5 gleid) ift ben uufi)nnigen fonigen >\fracl, bie libre fiuber bem abgott
25 5)Jolorf) Derpranten mit groffem fdjalt uub geböiie, bao fic ber fiuber fdjreljeu
unb iamcr iaftuic^t l)6reten.
'illßo ttjut man andj mit tod)tcrn uub fdjlneftern. Tic rcljlit mau, iba
man ftoffet fie l)n§ floftcr, fic UioUen obbcr liuiUen nid)t, aEcl)n, ba5 ber
ftam nnnb ftaub uid)t berberbc uub arm Inerbe, Ino mau fic folt anfjfclien \n
■M gleidjcm ftaub. ißic luol cv uid)t-5 ()ilfft. Xeiiii gott plagt uufj bod;, bao
i|t fiirftcutbum nnb ''Jlbcl ticrarmct, luild|-;< viUeid;! nid)t gefd)cl)e, Uicuu
fic es nic^t mit fold;cm grclülidjeu morb an il)rem fleljfdj uub blutt bcr-
fd^ulbet f)cttcn. Xnö uufdjulbige blntt fd)rel)ct über fie, bao l)örct gott nuub
rechet es.
4 ffiffl / "i tcuti^crt D 1cütid)cii ///A' lütjdjcii /•' liaulucv /' ctluivcict A'
ö ic^Iicge JJ/ iiicdjtj liröc^tc /' toc^tetcii /' Sc^möftcv A' frijmöi'tcicn / 7 vojic» /
S mointcft bu K mo^ntcftu /// .'* bocTj fehlt F 10 ficimbin / 12 luaiffeft bu A'
tueiftu H hietiftu / loct)ft bu VF 16 aber BCDFHIK IH gut, er BV äO ciuiglirf)
feltit F 21 r)m goncjcm beutj(Jöcn BC 23 foncn / btadjt 1> 25 get^ön A' gct^öne ///
getönc F 27 töc^lcrcn unb fdjreoftctcn F 34 xeä)tt] vic^t A' tid^et F
') Diese (illiterierende Bimluitj wohl loii Luther selbst herrührend.
l")(i atUbev bell faljct) aciiaiiiilcii ijfiftlidjrit ©toiib bcc- *4.'npfl'> n»'' bei IBifdjöti'. 1522.
■•Jhi lil)C bcc- inim-v-> ci)ii tcl)!. (v-ö ift bcv iiu1)iTV tcl)l bl)viicii in ftoitcni,
bic fvifd) iiiuib ivfuiib fiiib unb vm flott c-jcjdiaffcit, bn-5 fie nicl)bcr iel)ii iiiib
fiiibcv tvacicn fiillcii, iH'viiii'u^cu niicf) iiid)t bcii fttiub linlltcii Uiillifilid), Imn
fciijd;cl)t ift ein fliuibt' ubcv bic iiatiir, lucim fie öleljd) it1)ii U'crc. Tnt.ui (\o[
fein gefe| (bn er mau imb rvc\)i fi^uff) nitf^t IniU feo gcmeljn luidjgclaffm •■■
fjnkn unb mit uiiiiibcvl3ci)d)en ftcttiglidi niiff ticbeu, Sonbcru iiiugfvamfdjiifft
foE fcl|nm fclm für iif)m. Ulk'iin bii mi cl)u tod)tcr [)cttift ober fveuublm, bie
1)1111 foId)eii ftnitb gefallen loere, fnlltiftu, loenn bit reblid) unb fvum lucvift,
i)l)r cvauB lielffeu, od bii alle bcl)n gutt, Iel)t) unub leBen bvan fc|cn mnftift.
3Hicr nu tt)uftu alf^o um6 bclinS elenbcn gutti-J tuillen, ftoffiftu fie beut "'
teuffcll l)nn bcn xadjcn on Ijfivcu millen. 'ilni-J folget benn baranfl? .'oiire tut.
^sä) 1)06 mcl)u tag fein 51onne f)el)d;t gcf)&ret, 3l£ier icf) Itiilly botf) treffen naä)
ber f)el)ligen fdirifft, mie e^ mit l)f)n gef)e, unub luelifj, id) Uiill ni(f)t liegen, (nm
bl)rne, Ino iiid)t bie l)ol)e, felluime guabe bo ift, lau fie el)n>5 manf? eben ^o
meuig gevatten alf3 effen, trincfcn, fc^Iaffcn unub anbere natuiiid)e notturfft. i''
'iC^ibbernmb and) alfjo el)n man tan eljuv Inelibc- uid)t gerntten. Uvfad) ift
bie: iS-i ift eben fjo tieff el)ngepflant}t ber natur, finber liengen alfi effen unb
trindien. Tarumb batt gott bcm lebb bie gelibc, obbern, fliife unb allc§, Inas
batiu bieuet, geben unub elmgefelU. -IBer nu bifjwn Ineren luill unub uid)t laffcu
gcl)eu, mie natur Inil unub mufe, JlBao tl)utt ber anbere-, benn er Unit tueren, -'"
baä natur uid)t natur fei), baä felor nid)t brenne, Ipaffcr nit^t nelK', ber
meufrf) nid)t effe nod) triurte nod) fd)Iaff ?
1*1. •iMii] '^luc' bem fd)lief3 id) nu, Tay fold)e 'Jinunen i)nn tliiftern muffen
unlüillig feufd) fcl)n unb ungerue mcuuer cmberen. Sinb fie aber uulnillig
brl)nncn, ^o ücrliercn fie bits unb if)cney leben, miiffeu auff erben bie t)elle l)ahm -'^
unb bort aud). Sil)e, ba bringftu fie bbuu umb bebno Ucrfludjten gutt-5 Uiillcu.
Tao ift bie frud)t ettlirfjer toller, unfbuniger fiirfteu, bie f^o tl)rauiiifdj l)art l)alteu
ob ben lu-rfdjloffenen üöftern, lool'len ber natur loeren, Ijabeu gutt fagcu batju.
Sie liegen bei) loel)bern, loenn fie loollen, unb geben bbver natur Infft unub
valum gnug, aber ber arm Ijouff mufj i)nn feiiuer l)elleu brob oerberbeu. m
älVbtter, loo unlv)illigc !eufd)cl)tt ift, ba leffit bie natur l)l)r loerd: uid)t,
bac- fleljfd) famet fiel), loic a- got gcfd)affeu b^itt, So gebu bie obbern aud)
i)l)rcr artt nad). xa bebt fid) benn bao flieffcu unub bie Ijebmlidje funb, bie
S. ^Pmilii^' nennet uurel)nicfel)tt unub loel)if)ebt. llnb baS xd)5 grob eraufj fage
um ber elenben iiott millen: fleuffet cä uid)t b"» boy fleifd), fjo fleuffet c» ss
l)nf5 l)embt. ®old;§ fdjemet fid) benn bao ooirt tjn flagen iiunb befenneu.
J bljrncnl bov innen / :; ftift / jciiib / / niiteüjc^cit / :> i)l)v /t/ili Ji<'
IV cllrnben /'7/A' // in xaäjcn F bcnu fehll liL'lll 12 niDitc tan /' 'Jionncn bc^djt /
14 bictii / /< .liicgcii / IH glib (fltljbc) obct flu§ IHF) gctib II l< abbevn Wt'abctn UlKM
•20 bnatuv F -JS bc^d^lcüf! A' b\ä)lü\i F \ä)Unk I -'/ finOeien l> Jd bcljuä) bcä A'
.W rnmni] nliu /■' bcrob // :>J juiimct /// (antcli A' beirtjnffcn A' nbhrvn /.'('abcvit /'//
ubcvcn -/''A' .V.j cllcnbcn l'K 'in l)nfi lienilitl nnbcvfi uuiliiu A
Wibtx ben folf(^ genannten getfilid)en ©tanb !)C5 ^Sopils unb bct i8ifd)6fe. 1522. l')7
Samact) folget beim, ba-j fie i)m l)eiijcn bid] unb gott lefteritii, ueifliidien
l)f)veu ftaiib unb finb fcpnb allen, bie t)f)n ba|tu getiolffcn (jnbcn, unb nclinii-
mol ein fnUfjc ot)u l)irttcn fuabcn luir cl)c linn foUlKv nott, bic fonft liillelnl)!
fanni eljniMt giafcn genomcn t)ctt. 3il)C, ba-J InoUt bev tcuffcU Ijabcn, ba ev
5 bic^ leret, bic natur bempffcn, tüningen, bie ungcijtrungen fcliu luill.
2lMe liuillrn \v\n bcnn bcu iad)cu tliiin, bie guter leDbcu nid)t gteitfie
ouBtet)lung? l'luttUHut: "ilHiniinb tl)ut uuin uid)t, mic tjm nolcf ^sixad gejd)ad),
ha nur el)ner l)nicr !6nig 6Iet)ti? eetjncn 6rubern gab man cttina-j unb lieK
fie ben anbcrn l)ui uoit! gleid) fei)u. '•J-Iiüffen-? benn alle fiirften nnnb cbbel
'" blcDbeu, bic fiirften nnnb cbtc gcporn fiub ^ äl^a-j fdjattec', el)n fürft neliuie ei)u
burgcrijun unnb ließ i)(im beuugen an cl)nc' l^l)mlid)en burger-3 gutt? äl^bberuinb
el)n eble ntagb netime aud) el)nen burger. iH luirt-? botf) bie lenge uidjt
tragen, cl)ttel abel mit abel heDratten. Üb luljr fnr ber luellt ungleid) finb,
feo finb \xi\)x hod) für gott alle gleid) '.JtbaniC' tinber, gotti-ö Cüeatur, nnnb ift
"'• l)f)e cljn menfd) be-? anbern Inerb.
Unnb fif)e, fjo bei)u tiub ober freunbin ilit i)m flofter inol gerne nclinic,
luaS' il)r loerben fuubt l)un foldjer angft unnb nott, ba-^ fie nur t)nu ei)uen
feiigen ftanb modjt fomcn, SÜarumb l)ilffiftn benn l)l)r ntd)t bat^ü, ct)e benn
fie l)nn folc^eu iauu'r fouipt, unb gibft l)f)r, lua-> got gibt, e§ fei) ebbet obber
-" nnebbel^ '^Id) Ijcrrgott, loie lucnig forgen luir fiir bie elenbe feelen unb fiub
Bo gar l)in gel)^ crfoffeu.
W]o fagc id) nu, ba-? beffer ift, biftum uiiiib alle fidfie faren faffcu unb
cl)n armer burger ober batrr fci)n, benii bifdjofflidj aiupt nidjt trei)beu ober
niri)t fd)affcn, has trieben locrbe. Senn bo lüirtt fci)n mittel uod) ent=
2-'' fd)nlbigung fidj finben laffenn. &oü\-i tnortt muß bteijben unb uirfjt alleim
bifd)offlid}er ftanb, fjoubern and) fipiuel nnnb erben uergeljen. Ta magftu bid)
nad) rid}teu.
SBillS aber ber ib'apft unb bie feljnen uidjt Iel)beii (loie er benn itjt
tf)utt), ba§ (fuangetiüu prebigen, fjo baftu aber befte met)r nrfarf), bao biftnm
■A" obbcr ftanb ^u laffcn. "iJian niufj gott inel)r gel)ord)en beim beii meufdjeu,
barffift ni^t benctcn, bae bu bel)n bifd)offücf)en ftaiib bamit gnüg ttjucft unb
eiitfd)ulbigt fel)ft, locnn bii umbfierl^itieft unb prebigft, inie neiulid) el)n '-Bifd^off
tl)an l)att. ' Xic clenbcn lent Ijabcn hai (niangelion gefd;ioiegen iiiib i)l)re
feelen für bas Dolcf ^li pfanb fc^en trollen unnb bamit bie gctuiffenn fitreuu.
3s ^d) fprerf) ^11 foldjem 4*ifd)off: fc^ beljnc feele l)iin ei)nen tcbigcii liniirtel.
4 grajfen -ff •> tcmmeii A' bcmmcn F 7 geti^eftc ^ *■' l"*"^ ''' ■' '^'•'f '
10 jd^uebe eS /■' // lieg fic^ / Ourgc-j .1 IJ mogct A' 2o cUenbcu /'/< Jl cv
tvunicn l'K JD i'ctfloitb /■' -V" gctjovd^cu] lofen F gc^oviom jcin A' g. m. fiitd)tcn bann
bell meni^eii // .« cUenben 7-'A' .ö iptäd^ /•' jü jotrfjen Siidiofif" '•
') Es könnte der ron Mersehiirt/ oilei- der von Meißen sein; lealirsclieinlidi iM
letzterer gemeint: s. Luther tiii Jhiuytniuin den 3. Auyust irrJJ (ryl. EtuUm, Briefw. H,-i:i9}.
lös Söiber ben fotjc^ gcnonnlcn gciftltdjcn Slniib be-? 3-5a()ftc. imb bct 3?iid)bfc. 1522.
äl>etin fie bcv teiiffd Incg liolct, tim blieb id), luenii td) mirf} brauff Derlaffen
l]ctt? ^s^ tüill el)ncn folc^cn bifi^on t)abcu, bcr uicf)t jcljne feele ml)v luim
c^ninb lei^c, bic id) iiirfjt lrcl)B locv fie ift, Sonbcnui bcv iul)v bn-j (aiittev
(iunngcUon prcbige uiib |a*(. ii4| (>l)riftu-j fcclc für mid; uiib mljv ^iim flvuiib Icfic.
2^a bl)nn id) gclütfe, iro id) bleljbc. 5
Xcnn idj rcbc i|t nid)t Oon bcit 3;^cpftifd)en tnfdjoffcn, Itia-S bic tfimt
foUeii, fie IcDbcnS aud) md)t, Sonberun ob Drscnt dincr were, ber el]ii 6t)viftlid)
bifdjoff lui fel)u bcgevb, fcl)u fclbc- feclc fampt fcpu-J üoltf?' |ü Beloarcii. S)er
foU uiubbcrtjitjcn, iud)t mcufdieii lere ^oiibevii c^otti-:- movt laiitter prcbicten
obbev pvcbif\en laffeii. iUni bcu .Farben aber iinb '-J^ifdioffo c\6l',cii ift bvobeii m
C[,mic[ gefaxt. Wott c\ebe iiiiß fel)n gimbc iinnb fenbe tuibbcr Diin fepne eriibteii
OT Ulli. 22,7 red)te crbeljtter iinnb ftvaff bie morbev iiniib lumb l)t)rc ftatt 011, bic fcpiie
fned)te iinb fcptien feon cin% beut Uielinberiie ftnifen uiib tobten 011 uiitcvlafe.
Linien.
7 Weift D ti(et)6 7 Bftl)6 A' ■/ P^viftiim T. r. frclcl)6 A' r, tiiäjf />/<// i?('
7 tjtgcut] icnan /•' >s' fefln fcete ampt lH' i' iimd ftediiacn /. 10 ba oisn V<'
;; eevnbtoii // cviicn /' crnb A' l-j arficitcv fiFHK Vi weingaiten A'
a:pi\tü über Uutcvridjt Hon bcii .s!>ciliAcu
an bic f\Vixd)i 511 (!tr|iirt.
(Sc^on am 28. Wdx^ 1522 I)attc l'utI)oi- in einem SLHicfc nn iSoIjaiin Saiu^
bie 9lbfid)t auggefprodieii, einmal, luenn cv ^eit fänbe, einen iBvief ad Eri)}iürdiensciu
ecclesiam 3U fcf)iciDcn. 6v nennt feinen Stoff, bev if)n bvänge: bieönial luQv e§
i{)m Don SBcrt, an eine gan^' .fiircfjgenieinbe „in Oiott üerfaminclt " firij ,^n menben.
9tm 2H. ^ffioi (i^vief au 3ol;- '^'ang) Ijatte er bann ben Stofl gcfnnben: .Dociiltu
Sanctoriim. . . Vellem enim sopiri hanc quaestionem. . ." (ßnbetö, SBrieftt). 3, 380).
5Im 26. SSuni niclbet er bcmfelben: .Epistolam nd vos meditnr et veniet slaliin, si
Ciiristus volet. .' Unfere £c{)rift rourbe bann mit einem gteictj^eitigen 33riefe an
Cang am 10. 3uli abgefenbct.' Snt^er muß beni (^reunbe gegenüber ttagen, bie?
Senbfd^rciben fei .ox teni|)ore cfTusam"; l^abe er einmal mcl)r ^Sc't fo n.'olIe er
eine Scf)riftftelle öornel^men nnb über biefelbe an bie (Erfurter etmas richten. :^u=
gleid) ertjült (f. 9lnm.) Sang bie l*oI(matf)t, bie ©piftcl, wenn fie ifjni ,}um Srnif
geeignet fd^iene, in ^joffenbe 3lbfcf)nittc (paragraphos) ,5U 5erlegen; unter bie ^«1)1
bcrer, meldje Sutl^er am £cf)lufte ber (fpiftel grüben liefe, foUtc Sang nocf) einige
anfnel^nien, bod) babei nidjt über bie ßefamtjnbl 1" l)inau§geT|en. 9lm lt'>. ^nli
fd^reibt ^'ntljcr bann weiter an i?ang i^bc SBettc 2, 234 r. „Cactcnim credo e[)istolaiii
raeam vrbis redditarn esse fideliter."
S>ie in Erfurt borbanbenen 6cgenfä|c 3)t)ifd)en ben gutgläubigen uub ber
reformatorift^cn iKidjtung, bie fid) in leibenfi^aftliriten lumulteu unb litcrarifd)en
.fiämpfen tunbgcgeben Italien, berüljrt bas Senbfdjreiben uid)t Uieiter. i^ui einem an
ben 9lpoftel '^.^aulnS erinuernben l)er,5lid)cn lone wcnbet fid) ber „(vcdefiaft .pi
aSittenberg" an bie iyreunbe allein. Safj er bei feiner Maqc über biejenigcn, lueldje
Urfad) ,)nm 9lufrubr geben, nnb über bie „el^rgei^igen Sonberlinge", ireldje meinen,
fie lüären nic^t rcdjte iprebiger, wo fie nic^t über bie fd)lid)te Einfalt ber ^prcbigt
öon Gbrifto l)inau§ gingen, ancb einige feiner (ärfurter 3lnt)änger treffen wollte,
ift bcutlid) :^eraue,^ulefen. Sic llJafjnnng, uic^t* im föutbünfel anjufangen, fonbern
betenb alle§ @ott ant)eimjnftellcn, flingt an bie Slnefü^rungen in ben ad)t (Eermonen
imb „bon beibcr ©eftalt be§ Satrament§" an; öon bem Sd)onen ber Sc^wadjcu
wirb auä) Ifiix mit fitttidjem Prüfte gerebet. Sie 3}erebrnng ber ^''fi'igeu fei nid)t
•) enbeti 3,429 (be äBette 2, 219): .Habes en epistolam ex tempore effusam: solve
sigilliim et lego. (piara si visum e.st excudi, fac nt in paragrapho.') digne distinguatur."
ino @piftel ober Uiitenidjt uon bcii .ricilicieii. iri'22.
iiota'cnbig für einen, bev nllein nn Glivifto ^ange; nnebevnni fei ober bcv £d)iuad)cn
p |d)onen, ba§ fie aümQ()lic6 auc^ ^u ßljvifto gefütjrt univben. '
t'ong t)atte atfo, »nie iniv faTjen, 'Jluftvng er^nlten, bie (Jpiftel in 3)vurf jit
geben. Wix I)nben and) benicntfpvedjenb eine in C^vfnvt bei ^J3iatt[)C5 fllaler er=
fd)iencnc X'hi^gnbe. Cv? fragt fid) aber bod), ob fie ober eine ber beiben 6)runen=
bergid)en bev Urbrutf ift. Sie iüerfdjiebenficiten ,5miid)cn bem Erfurter unb beni
2Bittenbcrgcr Srncfe finb freiüd) nid)t fo erlieblid), ba^ biefer (Vrage tiiet 6)eiind)t
.yifänie. (VÜr bcn 'i'or,ing ber 'JUiSgabe iion Waler tonnte es fpred)en, baf; nad)
bent nnteii S. löo gegebenen iertüertjältniffe feiner ber 'Jiadjbrude unmittelbar
an'] ben 2Bittcu6crger Sruif ,^nrücfgel;t, ferner, ba| ber ©vfuvter Srucf bcn 2cjt in
lucnigcv '.'Ibfdjnitte jerlegt al§ ber äBittcnbergcr; ^ntfjer ^atte bie-i Wefdjiift bein
p-rfurter y-reunbe anüertraut; foHte biefer e-i nidit genügcnb getl)an unb Sntl)er
bann für ben ©rnnenbcrgfcEjen S)rucf eine beffcre (Einteilung gemacht t)aben'? 3lbrr
in biefcm ^afle bürften mir einige fad)tid)e 3[nbcrungen evicarten, tüie fie Sutber
ftetC' an.yibriugen pflegte; biefe fefjlen. ^Inbrerfeitö fdjcint un§ bie au§ anbern
2)rnrfen '■^JalerS befanute Crtljograpljie Ijier .inmeiten bnrel) bcn SBittenberger Trncf
beeinflujit ^n fein, aber freilid) tuiire ortt)ograpl)ifd)c 'i^eeiuflnffung audj li'oljl ber
galt, wenn ber Criginalbvief *)Jialer üorgetegeu I;ätte.
S!ie ituSgabeu ergeben fidj pnädjft folgcnberniafeeu :
A „P'ptftet obter t)ntcr= j| rid|t Pnn ben t)el)tigen, an bie , ftref) ^u ßrffurbt l)nn
gott I öerfjandet. , S). 5Jlartin l'ntljer ecclefiaftes l^u 2i)ittent= bergt. "
Wd liteleinfaffung, Sitetrndfcitc bebrudt. 4 33Iättcr in Cuavt, lefete
Seite teer. 3lm (J-nbe: „(Sebnuft Iju 2Bittembevg. jj ^JJl. S). i-jij. jj"
Srucf uoit 3wl)nini Öinnicnk'rfl in aBittciilieviv — ,ßitantejd)e ©Icj., SBetlin,
(Söttingcn, ijninbiirc!, Sttaijbiirg, Stuttflnrt iioiibcob., älMttfitberg , aBolffU:
biittcl, 3>i''ffa", .Kupenljagen u.; n. Tommci *Jit. '284.
7/ litet ufw. tuie bei A, bod) „obber" (S- 1). '^Ini 6ube: „©ebrucft i.ut
SBittemberg. [j 1V22. jj"
Stiirf Uon ^oljnnn ßStimcnbcvg in äl'iitciibfvg. — finanti'frf)c ©Ig., Scvliii,
2nn,iig, Sve^ben, ®ott)n, .(iiiiiiinitg, Voipiig, i.'ülH'tf, '•Jiüiiibetg (^55)1. unb ©t.,
SllH'inmi-, älSetnigetobc, il>ittenbcrg l*., 3Bolffnbiittcl, ,Uo).ient)ngcii, l'onbon;
ü. Sommer ')lx.2!<:>, ijsanjer li, 1341.
(.' „6'piftel obbev bntter= i| ric^t Pou ben tjel)tigcu, an bie | fird} t^u (h'ffnrbt
i)nn il gott tier^anilet. || 3). ^JJJartiu. |i Sutt"l§er. jj (Scclefiaftcg ; tin SÖitteni^
bcvg. " "JJlit liteletnfaffnng. iitelrürffcite bebrndt. 4 ilMätter in
Quart, Icljtcä slMntt leer. ".'Im («-nbc: „(ücbnuft IjU (*rffurbt i^uni ||
Sd;iDar^en .^om. ||"
txud Don Di(itt)es ITJnler in ffrfiivt (U. Tommet ©. 2r.9 <«r. 1301?!. —
.(hinnfeftljc ©Ig., 9Iviiftabt, ?liig--bnrg, ä^nmhcvg, S3crlin, SBreslnii IL, ©ifennd),
ötfurt, ©ollja, .'iiielmftebt, .Hoiiigjbeig 11., Lüneburg, *DJiinrf)en .^St. iinb lt.,
©tuttgnvt (i.'nnbe'5b.), SBolfenbiittel, .ftopeiiljagen , üonbon etc.; *4-(nnjei-' II, i:!45.
I) „Uonn |i bcn Ijeiligen. f, dpiftcl ober Pnttcv= || rid)t Poun bcn || (^eilige, an
bie li Fird) ,^u (*rt= furbt iun got ber= [ faui= ji Ict. ;, ^'~-|k
') Äöfllin, «utbev l,r.l4; .Uolbe, l'iitljev 11, 1. .^7. SSergl. Uieitct (Jiibcv.<, ^'iill)et.3
iyiicftDcdjfcl 3, 430 ff., luo bcfonbetÄ bie 'lU-vfonnlien bev nm Sd)Inffe be? 93riefe>5 genannten
Wniinor leljonbclt nierbon.
©piftcl ober Untcrridjt Don ben .gieiligen. 1522. 161
S). maxün. Sutl^ev. ;; gccIefiafteS ,511 1 Söittcnitcvg. || 53J. S. irii. 1]"
?(ii ber rechten iinb Unten Seite je eine Sknbfcifte. Titetvütfleite 5c^
biurft. 4 Slättev in Ciiavt, le^teS iMatt leer.
Sturf iBoljl Uoii (Sgibiii? Seflenfürft in itobiitg, ba bic 3;t)pen mit bcncn
„Son bcl)betlcl) ÖJcfialt" 'MiiSg. C-' auf'3 rijarnttetiftijc^fte ftimmcn. (Cbct Keoxg
t^tlingct in Bamberg, bcr mit 5-id)t" 2t)peu brucftc?)
D^: Sie üeibeii i)fiinb[eiften finb qIä cinonbev etgönjenbc Öiegenftiicfe gebndjt,
nnb [teilen eine niif einem Surfet ftcl)enbc SSafe mit SBlättermevt bnv. Skni bieiev
hjirb ber litel geroiifermajien eingefafjt. So in bem einen ber .Snaafeictjen 6);.
(L 1522 70), aJtündjen ilSt. (4" Tli. U. 103 VII, ,5) unb U., Sarmftabt, treiben,
ftönigsbetg 11., .ijnüc U., Jüitnbcvg St., Stnttgavt, äöeimnv u\m.
Xiinn aber bencijte man nod) folgenbe Spietarten Uon D»:
D»': St. 'K ij>' 3-25: „ünnb Inficf ba-:- Ininottige, Unnoftige, ble>)benn
unnb Uerfdjonet ber |1 • ■ ." (io ÜJüindjen ■fiSt., 'Ji'ürnberg St., Stuttgart,
aßolfenbüttet).
l)'»-: 5BI. 31 ijii 3- 20: „unnb lafjet bnc- Dnnuttige, Unnottig, bleijbenn
bnnb beric^onen ber || . . ." (jü 9)iünd)en 11., 9Jürnberg St., Stuttgart).
D'': 3nh)eilen ober finb biefe beiben 'JJnubleiften nmgemenbet, jo baft bio nn^
cinonbor gehörigen glatten Seiten narf) anfjen ftel)cn. ©0 in bem 2 ten .(tnaatejdjcn
feemplarc (L 1522 02 li), ^Berlin il.uth. 2:«i9i, DJiiinc^en .giSt. (4» roleni. 1853;,
öireifÄiDnlb jc, 5iürnberg ®ÜJ!., aüolfenbiittel. »(. 9liii' 3.25 ifl bei 3)b mit
1 )•> - übereinftimmenb.
Sgl. *Pan3er II, 1?42; ßncjincfi, Thesaurus 9lr. 1513.
F^ „Uoii ben l^oitgen (fpiftet ober onbeiTtd^t 33on ben j] Ijailgcn, au bic
üxä) 3Ü 6rt= I fuvbt in got Ocr)ainIet. j. S>. 9.1fartin. 2uÜ)n (vccleficiftfÄ
iü »ittcmbevg. iWJ 2. .\'i£ii. ;' liteUücffette Bcbnicft. 4 Blattei-
in Quart (ftgnirt aij; aiij), te^tei Slatt leer.
Srnd Don 5Jield)iDr Sinmminger in 9tugsburg. — Cfrtangen, ÜJiündjcu .ipSt.
unb U., ajiünficr i.SIÖ., SBeimnr, Ä>ittcnherg 8. ',3|t luol)l i^nnjer 1343.
S3I. Q üjb 3. 2 t). n.: „SJBittemberg nm 3el)enbe |1 tag bcs §eümoimtS. Ü)i 2
X-^ij. !!"
F'^ „Uoii ben fjailgen \\ (fpiftct ober önbevjic^t SJon ben i| l^ailgen , an bie
fird) 3Ü 6rt= || furbt in got ücvianilct. || S). gjJartin. S!utl)er ]| (icclcliaftc-ö
3ü ;| toittemberg. i| m. 3). XXii. " litetvüdtfeite dcbrncft. 4 S^liitter
in Quart; tc^te§ 58Iatt leer.
flnnnfeidje Stg , Sfflolfenbüttel, ßonbon.
331. a iij'' 3- 2 ü. u. : ... „SIBitemberg am 3c')enben i| tag^ be§ .fioümonatS.
Tl ® Oij. !l"
F „Uon ben t)aügen ][ C^piftei ober bnbevridjt '.l'on ben |I fjaitgcn : an bie
fird) ju grt= ij furbt in got üerfameÜ. Ij 2). ''JJlartin. ^'uttjer. i; (iccleliaftes
ju II toittemberg |i 9K. S. l'.^ii. " litetriidfeitc bcbrndt. 4 Blätter
in Cuort (Sig.: Slij; 9liijj.
Irucf Don Siluan Ctmar in Jlngjbntg. — flnaatcidjc SIg., 9lng;>burg,
Sorlin, (frlaugcu, 9Jhinc^en .ijSt. unb lt., i'oiibou; aBctler 2141; biejer nennt
als eine onbere bei ilianäcr notierte SluSgabc besfelben Irurfeä *4>Qn3er 'Jir. 1342.
Sicfe ob« ift nnjcr D, bie »on Sffiellet be.jeidjnete foU h)ol)I il^anjer 1343 fein.
G „ATi bie ,^ir i^ d)e 311 6rbtfurt in gott üer|"am(et, 6pi fte( önnb ünber=
ridjt üon ben jj I;el)ligen. ^. 9JJartin yut[;er ! 6cc(e|iafte§ ,y'i ; SBitte
fiut^cr§ SBerte. X, 2 11
1(52 Pptftd obcv lliitcrrid)t ucii bi-n .Söeiliflcn. 1-V22.
faevg. " 'D.Hit Jitelcinfafluiig. Üitclrüitkitc bebriidft. 4 3?Uittev in
Cuatt, Ic^tc Seite teer.
Srurf Bon 91bnni 5>efrt in SSaiet. - fiiinatcfc^e Slg. , 3lugäburg, SBevUn,
.'peibelbctg, 3)iünd)cn .'pSt. iinb 11, 3?Qiel, Sonboii, St. ©aüeii (Stiftsb.), 6(i)aff=
()nuieii ©t., 3ütid); 2BcIlcr 214:^.
// .EPISTEL ODER '; ünbcricEit Houn bett ]^cl)li= ;| gen, ?(n bic tird) ,yi
(Srffurbt in |i (Sott lierfamlet. jl ®. 5Jlart. i^nf^ev gcctefiaftcS |i ju Jtiittcni
berg. H" Sitelvüctieite iicbvuc!t. 4 Stöttev in Cuart, leijte Seite lecv.
Sntä boii 3of). .giecriuagcn in Strnßbiirg (und) 31. ®d^c). — 9lugÄbutg,
sPafcl, ,ffupcnl)ngcii, ®d)Qfft)auien i,5Jfiii.), äütid) (fiaittonäb.).; SBcIIex 214'2.
I „5)on ben '^Qtilige ©^.liftet ober I önbcrnc^t. 9.«on ben Tint) " tigcn. 9(n bic
firc^en || 31: (vrtffurt in got \ Dcvfanielt. i, S. iVJavtin iwüjtx |i ßcctc--
fiaftea ,511 '; iVvjttenfierg. | 93t. ®. XXII. |l" 3 33Iätter in Cuart,' (cljte-S
leer ober fel^Ienb.
©tiittgotter Snicfci: (?). — (Siinind), ©tuttgort.
K „23on ben l^ailigen || gpiftcl ober ünberricf)t Uon ben H'^aitgen: an bie
firi^ ju grt- II fnrbt in got Ucrtamett. || 3). Wartin. !i'utT)er. || (^cclefin-
l"te^ jn !' tnittemberg. i; 5Jt. S. XXn. Ij" Sitelriicffeite bebrncft. 4 ''MaiUx
in Cimvt; te^teS SSIatt leer.
Snirf öon Sorg 9tabtcv in 9Ing§Burg. — 33evlin, t^ttangen, ÜJiünc^en lt., 2Bien.
»l. ?n'' ,^.1: „3f)eiuä. II ÜJkttinnä Sntljev (fccic)inftc.J [jo!] ^u li äßitt™^
bevg". — £cv iejt aii foldjev jdjlicfet fidj jflaüild) an /•' an.
3)ie „C^^piftcl nn bic .^irdje ,^ii Erfurt" ift aucf) ntigehrnrft in ber Sdjrift:
„l>(n bie ßf)riftc= || lic^ fircl) Bertanilung nineni ji (Srfamcn ^Kabt Inib ge || nmin
ber Stat SBeljt. .^eri || 2^eopaIben üon IBelü- || con ©enbbrteff. || 2fm
3or gjl S) X.Vii. I'" [.£-)ot.ifd)nitt, ben tl. a'etruä barftettcnb = ij. Sommer
9}v. 48"|. Wit liteteiufafiung, Xitelrütffeite ticbrurft, 10 SSlätter in
Quart, bae te^te 58Iatt leer.
«etlin, Sonbon, aBolfcnbiittel. — V). u. ScIIiton ift lifHolb ßcvlad)(ev)
öon a3inigl)cim.
331. S8 iij'' 3- 1 beginnt Sutl)cv-J (5-piftct uon ben ."pciligcn; „l'iai-tinnÄ i.'iitt)er.
(^cctefiaftc.? 3» II äBitcnbcrg alten (^l)tiftfn jil (h-fntbt/ . . ." nnb cnbct oljnc ben
£d)lnf{fatj ber ftrüfte an ^sof). Vinng ujtu. ^l. 6 2''- 3. 1: „• ■ ■ 3» "i^''" fet)««!!
3!nb inifcrin liatct bct gcbencbrt)ct fei; in cungfaitt. ?lnicn. ]]" SJainntcr ein ©djnöttel.
Unfere Schrift fte'^t tat. bei Cbfopoeu§ «t. 3 6 unb (abwcidjenb) bei Sluri=
faBer 11,80"; beutfcfi aSittcnberg «, 422''— 24 •■^; ^ena 2, 105''— 07"; mten--
6urg 2, löPff-; ^eipjig 18, 192 ff.; SBatc^ 19, 1194-1200; erlangen 53, 139-44;
bc aöette 2, 220.
3BaI)rfcf)einlid) ift . I mit feinen ®rurffeT)Tern bod) ber Urbrudf, B .^toeite 9luf=
läge, C au5 li gefloffen. SÜIe fpiiteren S)rude gelten auf C 3urücf, ]I anfetjeincnb
unmittelbar, bie übrigen burd; SSermitttuug cinel berlorenen C^; FGIK jeigen
Übereinftimmungen gegenüber (', bie beftimmt auf ein ^^-'i^^i^nötieb Ijinlrcifen,
aud; ]) InBt fid) am (eid)teften auf ein fo(d)e^ ^urürffüljren; ba E 58efonbert)eiten
mit (l folDo{;( al§ mit C^ gemeinfam .jeigt, I)at ber ^Erncfer (ber aud) F Ijer=
ftelltc) neben (^^ aud} (' bcnütjt ober ein jtoifdjen (' nnb r^ licgenbcS r'> allein.
@pi{tcl ober llnterrid^t öon ben .^eiligen. 15-22.
163
äufeerüd) .^eigcn bic näf)eve 3iilo'"n'fn9cf)öi-'9fc't -^BCIl cinerfciti, {C'')T>EFGIK
QiibevfcitS (litct, Xejrtabfä^e), inncvlirf) 6cfonbcv§ FCIK in öiclen ScÄnvtcii.
Sai 58eil)ältni# bev Siiicfc bihfte benmad) baä folöcnbc fei":
A
K ah.
G I K
3n bev Sprac^form unb 9ic(^tf(j^iei6img toeic^cu 6efonbev§ E-
Sufamnicnfaficnb fei f)icr bemeiEt:
1. Scr Umlaut c >• ä tnglic^ (,'H, faret 7, befcf)äbigen (aud) baftieu)
FGI, fdügfait FI, cbenfo 0 lUmlaiit tion ä)> d f cf)Wär FCJf, fcömnfjen FGI,
e]>6 ermotet, looren FI; ber Umlaut iiiitcrblfibt tu faret FGK, ainfattig
FCtI, txla\i{n'\% FGIK; u>ü abgvüntlicl), gelüftet, überf glittet i,.FC;/A',
fünbe H, fülle I)EI1 (bafüv ttblU FGI), o>6 nötig EFGI, fordeten G,
tobtet EFGI, gotlid) HI. ö fel)lt gan.j 7); u (alt uo) > i'i futen FGI, tüfft
EFGI, brüber//; au^eu (eüi reücE)t EFGI, aber glewben> glauben T)—K.
2. S)ic älteren Sautöerl^ältniffe finb j. 2. loieberl^ergeftcllt; fo trennen ei : ai
EFI; u: ü EFGHI, ü : ü biefetbeu, boc^ nidfjt regelmäBig; bic alten J.'äugcu
ftel^en üereinjelt: bertrurocu FG, toff GIl, fin (einmal) G; unechte? ie ";, i üil,
bifcr uff. BEFGIK.
3. i>e in meldte T)^://^ (h5öld)eFG/), xothex DEFGHI; o > u (ü)
fürchten EFI (hod) ouc^ umgefcl)rt), fun EGIIK, abfünbert EFGHI,
gettjunnen DEFGHI , funber H, tummen FGHI, antraurt EH, (knU
runbung: ü^i bemietig B, miebe G, umgcfetjrt toürbet (—wirb) /, tuüv,
würfen BII; o>a Xoa. EFGI, pfatten FG.
4. 3)el^nungi = !^ fe^lt bei jn, jr, \nix[ EFGHI, t)r, l)U />; ftccu, gern
BEIH, mccr EFI, leeren EFI, eren B, mcr BGH.
5. 3fn ber i8et)anbtung auelaut, c finb BE bie S^ifc^enftufe ,5iüifd)en bcn
e = reichen A — CH unb ben faft burdjWeg bertür.^ten FGIK.
G. ßonfonanten p>b gebet 7-7, gcbeet 7), gebett G, gebott FGK,
brel)fen FK; b > p plut 7), pringen 7'A'; l^äufigcr ift t > b nur in H:
feljben, Ujiberwerbig, fd)nel)ben, geraben, wel)bcr, unber; unbcr audj
B—K, fc^nei)ben (.Ifc^ne^tten) aud^ BFGIK; l|>d) in fedjt B, fidjt EEG.
7. SBorfilben a"- > a"- (aetfd^ne^tten uff.) BFGIK, ein-, ouf-
> in-, öff- G, l-'^'bt- (l)eliben)7'; g- > ge geleid;eu, genab 7)6', genüg G.
5lad^filben nife > nul EFIKy nüß //.
11*
164 (Jptftcl ober Untertid()t uon bcit .ficiligen. 1522.
8. fvlfiionsfoniieii: bei fd)mQd)en S3ev6is trivh im ^•■axt. 5ptät. -tet^t
übcvfdjütt, au§gerid)t, flclcift DEFir (tuecf)fc(nh); ge- im *}.nn-ti)i. wirb ,iitgo^
fügt in gctI;Dn F(rIK, getobt FdlK, gegeben FGIK, nmgctel^rt geben ebel)ct
> Bcnebeljet 77; in b. 1., 2. *pluv. -et > -cnt (merbcnti EG; jv fuvcfitet
>iüvd)ten 7/, fi"^ > ft'inb 77^t'7; uioUcn ^ lODÜen (im gongen 5|>rii|.i
75 — K; mügen ^ mögen If.
9. @in3etne Söortformen ifotueit nod) nidjt oben bcv^eid^net) : fonbcvn
> fonber EFGIK funbcr 77, nict)t > ntt (toec^fetnb) EFGIK, benn
> bann BFGIK, ha. in 3ufanimcnfefeungen >■ bar EFGIK, ipo- >■ toar
■ toarmit) 7)7V, toamit £", brDber>barob EFIK hax ob G, bcftc>bcfter
D EFGIK, b a r i n n e n > b a r i n n EFGIK, f c r n > f e t r i^ö e r r ) EFGIK, g c g e n=
anber> gegen anbern DEGIK qet^en einanber 77 an oinanber E, f)in=
fürt y [)infürD 7^77v' fiinfür G; gutbundel " ~ gntbunrfen DF — K,
eergi|ig ^,> eergelj^ig BFGIK, jtoitradjt ^> ,5Uiel)trad)t CI), vvcbig(e)tcn
(Subft.) > prebigen BFGIK; ba§ erfentntS, bie ertantni^ FGIK. ba^
in E (einige Wate) ift tiiclleid)! med^anifdje Stuflijfung bon b,5.
10. ;Kein orttjograpfjifd) ift f>ö (öotgen, bevr, Dertig) BEFGIK, ein
paarmal ij >■ .5c C, fdilagen flagen C.
11. 2ßortüertaufd)ungen : crfoffen p- ertrnnten EFGIK, geleljftet
> get^on E, {jinbcrc > eer^iubcre FGIK; ]^at§ftarrig > -ftard E.
"JJlartiniiv ,yutl)cv, 6cctciiaftc-5 |;it 3i^ittenIbcr(^f•, nlUMi
6^rtfteit Int (vvffurbt fampt ben prebiflcvnn unb biciieni c^nab
iinb fribt l)nn (^()riftii ^MuM" nnficvni Ijerrun.
;)ott icl) (-(cUibt iiiib i-(cbciicbcl)et, bcv nnrf) abiirmtblirfiein vclidjtiimb •,
li'lliicr bnrntl)erl!ifel)tt Ijii bicf^en lici)ttcmi luibbcv aiiffvidjtct icl)n
licljliflcc' (viiniuidion lum fcpnem \\on iinfeerin ()errn yfyi\Vi
b'ljrifto, biird) Inildjni \v\)x luim vcdjtcii crfmtniv bc« liottcr§
aller barntl)erljifct)t fonieii, bic er biird) l)l)U nutf imo, bie lin)r
glelübcn, rel)($nd) ubcridjiittet lintt und) bem c^reUiIid)en finftcrni'S ininb l)rtl)uni w
bcc' Cntbtd)rifts , barl)niicn luljr nUc erfoffcn gclücBcn finb bifjlier iinb bcm
flott bifjer Inellt fnUiren unb fd)>iiercu bietift fleteliftet linbcii mit fiinbeii iinb
allerlei) unflottlid)em liu'tjeii-
Sarumb ^0 it^ erfnrcn l)nbe, \>(ii aud) bei) euc^, lieben bruberu, bo-?
tl)eh3rc ned)t bcr ftimbcii auff(\nncvii ift, bl)n id) fro iinb bitte ben felben batcv ir.
aller barml)ert5idci)tt, ber )old)-j bei) end) aniiefoiuv" l)ntt, luoUt end) lueljtter
.?6rtf. i^'ffitbtf. O'/Ä ■l\>n\txnJI .< bcncbcljct // 7 ßuaiiflcli /V/ZA' //cvjoffonl
erttimJcn KFGIK feinb EG feljen FIK J> gctcljftet] fletl)oii /•-' /■/ l. brucbrv /' bn'ibrt
F<tlK 10 woUc Fd/K locljbrv //
(Spiftet ober llutecti^t Uoii bcii i^iciUgeii. 1-V22. 105
fampt uns begaben mit aUcvlel) fülle bev tucljfjljeijtt imb cvtentnk-, bn-ö i)l)i-
gehJiB tncrbet ijim eluveii l)ev^cu unnb öotliglid) evtennct, toie bcv felb gcljft,
bcr iinücni lievvn ouffcvUiecfet f)at, and) mit glel)cf}ev madji unb !vafft Imii
eiicf; mircfe an cUnem gloliVbeii, ba biivd) niid] \vi]x uoim beu tobten au\i-
5 erftaubcn finb nad) fetjnev almedjtigen ftcvrfe, bie ijnn un-j roircEt burc^ fei)«
f)el)liges liuivtt, nnb gebe eiid) bie liebe gegen anbev t.ui bienen nnnb eimo fljnnec-
^u fet)n i)nn (5l)vifto, unfeerm Ijcvvn, nnb bno i)l)v cnd) nidjt fnrdjt fui bem
hjibberrtievttigen, für bem gvljm bec' brnnbfdjUiant)-?, bev nod) el)n tiienig randjt 3t>- '' ^
unb nu an fel)n enbe tomen ift, bem limllt gott bev Imtter mercn, bao feijne lift
lü nt(^t ftab fijnbe an eiu[a?i. 'Oiii]vem reimen glalnben, üunbernn ftercfe enrf) im beliben
fcl)tten, ba-? eluer ßreulje nnnb lei)ben gerabte tmr feiigen unnb fcftcn lioffnung
bcr tiutunfft unBer-5 l]el)Ianbo 3t)efu C5l)rifti, bes \v\)x teglic^ inartten. 5tmcn.
G-j ift aud) für mid) tomen, lieben brnber, Inie untT)er cnd) ^ancf nnnb
^tt)l)trad)t entfprnngen fei) anfj ettlidjen prebigeten Don nnnottigen fadjen,
15 nemlid^ Pon bev bepligen bienft. äBtc iDoI aber ba» toort ber gnaben burd)
tstüptvadjt nnb allevleli loibevioevttid'ept aU ba^ gollt bnrd) ba-? felur mn^
Pcrfudjt luerben, bao feijn glanli nnb fiafft befte mel)r frud;t bring nnnb nieten
nu| tüerbe ^ur fterde bcr fd)lüad)en nnb beffernng ber ftarden, bcrtjaüben auä)
nic^t tsufordjten ift, baä fid; bev fd)alnm brobev felb abfonbevt nnb mit falfdjcnt
20 glel)fBeu picl evgcrt unb ücrfuvct, S.^o ift nnC' bod; l)l)e mit alter forge unb
Ple^fe bc>5 ttartiunelimen , bas Mjx alle ^cl)t mit cpnerlel) munb unb fpn gott
ben tiater prebigen unb prcpffen, 'Knff i>av unfeer Ijerli geruft unb gelrarnet
fei), l)mev bem epnigen antsubangen, bac' ba not ift, )r)ild)C' 'IJiaria erloclet ()att,
unnb un-j uon ben mand}erlei) fragen unnb bcfumevniv luenben, bie ber ^J{avtl)a
25 biet |u fc^offen geben on nott.
Sarnmb bitt id) t)nn (5l)vifto, cloev prebiger UioUten fid) ber fragen Pon
ben tjcpligcn pm l)i)met unb wn ben tobten entfd)lal)en nnb ba» Pold bannen
tDcnbcn, ongcfef)cn, ba§ be§ fragen§ fepu enbe fepn linirbt, ino t)t)r epnc |ulaffet,
311« aud) S. ^Hinluc- lerct l.ümo. 1., nnb borf) loiber nnb nod) nott ift Ijnv i. stm. i, i
30 felicfeptt. Xalui and) gott nuy nid^t-j l)att mollen miffen laffen, lüic evfe mit
ben tobten madje, benn C5 t^ut p'^e bcr fepn funbt, ber fepnen l^eptigen anrufft,
^onbern nur feft an bem epnigen mittetev ^\f)efn (<[)rifto r)el(t. ^n cl)n folc^er
feret ftdjcr unb ift gemiB. iÜJavumb moUt i)t)v benn endj non bem fiebern
unb gertiffeu Inenben nnb bemnben mit bem, bas luibbev nott nod) gepott ift^
35 ^Jlepnet p[)r, baä pt)r lui loenig lui fd)affen babt, rtenn p^r nur beg
c^nigenn toarttet, ba§ pt)r 6l)viftnm mol Icvct nnb levnet ? .söuttet mä). 2atana§
4 ou^ f'eldt DFOK 5 jeinb A' fe^eii FdIK (i gegen anberii DFGIK an ainanbei: E
9 toölle FOK iDoU / 13 auc^ fehlt FGIK 14 jmc^trac^t CD (16 nur D) iirebigetctt 11
prebigenn DFGl prebigen K 19 oBfünbett EFGIK 20 ijge .-1 l^ie H 22 bem »atet H
6re^?en /' i>.5 gcfien fehlt DFGIK 26 Wotten FGIK 28 W^rbt C würbet FIK
toirl K 29 «ibbet C Weber DEFOK 32 millet F 33 ben fi^erit H 35J36 bo§ A
beä einigen DFGIK 36 ^^r fehlt O
166 C^t-iiflcl i'bcT lliUciviäjt Unit beii ■^^eiligen. Iö22.
()atto l}m jijiui, boä cv ciirf) mit htm iiimottiöcit aufihaUtc luib bno iiotttge
bn mit ^t)nbcre, iinb tvcnii er ci)n fjaiibtivcljt 511 cuc^ etjit 6nc^t, toljl er bar=
naä) ben ganzen cörpcr mit fccfcu not uiututjcr fragen cl)iitureu, lüie er bißf^er
l)un bell l)ot)en fdjulcii biircf) bie pl)itpiopf)in tl)au l)att. Xarumfi iei)tt fur=
fidjtig, bas tfi^x bei) ber eljiifeUtigen lere (5l)rifti, am lauttcrii glambeit uiiitb
rcd^tcr liebe Blcijbt, bag fei)ne lifte bißc et)nfeüti(fet)t elüvö fljnnes nidjt oerrude,
i.3}foj.3,Gt''ie er öcua tlian £)att.
3Bo t)f)r aber an bifeer el)nfelti(fet)t bteljtit iiub eud) bcbinget, ba-3 l)t)r
unnottiger facfjen unb fragen nic^t luoltet gelnarttcu, Inirt er üon l)lim fclb
ablaffen unb be-; frogenc' mube luerben. Cümtembtn-? franget enm. Cbferliatio
inflnbit eiim. y)l)r Ijabt mein' benn übrig l;ii uiel geinünnen, wenn man eucf)
l^n lafßeun muß, baö fel}n nott fei), t)el)ligcn ef)ren, funbcrnn über rcl)cf)lid) gnug
fei), ba-J man nüclju an Gf)rifto f)ange. SBer Uiel)tter unnottig fcf)affeit mill,
ben laffet fd)affcn, er mirt-^ liml mube lucrben, lucnn er fibet fcijnn bing md)t
gca(f)t lücrben.
ä'Oibberiimb ift hen anbern gnug Im gelafBeu, baö man fte nicl)t lier=
acf)tet l)nn l)brcr fil)iuacf)el)t , laft fte bie namen ber bcl)ttgeu aurnffen, Inenu
fic i^a tuoUen, ^0 fern bas fie InifBen unnb ficf) bütteu bafur, bac- fte l)f)re
luitierficf)t nnnb Hertralnen auff !el)nen bebligen ftellen bcun atlel)n anff Cibriftum.
Senn tjufcrfidjt ift bie bobift ebre, bie gott allebne gepürtt aU bem, ber bie
tr)arl)cl)t felbs ift. Sl>l)r fiub fid;er, baö bie bei)ligen alle i)nn (^"brifto finb,
fic leben ober fc^cn tobt.
.f«i)i. 11,1 ('■•5 lebte für l)()m ''^Ibel ftercfer nad) bem tobt bcun l)m lebenii, brnniB
wie tt)ol es an uott ift, bie l)ei)ligenn Im ebrcn, ad)t id) bod) benu nid;t
l3ubcrbamnen , ber fie nod) c[)ret, ^0 er ni(^t feljn Pertratnen auff fic fc|c,
benn Wa« er 1)1)" tbntt, baö t[)ntt er (>briftD nnb muf] aitd) Gbriftum
treffen, |3<l. 'Jl iijl inenn er l)l)rcn namen trifft, Xie mel)! fie i)nn (ibvifto unnb
ßt)riftu§ l)un i)t)neit, unb l)l)r name ^nn (?l)riftu-? name, unb 6^riftu§ uame
bnn l)t)rcm namen ift, luo fic auiT) finb. Tarumb fd)onct ber fd^lnadjcn unb
füret fie fcubcrlid), ba§ fie ba:- unnottige laffen unb ben ebuigcn (5bi'iftum
al§ nottig ergrel)ffeu, ben lül)r muffeen bocf) enblid) bie bcl)ligen unnb uns
felb laffen, ba§ lril)r Pon nicf)t§ benn Pon (51)rifto loiffen, unb alleö anber
^a'cfesi'ie' ' n'^faÜC' ^Dtofeg unnb Gliac- Perfd)liiinbe nnb niibbcr 'Jlbrabam nad) ,Afrael nn-?
mcl)r tenne.
Sll^o, mcl)n bruber, treibt auff ßbriftnm allcpne unb ftrafft ben abcr=
glatoben unb laffet ba« unnottige unnottige bleljben nnb Perfdjonet ber
1 bmn «nnöttiocn // 2 iicvtjinbcrc FGIK einer tjanbit. FOIK 4 ^lo^cnfc^üleii Fi!
.5 am lauttcrm // 7 Sua DFOIK 8 SBa EFGIK <J fclbä DFOIK 10 (ebenso 14)
micb G II übctig FGIK 14 ttürbl (Witt) FGIK Werben fehlt FOIK IT lag J/
18 Jo ferne J) ]o fcr F fotier /' foferr GK iouerj f 20 ^oiä^ftc D Ijoc^cft /' Iwc^ft FGIK
22 lebt EFGIK 26 äüöcrboninicn Gl (cfjct EFGl 2H l)iten I 32 jclbä VFGI
35 btueber CD bri'ibcr EFG trcljB K 36 unnötige unnötig DFQ(K)
tepiftel übet Uiitcvvidjt Uüit bcit .ficiliacii. 1522. Ig7
fdjttiacfjcn. @5 tnivtt bcr Satan l)l)iinfiivt luid) Incl bcv alci)c()cii iiiiiiottii^c
facfjcn iinb fvaiv'ii aiiffh-iiiflcii, auff baö n bic cliitigc, notticic eiinfclltifl
cvfcntiii^ (5l)vil'ti ncvbcrbe, uitb cc- lücrbeii ijljiii iülgcii bie Icijd^tfcitigeu, unfiii^
fidjtigc gcljfter unnb üiel fetten anvidjten, toic fdjon an allen ovttcvn Iel)bci;
■• bcv iamcr anflft)et. Trnmd tet)tt \w\)^y, tcl)tct bic pfottcn', Set)tt eljnfcitig Ijni
guttcn, fluii i)m bößen. IBai- nidjt nott ift, ba§ laffeet farn, fjo lucrbcn bic
tonid)tcn f vagen cud) mit friben laffen.
Xenn Wa-i iftv, bao i)l)r end) begebt, bie t)al[tai-ricien foptjiftcn tsuidjlucljgcn
obbev nbciiüinbcn ^ ^iniib bod) b"t)viftnv fcIb-5 mit allen '^(pofteln fe^nc ^^nben
10 md)t nbeirebcn. 2f)utt, une 'l^anlu-j fagt: '(>-\)n balftairigen menjdjen mciibe, 211. :i, lu
toenn er el)n§ unb abevmal öevmanet ift, nnnb luifBe, ba§ er öerferet ift."
Seret elmfelltiglid) iinb gebt anttliuivtt von clin-eni gtatubcn fenfftiglidj. 3Ser 1. -jictris.is. u-,
md)t folget, ben laft nid)t folgenii, iiu'r lu-vfnret, bcv Dcrfuvc, lucr ftinctt, bevoffcut.w.n
ftinde ttiel)tter, tnev (iet)tigct, ber l)Cl)(igc lueljtter, l)r)r fel)bt cntfd)nlbiget.
15 @t)tt loirtt-3 nml vid)tcn. 'J}la\i Tan nicmanbt on fe>)n bancf geben.
^\d; bitte andj, meljn lieben bruber, luoUt baran fel)n, bac< !el)n anff=
rut)r burd) iinfe erregt, nod; urf ad) bat^u geben »uerbc. @§ finb ötel Iel)d)t=
fertige teut, bie mel)nen bcv fadjen bc-i (ynnngeli mit bem fdjluerbt nnb bcr
fauft luljctffcn nnb luollenö luol au|gcricl)t l)aben, iDcii fic Pfaffen nnb münd)
20 fc^mel)en abbev befd;ebigen. ©ie loiffen aber nid;t, baS unfjev ftreljtt ntdjt
mibber flel)fd) nnb blntt fid)t ^onbcvn loibber bie fc^alctl)cl)tt Ijnn ben Infften. üpi). .;, la
©atana-5 ift el)nn gcl}ft, bcv l)att tuibber flepfd) noc^ Beljnc, brnmb Irirt mann
Ijl^m nid)tC' mit elj^en aber mit ber fanft tt)nn. 3Bt)v miiffcn l]t)m bie bcrtien
^utoor a6rel)ffcu burd)? tnortt ber n)art)el)tt, bai ift nn^cr fc^toerbt nnb fanft,
i;5 bcr nicmant Unbcrftel)en tan, bamit luitclilcn bie fvennbt 6l)rifti ben 5?el)e= ^moi; iu, 10
motf) unb ^ufd)net)tten i)l)n.
(2cl}et, tno mit iä) ba§ 58apftnm nnb geliftücf) regiment gcfdjlagen Ijab,
bac' PorliPn aller' IncUt fd)rcdlid) gclucfecn ift, ba man Ijlim fang: SBer tan
mit ber bcfticn ftrcl)ttcn, benn fic Ijattc madjt, and) bie l)et)ligcn luibcftveljttcnDücnb. 13,4.7
:iu unb uberliiinben? lUod) [)ab id) nlje fet}n fl)nger lüibber fic geregt nnb ^"l)riftny
[)att fic mit bem fdjtucvbt fcljn mnnbv tobtet. •... sikü. a, s
i^i finb cttlidje prebigev, bie mcl)ncn, fic mngen nidjt prebiger fetjn, mo
fie nidjt ettuia-5 mel)r benn 6f)riftnm unnb u6er unf3er prebiget leren. 2)a5
finb bie cl)rgiljigc fonbcrlinge, bie un^er el)nfcltirtcl)tt laffen unb faren baf)er
3:. Ijnn ßonberlidjcr Uiel)Bl)el)tt, ba-:; man fic mit augenn Inerffen foUe nnb fagen:
boä ift el)n prebiger. 3old)c follt man gen *Jltl)en fenbcn, ba man aUtag
nettie bing Ijorcu toolt, fic fudjen l)t)re el)re nnnb nic^t 6f)rifti. Srumb s(|,(,. i?, n
/ l^infiit '/ '^infüto /'/ ^^nfüro A' 314 uiifitrfidötifleit (D)FGIK 5 prallen FGIK
7 toiid^lcn ßC/* totccfjtcn EFGIK 8 (ebenso 10) ^atftatdten E 9 %po^UUn G If! au$l
cüd^ O 17 tuetbeii DFGIK 29 fiottc ABC fiat DEFOIK 33 un§ prebiget J/
34 fonbettidö E 35 fott DFGIK 3ti aUe tag DFGIK aü tag E
') Vgl Bd. 14, 650, 39 und 051, 5.
168 (^-pifti'l über Untt'ividjt noii bi'ii .ficiligcii. 1522.
lDt}tbt l)f)V eiibc aiid) mit jdjaiibcii auf} ijcl)cii. .'öwt ciidj fuv bcn fclbcn imb
I. sioc. 2, 2 Hel)bt mit '^Wilo, bcv lüdjtÄ linifen UioUt, beim ^^t)cfüm dljviitum bcii
cjecrcuWgtcn.
3d) iovge aud), baS linder fdjulbt Picl ^u allem uticll C)elffc, S)a§ hJljv
öicl ))rebigcn, tote on gottiS giiabe tol)r iüc^t5 tl)un mögen, unb tol)r bod) r,
allerlei) felljs anfallen nnb fdjaffen toollen, el)e tol)v gott mit bemntigem gepet
ev)nd)cn, ba-i erfj anfal)e nnb )rf)aüe bnvd) fel)nen gel)ft. Su gel)et eo beii,
scvtm. 42ba§ tol)r l)nn (Sgl)pten favenn nnnb fallen ba-3 toivdcn an |5^i. % i] hnxä) cljgenn
ge^ft nnnb fragen feljnen munb nid)t tniiuir brnmb.
Xarnmti, mel)n licbflcnn, mie lulir leren, Bi' Inft i">-' mict) tl)»"- bai? i„
unir altes gott liel)mftellen, nnb on unterlaß bitten, ba§ l)cr un§ vcgtre, er
unö rabte nnb f)elffe belibe i)n groffen nnb flel)neii fad)en nnb nid)t geftattc,
bab toijr anf5 nnfeerm guttbnndJell nnb ucrnnnfft etttoa-j anfallen. Tenn bas
loiirtt fel)u glncf tiaBen nodj gott gcfaEcn mngen.
?[6cr nnfecr licrr .jlicfn« (?liriftus ftercl cnd) fampt luw i)nn aller fntlc ir.
feljncr fclby erlentni« ,^n cl)ren fclinem nnb nnfjerm Hater, ber gebenebcl)et fei;
l)nn etoicfeljtt. Slmen.
©rnffct 3o')fi""cnt £ange, Weorgiitm 9>ordiel)m, ;,uil)anncm (^"nljjamer,
'^Intoninm "Jlhtfam, (Sgibinm 'D3{ed)lcrinnt , -IVlrnm 'j^amberger' fampt allen
elnerenn. Ch' gruffct end) -4>()ilippnC' nnb '^sona-i nnb alle bie niif^ernn. •.•„
Wotti'j gnabe fcl) mit euc§ allen. ''.Jtmen. älUttembergc am |clienben tag bes
.Öeumonts. .1522.
■I l)Mä /> ')■ bicmutigem A' bcmutigem <1 bcmietiflcm /' /" im:iii oKcriicfiftcit Dh'dlK
/.■>' fiutbundcrt D gutbundtcn Ff gütbundEcii (; 14 gotte CE is Vnugc // 19 ^Bicldjcrium 7/
'JJlcIc^lEriitm (/ -'O (StJ 65 Ed 22 .ficinnonbcS O fieüiiionotä EFUl Dan 1522 lüscn
/'(// in Worte auf, während nie jeficnbcil mit j. und X. i/eben.
'J Vgl. Enders, M. Luthers Brie/ Wechsel 3, 131 f.
mmmmmmmmmmmm
8d)reit)cu an bic 33öl)mi)d)cn yttubftäubc
15. Suli 152a.
unter bie Scfiviftcn l'utfjcv^, iiidjt in bic SH-irfe tft nnf.inneTniten fein
©einreiben an bic l'anbftänbc iBöI)!ncn5: eä ift jlimr uicljt q15 5t"9fcf)vift gcbrucft
»porben, tvögt aber !eiu pviüate§ fonbcrn ijffentlid^cs ©epi-ngc. 2!cv ©tiangclift öon
SBitteuBerg tat einen tird^enjjotitifrfjen ©cfjvitt, luenn er fiel), burd) ben Wang bcr
2)ingc üevonla^t, an bic Uttaquiften i^ütjnieng tuanbtc.
Sev 9üisfij()n«ng mit JRom Waren nanient(id) in ben Dicifien be^ Älerue
büinalä roieber üiete ^erjcn geneigt, nnb ouf einer Si)nDbe ,511 ^^vrag 1521 luaren
fc^arfe SScfrfjlüffe gegen bie *)}euenmgcn gefaxt toorben. 9hin iroEte man auf bcm
iJanbtage .^u '^'rag, ben ber gro§jä()rig gcH'orbene Äönig i.'ubung für 3uni 1522
einberufen f)atte, an ber Sßicbcrüereinignng mit ))tom tueiter arbeiten. Slud) ab9e=
fe^en öon feiner Seilnoljme für ^us unb bie 33of)men I^ätte nun Sut^er SIntafj
gehabt, bie 33öf)men öor ber UnterlDcrfung unter iKcmi ,^u marnen, weil ein (?^rfo(g
ber piipftlidjcn 4>otitif bort einen iUürffdjIog auf bie l'age in 2)cutfd)lanb üben
mufete. 3lber er l^at wof)l aud^ no($ eine äußere 9lnregung erI)o(ten, nomlic^ burdj
bicjcnigcn Utraquiften , tticldje ber 3lugfi^t)"U"9 abgeneigt luarcn; in einem »weiter
unten p erttjäbnenben Söriefe rebet er üon einem „Oiefaubten", ben biefe l'eute bei
il^m Ijätten.^
j£)ie Scf)rift ift uns tateinifcf) unb bentf^, aber troljbcm fel)r unfidjer übet=
liefert. SBir befi|cn brci (ateinifd^e unb eine bcutfdje 2ej-tgeftolt :
A. 3ni 2!rcäbener 3trd)iö liegt (unter 9lcteu „9}iartin Sut^cr unb 5lnbere§
1518—33" fiocat 10300 »latt 54) eine für Cier.jog ©corg ü. Sadjfen nidjt fel}r
öiet fpätcr md) üjin Slnfunft in *Prag toou bort gefenbete 3lbfd)rift. ©ie Ijat
Diele Slbbrctiiaturen, ift aber febr forgföUig Oerglid)cn, tnic bie .iitürretturen üon
ber .£ianb beS £ct)rciber5 bezeugen. Sie iurriantcn b'cranö bei Scibemanu in
be SBette VI, 475 gjote 1 mitgeteilt. S)atnm: 15. 3iuli.
B. S)er tateinifdbc 2ert in Am-ifabor, episl. Lutli. II, fol. 84''. Slbgebrucft
bei be aBette II, 228. 2)a§ Saturn aui^ Ijier ber 15. :3uli.
C. 5Der 2ert ber aßittcnberger 3lu§gabe üou 1546, Op. Latin. II, 328"-''.
2)atum: 29. 3uti.
D. 6ine beutfd^e Überfe^ung fielet in ber SBittenb. 9(uägabe ber beutfdjen
Sd)riftcn IX (1557), 154»'— 155^ S5atum: 10. Suti. — 6ic fteljt ferner ^en.
II (1555), 130>'-132''; 9lltenb. II, 187ff.; 2tm. XVllI, JilSff.; SSald) XXI, 21ff.
unb bei be SQ3ette II, 225 ff.; grl. 53, 144-48 (baju enbcrä DI, 432 f.).
•) Sgl. toeitcr ßöftlin, Sebcn 8utf)cti ', S3b. 1 ©.629 ff. — ^aladX), ©cfdjidjtc von
»ö'^mcn, S8b. V. 3:ie übrige Sitetatut in Unf. Slugg. 12, 163.
170 ©djtcibcii nii bie iBM)iiit|d)cit yaubfiönbe. 1522.
2ßie üeridjicben bic 2crte finb, erfief)t inoit f($üit aus bcv Satimiiig; Ali bcii
15. 3iiU, C bell 29. Suli, 7> gor bcii 10. 3iili 1522. iiidfadj lint man gemeint, bic
Inteinif^cn 2cjte BC feien nur Müiiübcvietjnngeii ans bem Tcutfdjen, nnb ba Seibe-
mann auäj bie ^Ibfdjtift .1 al§ nic^t genau genug ouggcfallen bejeid^nete, fo I;at
Gnbevg, Sviefm. III, 432 ^Jr. 558 aii\ .Spetftellnng bes lateiniid)cn 2crte§ uev,iid}tet.
S;ie .ffxitit f)at Bon A ans^ugeljcn. ,;J,uiiäd)ft ift bod) Ijbd)ft lual)rfd)cinlid),
ba^ Sntfiev fic^ an bie ©täube eine« jipeitpradjigcn X'anbcö, iiod) ba^n in einem
iiffcntti($en Sdjveiben, nidjt bev beutfd)en fonbeni bcv lateinifcfjen ©pradje bebient
I)aten n^ivb. '•Jlud) luärc, fatl-J ein beutfc^cs original üorlag, bie Ijalbamtlidje
2ltifd)vift für ben beiitfd)fn .'per\5og (>ieovg in bentfdjcr ©pvadje gcmad)t morbcii.
.1 ift eine aüc 5U'id)rift, gefertigt, elje mau an bie Sammlung üim Sutljerbvicfcn
bad)tc. Ser ßopift für einen .f>ei-'3Dg mii^ genügcnbe @cfd)icElid)teit befeffen Ijaben;
jebenfnitg, mie bie .<?orreftuvcn ,V'igf", luaubtc er Sorgfalt an; in *J>rag mar c§ iTjm
Icidjt möglid), ba* Criginal ju erlangen. Ser jiemlid) Ijäufige 'Jetjler o für a tonnte
auf ba§ Original beuten. @r Ijot fogar bie Slbreffe mitgeteilt: 'lllustribus Generosis
prudentibus princii>ibus Domiiiis Magistrat ibus in coinicijs boliemie congrcgatis
Domiiiis suis in cliristo siiscipiendis K.' 2)a A anä) meift ober ftct» bie fd)Unerigcrcii
S^cäarten bietet, fo inerbcn mir in ibm bcn beftcn 2e,rt aiicrfcnnen muffen, f^rcilid;
ift er nid)t ot)ne 5el)ler. So ift üielteid)t ba5 S)atuni bnrd) 'üluflöfung üon leria
3. divisionis aposlolorum gclnonuen, roenn bic ^Ibfdjrift in bcmfelben Saljre gemacht
lüurbc. Sdjreibfe'^Ier mie credere ftatt cedere, unciani ftatt uiigiiem, inanuni ftatt
niisuricordiam alS fal|d)e 9luflöfung üon iniam änbcrn iiidjt-:' oni SBertc t)on .1.
3(ucf| B berul)t auf einer bireüen, nidjt übet geratenen 9Ui)d)rift öoni Original.
SaS jeigen bie fadjlii^cn Übercinftimmungen, mie bic 9lbmeid}nngen. f^^ür bic
Ie|tercu inufj al§ ©runb entlocber ein Vefefetjlcr, eine 5T-(üd)tigt'cit ober eine
bcabfid)tigtc 'Dtadjbcfferung angenommen merbcn. Saß B nid)t anä .1 flo^, mc(d)C5
üljueljin im 9lrd)iü wol)l bcr 3?cnu|iung entrüdt mar, .u'igcn bie ri(^tigeren Vefungcn
credure, ungucni, misericordiani. öerabe bic ridjtige 5luflöfuiig beS (eljtgcnauntcu
SBortcs bürgt bafür, ba^ II lobcr feine 5i>orlagci auf baö Criginal .yiriirfging: l)iittc
er nianinu in ,1 gelcfen, fo mürbe er cS ot)ne S3eanftanbung abgefd^ricben (jaben.
t'efefeiyter in B finb nomine — offensus 172, 14f., nolim ftatt noiui 173, (i.
(^Ind)tigtcitcn uuircn ,^n nennen veslnim für vci-inn 172, 15. 9llä beabfidjtigtc
iBcrbefferuug ober gemagte iiermntnng erfd)cinen dclicialis 172, 13 nnb cmisistatis
174,15, Pragau 172,4, üielleid;t aucl) parlos aiil ordincs 173,19; insaliatiiles
173, 27 ift ©c^vetb= ober 2)rucffel)ler «du B, connn sectis aber grainmatifcljc
9Jad)bcfferung 1 73, 24 f.
(' nnb I) meidjen in ^inbernngcn unb ;)Ufät3en fo ftarf nun AI! ab nnb
finb miteinanber fo eng Dcrmaiibt, bafj eö fidj nur fragt, meldjeü uon beibeii bie
iBorlagc für ba§ anbcre abgegeben T)abe. .'pierbet l;anbelt eä fid) nic^t baruiii, ob
'"ober 7) eliev gebriirft morbeu fei: bas fpätcr ßebrucfte tonnte el)er Ijanbfd)riftlid)
Uortjanben fein. C iiinf} Don D abl>ingig fein. 172, 17 mürbe (' oljiic baö bentfdjc
I) üielleid)t feine grofec 6vmcitcrung l^aben, aber bod) bic latcinifdjen ^eirmeu be§
Originals rusplendcscerc cocpil ober ros[)lender(; l'acit beibcljalten; bafür fteljt
dcus iminensa sua bonilate hoc pciiculoso et cxtrcino tempore bicem iMiaiigelii
sui rursus accendit, mie 7) gibt „ß^riftnä, unfcr lieber .Oerv, fein fclige>5 2üort
ju biefer gränlid;en letzten •^nt niiä gnäbiglid; nnb reidjlid} micbernmb fdjeinen
S^teifacn nit bie 5BöI)iiiiic^cii üoiibftönbc. 1622. 171
läfel". Shmlirf) 174,21, luo scicnliae burc^ i) mit „(ärteiiiitnis" tuicbagcgcbcn ift,
utib C baraiiä auf agnitionis fcOtie^t. 2ÖD nlfc T) bas gramiiuitifcfje f^cfügc Qii^ev
adjt (n^t, ttjic 173, 10, ift C awä) bereit, oii bev Äonftruftioii 511 anberii.
2>ie SSortage (.<;) für bie Sicrbeutfc^ung 1) ftanb Ji nä'^er alö .(, o(;nc bafj
man fie mit /.' gteii^fetien büvfte. 173, 5 f. ift in B nnb Z> ein gnnjev Sali nu3=
getaffcn; namentlid) gefd)ic{)t hai 3(n5(affeu an ©teilen, beren ©inn bnnfet ober bie
fd)tiier ju lefen rcaren. 9tucf) im 3ücd)fcl bev 2. pers. plur. 172, 13 unb 174, 15
gel^t I)x mit B. ^m 5UiÄ[afien fd^raevcr Stellen ging ./; noc^ meitcr atsS i> 172, Iß.
C (lat D fleißig fienufet unb bnvd) 'Kiicfübevfeijung ort feinen Seyt nad) l>
geformt. Stber er gel^t bod) aud) nnd) einer latcinifdjen i'ortage. ?(nd) bicfe i)at
jebenfüUä ber Sei^e x B na^egeftanben, ging alfo uii^t auf bas Criginot jurüd.
Sie beteiligt fid^ an ben 3tu§Iaffungen tjon B: 172, 1; Ijat mie B logo ftatt ego
173,2; wogt Äonjefturen: necessitas imo maiestas 172,8; Ijat gegen .( mit C
neque — neqne (boc^ concorciiae) 172,13; nomini — infensiis 172, 14 f.
Sobanu "^at C redjt tapfer auf eigene ^auft evtlärenb nnb ermeiternb gefdjaltet.
173, 10 fe^t erft ü (nid)t fdion D) für ,niei ipsius" ein „Liitlicri" ein; 174, 1-5 fügt erft
C bem diaholi uerfcf)ärfenb ,et eins Vicarii" bei. ©otd;e Slnbernngen beS Criginalä
finb entfd)iebcn erft mit JJütdfidjt auf bie Seröffentlidjung bcä 33riefe3 üou ben 3Bittcu=
berger .'perau^gcbcru uorgenommen loorbcn. ©sj ift t)ierau§ ju erfefjcn, bag Slnrifafacr
in ber Sörieffammlung nic^t ]o gctualttcitig mit ben Sutfjerterten nmgefprungcu ift,
ülä er es anbcrmcitig 3U tun pflegte.
2i)ir merben atfo jufammenfaffenb fagcu bürfen: 3(u5 bem Crigiiwi flog bie
tiert)ältni§mä6ig treue 3lbfc^rift A, floß aud) B. 6inc auf f> .jurücfge'^enbe dlaäy
fdirift (x) hjurbe Bei .ficrftcHung ber 3>erbeutfd)ung D .^ugrunbc gelegt; hie Überfe^ung
ift mit ber ju jener 3fit üblid)en Aveifjeit gcmadjt. C benn^te eine ber iKei^e Bx
angel^örige aibfd)rift, baneben 1) unb eigene ^üublein.
^abm unr bie beffere Überlieferung in Ali gefnnben, fo lä§t fid; hie
Unfic^er'^eit im Saturn ebenfalls juguuftcn Oon AB entfct)eiben. 58on l)oruI)erein
liegt bie ',!lnnaf)me na'^e, t'utlier tücrbc fein Scijreiben an bie Sanbftänbe bem i^oten
mitgegeben ^aben, ber ben Srief an ben ©rafen Schlief i'Sßibmung ber Sdjrift coulra
Henriciim regem Angliae öom 15. Sfuli) mitnaljm. ©oü bicS aber nid)t gelten, lucil
biefe Söibmung erft gcbrncEt unb mit ber Scf)rtft contra Ilenricuni jngleid) bem (trafen
jugeftellt morben fei, fo fann man jn ber Pinf^riintung greifen: L'utf;er t)Qt an bem=
felben 2age an ©d^lid unb an bie Sanbftänbc gefd)rieben, in beiben ^Briefen einen guten
2eil berfelben 6ebanfen auägefprod)en, bei ber ^(bfaffuug be§ einen 5J3riefe§ fid) an
bie i'erpflic^tung, auc^ ben anbern ju Pollcnben, erinnert. ,3nbeä mir tonnen Piel
©enauereS miffen! Sutl^er fdjreibt an Vang in Erfurt am 16. Sfuti 1522: ,Ad blas-
pliemos (|uoiiiie unam lepistolamj iiiisi, (|ui apud ine legatuni liabuerc." Sturifabev
Ijat ^mcifelloä falfd) gelefen (bai Criginal beS 93riefe§ ift nidjt erl^altenj: ftatt
,blasplieinos' mufe es „Bolieuios- f;ei|en.' Sonft lie^e fid) l)lasphemos etma nur
ironifd^, au§ bem Sinne ber ©egner l)crau», anffaffen. 2tber tonnte fcang toirflid)
ol^ne ^lenuung' eines 6igennamen§ ba§ üerfteljen? S)al apud me legatum liabueie ift
erfic^tlid) in f)umDriftifd)er ®ctragenf)eit ber iWebe gefagt. Sod) ift aus bem 9lu§bru(f ju
entnehmen, ba| einige lUraquiften, bie nid)t mit iKom il)ren Jiieben madjen moUten,
') ®ic ©d^riftaüge bphemos unb Bohemos ermöglichen bie Scttocd^flung di)ne tocilctc».
172
sdjvcil'cii mi bic iöö^iiiifcEjeii l'Qiibftnnbe. 1522,
ftc^ nad) 9öitteut)cvg getuaiibt uiib ein if)ven SBibcvftaub gut^ci^cnbes gvmuntciungi^
fd^rcitien öettangt I)Qtten. ^iiv 51ot gäbe unam misi bcii Sinn: ein %eniptav
incinc§ Scubbrtcfä „öon ben .^eitigcn" '^abe iä) (gcbnicft über I)Qnbid)vi|tlt(^) aud)
an bic S8öf)nien gefc^icft. ?lbcr baä toäve leine tuid^tigc 5iQd)vid^t, überbiei fogt
Si'ut^cr aud) fonft epistolam mittere ftatt dare, man beodjte aud), ba§ ad Boheiuos,
iiid)t Boheniis baftcl)t. 'Jhin Id&veibt Cuttjev am 16. 3uli Q" Saug uub t)attc cijt
am 10. 3uli au bcnfelben gcfc^rieben; bcv ^vief an bie S'anbftänbe niu^ alfo in
bic 3>^'if<i)cn,5cit fallen nnb AB haben mit beut 2)atum bc§ 15. 3u(i ved)t. 3im
•Original t)nt tt'aljvfdieinüd) nid)t 15. 3inli, fonberu feria 3. divisionis a|iostoloruiii
geftanbcn, uia§ A auflüftc.
aSir geben ben 2;ert nad) A nnb ücvjeid)ueu bie X.'e5avten Don JiC fämtlid),
UDu D geben n.nv nuv ba§ für bic fritifd)e 5Peuvtei(ung bvand)barc 'OJtateiial.
lesus.
Maitiiiu.s Liilhor Ecclc'siiifjte.-^ Wittenbergeiisi s Illustrihus
Gen ei'fi.si.s et priuleutibus ])rincij)il)us Domiui,s Magistrat ibii.s
et (1111 n ihn s viris Coniicia Boiiemiae agcutibn.s,
ratia et jiax a Deo Patre et Domino iio.stro Ihesu Christo, s
Amen. Illustres, generosi, prudent€s et optimi viri, quan-
(jnani ego uuus homnncio indignior sini, quam ut tantos viros
adire et alloqui andere debuerini, Tanien ipsa causae maiestas
oogit o]itimo iure et dignitatis ve.strae et indignitatis ineao
millam rationeiii interim habere, dum, quod in animo est, m
exposnero.
Fama ad uns perveiiit nioliri ajiud ve.stros aliquot, ut deiiuo ad sedem
illam jienlitionis Roinuni tyranni deficiaut, cansantes alio reniedio iie(|ue paci
neque saluti oonsultum esse posse. Ego sane etsi aliquando uomiui Bohemico
satis infen.su.s fuerim. anteqnam scirem Pa]>am Aiiticiiristuin esse, et verum ir.
bonnmque Bohemorum Hominis odium cum ])erditis Ulis crederem, tamen
interim, dum Christus coepit rcsplendescerc per Euangelium sniim, eredo ad
vestrara Exc[ellentiam | pervenisse sie me vestram inobedientiam probasse
;— ■/ Die Adresse in A s. JCinleitun;/ 1 Jesus fehlt BVD 3 Geiierosis fehlt BC
4 liolieniiae fehlt C l'ragae B S iiecessitas imo maiestas C 11 expostiorim BC
;■) Komanae tyraiinidis BC deficiatis B 14 saluti] coucoidiae C nur rem. |)aci cons. B
cons. iri iioii posse B pussc fehlt C nomine B 15 offensus B 161 16 vestrum
rioineii cum illis pcrdituiu crederem B et verum Ina crederem fehlt CD 17 Chr. respleii-
dere facit Euarig. suum B dum deus imniensa sna bonitnte hoc pericuUiso et extremo tempore
lucem Euang. sui nirsus .ipcpiidit C (ähnlich V) IS Excellentiam vestram BV
©d^teibcn nu bic Söt)inijd^en Sanbftätibo. l-'i2'_'. ]73
ac tuituni essn adversus Papisfcis, iit odium Llciii iHtmiiiis vcstri milliis vcstnim
t-iinto onere, quanto ego, iinf|uam portarit. (iiii)ties (ȟo 'P.oIk'iuus natiis,'
qiioties 'fug-ani in Bohemiain niolitiis' adliuc liodiu ci'iininor.' Et cortc,
venissem aliquando ad Bohoniiaiti iiüii f'iigae gratia, .sod desiderio et vidondi
•'■ vestri ac fidei vestrae cupidine, neqiie in iioo tiinuissem obprohrimn vcstri
nominis, ipiod ferre cogor sive fugiens sive nianens. Sed haue gioriain noini
cedere adversario adversus Euangeliou, ut dieerent sese vicisse, nie signa
deseniisse. Quanquani nun«' per gratiara Dei nomen vestrum apnd Proceres
Gerraauiac optimos non male andiat. et ajiud possimos mitius audiat quam
in iiK'i ipsin^ nomen, nt mihi spes sit bi'evi tempore fore, nt (^t Boiienii et (iermani
per Euangeliou in iiiuim sensuin et nomen convcniant, modo interim patientes
sinins, misericordiam Domini expeetenms et, si qnid alterntri desit, inxieom
toiieremiis. Non possnnt omnia subito aut vi mutari, sensini et per bonos
Euangelistas trahemus populos hos in nnnni Christum donantes invieem et
i!i niiiil ad iinguem qnod aiunt exigentes.
Sectac sunt inter vos, esto: prohibet eas Apostoius, seinius: sed tantum i- fluv. i, lu
abest, ut eas defectione ad Romanam sedem tollere possitis, ut niisqnam
plnribus sectis discindi possit Bohemia, (piam si sub Papae tyrannide regitur.
Nonne sunt apud nos sectae? soli Mendicantes scissi sunt in Septem ordincs,
2" et hi rursus ut Miuoritae in alios septujilices Minoritas, et has seetas etiani
alit et fovet sanctissimus ille metuens, ne qiiando unum tiant. Kadem ilü
cura est, ut profanos Prineipes teneat discordissimos : neque enini regnuiii
eins nisi dissensione populorum stare potest.
Itaque nulla comparatione sectae Bohemorum cum Papistis et suis
2s sectis comparari possunt. Itaque cavendum vestris E.xcellentiis est, ne de
parvis sectis, quae paulatini redintegrari possunt, ad eas seetas, quas Petrus 2. -Vetn j.i
perditionis vocat, lelabamini, (piae sunt insanabiles, ex quibus vos nianns
Domini iamdudum eripuit et nos quottidie eripi laljoramus et feliciter coepimns.
Quare non est, ut dixi, sectis alio cousilio consultum, quam ut pastores, (pii
1 ac tuitum fehlt BC(D) Idem fehU BC 2 ego] rogo BC -1 in Holiemos C
ad Boliemos B Et fe/Ul B 4 ad] in BC visendi BC ö ac] et BC 5j6 neque
bU nianens fehlt BC(D) 0 nolini B 7 eiedere .) adversariis et adv. Euang. Jl
adversariis Euangelii C meinen geinbcn, ben Spapiftcn, Wiber bn^ goltUctjc SBott D sese] se HC
S Quanquam nunc] Nunc autem cum '' 10 luei ipsius] Lutlieri C (nicht I>) ut hk sit]
mihi spes est [aU Xachxal::] C bin id) gittev Hoffnung J> 12 simus fehlt JiC mit ©cbntt
/patienter?/ D misericoidiam] manum /miam im Originaiy A alterutris JIC 13 tole-
remus BC; tollerare häufig bei Luther Non enini C 14 tractemus (et erudiamus) populuui
ohne hos B(C) 15 unciam quod aguiit A 16 oos Apostolos A 17 eas] ea A 18 regatur BC
19 Nonne] Noii A apud nos] et in |)apatu C(D) in septem scissi (scissae) sunt partes
aut ordines B(C) 20 ut fehlt BC alios fehlt BC septduplices A 22 est fehlt B
24125 Papistis et eorum sectis B et ror eorum fehlt C 25 Itaque Quare C est fehlt BC
27 insatiabiles B 2S iamd. m. dom. BC 29 Quare non cst| Non est igitur C consilio
fehlt B remedio C 29jlT4,l pastores pure euangelisent, <(uia i)uruin Euang. sohim facit B(J
') Vgl. S. 180, soff. — Kösllln-Kauerdu 1, 'UH.
174 ©c^reibcu an bic SBöfjmifdjfit Sanbftänbe. 1522.
l)iinini Euanu-elion popiilis tnulaut, provideatis, enangelion soliim lacit niinm
%,"■ j' populum et solus Christus est, qui unaniioes liabitare lacit iu domo.
Qnod si omuiiio retineri dod possit popiilus ab hac defectioue, siiiitc
quaeso me hoc impetrari, ut resistatis, ne utraque species Sacramenti vobis
daninetur. Deinde, ne sanguiuem itmoceutem lohaunis Huss et Hioionyiiii
vestri damnetis cum suis dogmatibus. Nam haec duo sedes illa blas-
sffciH). 17, ephemiarum, et ebria sancto sanguiue meretrix vehemeuter a vobis exiget
neque suscipiet neque suscipere (salva sua tyraonide) vos poterit, nisi haec
abiuraveritis. Et haec abiurantes sciant me teste coram Deo et homiuibus
Soll. 17, lä Christum dominum abiuraro et tilium sese perditionis esse. Gerte ego cum
nostris lohannem Hiiss asseremus, etiam (quod Deus avertat) si tota Bohemia
negarit: noster erit, qui occidimus eum, si vos repudiaveritis eiiiu, qui
dei'eudistis.
Ita rogo vestram Excellentiam iam breviter, alio tempore latius scrip-
turus, ut consistant in ea innbedieutia Diaboli, qua iiacteuus per multum
sanguiuem stetistis, et ne nostro iam denuo rcflorente Euangelio coutumeliam
tautam inferatis. Nolite timere, si non omnia apud vos, ut esse debeant,
I'uerint. Si Gahitae estis, erit alitjuis PauKis, qui revocet vos et sanet, quod
aegrum, modo ne in totum deficiatis et manus impiae tyrannidi detis.
Oro autem Dominum Ihesum Christum, ut corda vestra ilhiminare et
regere diguetur in omnein plenitudinem scientiae^suae, qui est benedictus in
saecuhi, Amen. Ignoscant raeae temeritati Excellentiae vestrac in Christo.
Witteubergae 15. lulii 1522.
Servus Y: Ex: in Christo
Martinns Lutiieriis.
2 domo domini BC(D) 3 popiilus non possit BC l iiic fehlt Bü hoc] liao A
resistatis et ne BC 415 patiamini utranque speciem Sacramenti vobis a pcstileiiti sedo
danniari C(.D) 0/7 Ijlaspliemaruin C 7 et fehlt BC vehementer] peculiariter C
erufttia^ D 9 At liaec BC(D) sciant sese C 10 filios BC sose fehlt V 11 asso-
rennis lohannem lluss BC llll'J etiam si tota Boh., qtiod D. avertat, enin negarit, tanicn f'
12 qui occidimus] quin oociditis B quin cligiinus C eum fehlt BC qui| quem liactonus C
14 Itaque V. Hxc. rogo li It^iquc v. cxc. nunc hrevibus rogo C lalius] l)roli.\ius C 15 cou-
sistatis /-' constanter(-s) porseveretis CfDJ ea fehlt BC diaboli et eins Vicarii C in qua BC
16 stetistis] perdnrastis C et fehlt C reflorenti B rofloresceiiti C IfijlT tautam cont. B
insignem cont. C 17 imleratis A ITjlS Ne solliciti sitis, Dominus prope est. Si non
omnia apud vos intcgra sunt, ut quidem debcrent, hoc est, si Galatae C 19 aegrum est C
•JO Ora B 21 scicntiae] agnitionis C ben. cum Patre et Spiritu Sancto in ('
22 Iguoscant l/ix (.'hristo /'e/iU C 23 Wittcinijcrgae 15. lulii i'eria .3. divisionis Apostolornm
anno MDXXII B aßittcmOerg nm 10. lag 3utii Sliiiio 22 J) Wittobergae 29. lulii, Anno
MIJXXII C 24J25 Servus usw. fehlt C V. Excellcntiarnm sorvns in Chr. iM;irtinns Lnlhcrus 11
Contra Heiiricuni Kegem Aiigliae. 1522.
•^^lutiüort bcutfd)
auf Äöuiß .s!»cinrid)rt «ou (intt^laub iBuri)» ir)32.
Unfeve ^Jhisgabc Ijnt bereite i«b. (3, 494—95) ba§ yhiftveten be§ .ßbuisi
öon ßnglanb gegen i'utf)ev$ ' £cf)rift de captivitate Rabylonica bcfprodjen imb bcii
UrbruriE ber tönigtid^en Assertio iie|d)riel)en.
®Qju tft nadjjutragen , ba^ ate&alb in Oiom ^cinrid)?: Schrift, bie ;Kebi'
feines Cratoiä ^ofin Giert unb bev igricf Seo X. an ben .ffönig mit beni ?lbla{{
für bie Sefer gebrucft ttmrben:
,ASSERTI(J SE= pte Sacrametoc ad= ' uerfus Marti. Lu= , liier, ii-dita
ab in= || uictiffimo An= !' gli» A; Fräcia^ [1 rege, & do. ji Hyberniie Henrico ||
eius Hominis , octavo. | " iitet in ßinfaffung. 3luf SS(. x5'': ,ii Roma',
opera Stephani Guillireti, '•' menfe deccmbri. M. D. XXI. apoftolica || Sede
vacan= || te. ||' Sal^inter naä) einem leeren 93latt auf Sogen y unb z ^o"^"
6tcr!i ;i{ebe nebft bcr päpfttic^en Grunbernng; bor S^ogcn a mit befonbercm
Slitclbfatt bie SlbloBberoilligung für bie Siefer be§ 58ucf;§, 5 Siftid)cn (>[erE§
unb ßeoS SBrebe an .'öeinri(^. (SBreMou, U.)
9(uf bem i^efttanb erfc^ien bann ein 5{a(^brucf ^nnnd)ft in 9fnttt)crpcn. (*r
fc^(ie|t 1 auf Sogen t 3" :
»Apud inclytam vrbem Antuerpiam in a-dibiis .Mi^ j| chaelis Hillenij. Anno.
M. D. XXII. II Kaien. Aprilis. f
3fernev:
„ASSERTIO I SEPTEM SAGRAMENTORVM ADVER= j fus Marlinü Lutheni
«dita ab inuictiffimo Angli§ |] & Franci» rege, & dno Hybernie beinrico
eius II Hominis octauo, cü regiftro nuper addi= || to, at^ D. Erafmi Rolhc.
epla II huius operis cömendaticia. || [ßnglifc^es Sßappen, Worüber benricus
Rex Anglie] E'mc Icctor dolos Luthei'i [iepreboiil'unis. " Srfjlul: „^imprcffnm
argentine per .s>Dncftuni öirn ^oanneni || Sjieninger 3n öigilia fancti Vou=
rentij 3(nno il fatutig noftre lölitlefimo quingentcfimo || Piccfimo fecunbo. ||"
;Sann folgt mit neuem Xitel ba-S ;){egifter.-
3lui berfelben SQöertftatt ging bann I;erPor:
[.ffopfteifte.] , ASSERTIO || SEPTEM SAGRAMENTORVM jj aduerfus Mar-
tinum Lutherfi, sedita ab || inuictiffimo Angliw & Franciie Rege, jj et Do.
Hyberniae Henrico eius nomi= || nis octauo . • . || ^ ANNO. M. D. XXIII. ||
') ©remptar o^ne litet in Scrtiu. -) aJortjanbcit in flrioafe, Slg. fliiq^nofi 990.
17G Coutra Heni-icum Regem Angliao. 1522.
[Siai englifc^c Söappen] j|" S(. .14'^: ,^ Improffnm eft hoc opus egTegium
roreniffimi Anglia- regis, contra Lii [j tlieranam perlitiiam , liih liiiperio illii-
ririffinii at(j. innictiffim [sie] princi .|| pis Garoli, regis atqiio Imperatoris
fomper Augiisti. Anno. |j a nataii Chrifliano. M. D. XXIII. |j" 4«. (93vc§tail, U.)
•pintov bicfen bciben SrucEcn fdjeint lllurncr ,^u ftc^cn. (*v itbcrfeijtc bie
Scf)i'ift iinb gab fie bei (''h-icningev ^cvau§:
„^ctcnnug ber fü- H ben ©acramcnte loibcr -33{nrtiiuiin SutljciTi, ge= || inad)t
bon betn ünübertinntltii)cn tüiiig ,511 ;' P-ngcKnnb bnb in S^vanefrcicfi eine fyx^ \\
reu ,^ü iiibernicn, .Oein^'ico öe§ [j immen'j bcm ac£)teftfn. je. 1| [£)a§ eiigli|el)e
aBnppeu] II Doctor Munier hat es vertütscht. |" 9(iif 'j^ogcn 3- 4: „®etnitft
,5Ü Stvalburg tion So^nnei @rieni= ]| ger bff bc abct b' geburt 9]lavie,
\Hnno .1522. |j" Sem ©d)Iuf|e gelten bie jlcei SSviefe bei 6rQimu§ toovan.
■Jim meiftcn freute fid) ©epvg Don ©arf)fen über ben föniglidjen i^unbeä--
genoffen. l'luf fein Setvcibcn mad)te fidj and) (Jnifer an bie übcrfeijung bev ©d)viit
unb gnb fie mit einer äßibmung an .'per.jDgin ^Barbara bom 28. Suni 1522 ^crauä:
„£cf)ulj tinb l^anbt || "^abung ber Sibcnn Sncrament [| SBiber ':)Jiartinum .Vutcr,
öü bcm aller ünubfrmint= || lid)iften Äonig ,]u Sngelanbt ün tyrnnffrel)d). Un
t}ern || in .tiibernia, '^ern 4'"^'"^'''$^ ^^^^ ad^ten bi§ nl^ameS || ouf,5gangenn. ||
|3)a§ cnglifd)e Söappen] |j" 82 SSIott 4«; le^te Seite .fforreftur.
„©d)ut5 ünb Ijanbt || ^abung ber fiben ©actament || äöiber 93}avtinum Suttjer,
öS bem aller bnüberiDintlid)t= jj ften .fi'ünig 311 (Sngelanbt bnb J^rQnrfrei)d).
ünnb Ijerrn in || .öibernia, f)evrn .s^ainric^en bcm ad^ten big nomen§ anf,^= |j
gangen. |1 W: CCCCICXXII. || [S)n§ cnglifd)e äßappen] ||" 68 4^. 4".
2)0^ <&cr,]og ©eorg :§ierbet bie treibenbc Äraft iDor, fagt er felbft in einem
5Sriefe au .<Tönig .fieinrid) (f. u.j: Quantum autem probaverim tuam lucubrationcni
atque utilcni cunctis censuerim, vel hinc satis Hquet, quod eam ex Latino ser-
mone in Germanicum translcrri atque per ditionis meae Typographos denuo
excudi procuravi.
Sie Assertio erlebte bann nod) biete 9Iuflagcn, 3. S. Serben 1561, ^^.Sarli
1562, 9JeabcI 1728. i8gl. tjier^n: il'eefenmcyer , Sitterargefd). b. iörieffamml.
iBnün, 1821 ©. 144. 9lud; iu B/.ovii Annal. (toui. XIX) ju 1521 p. 16. Sentfd)
in mala) »b. XIX, 158 ff.
j.'ntl)er t)attc )ic^ juniid)ft um ben Eingriff nid)t gefümmert. (5^rft fein i^rief
an ilang Uoiu 26. 3lu"' 1522 bevrät eine AJcuntniiS beä 33nd)eä, unb bejcidjnenb
ift cS, ba§ er öon ber Sötrfung beifelbcn rebet, bie e§ in 3!Jleiffen, im ©ebict
@eorg§ Ijabc. „Georgiaui in Misnia .... lactant lihollum RegFs Angliae sed liOiun
iiiuni .suspicor sul) pello tccluni" (6ubcr§ 3, <B. 403). 3)a er ben 3;itel ber assei-lio
nicf)t nennt, »uet^ man ni($t, ob er bie ©djrift mirtlid) fd)ou in .£)nuben gel)nbt
l)attc. Xic ä'ermntnng, 58ifd)of 6broarb l'ec Ijnbe für .f)ciurid) gearbeitet, fLinntc
!i;utl)er and) o'^ne .ftcnntnil ber 9Jnsfüt)rnngen fdjbpfen. Üon einer Kegcnfdjrift
rebet er nod) nidjt; (<^mferss Ukrbeutfdjnng war nod) nid;t fertig gebrudt. '•HU
biefelbc nad) bem 28. 3uni erfd)ien, meinte i.'utl)er 3unnd)ft ben ©treit in ber
Sd^rift „toiber ben fa(fd) genannten gciftlid)en ©tanb be§ iBapftS unb ber 9?ifd)bfe"
mit ertebigcn ju fbnuen; er fd)reibt am 4.3luti n" ©palatiu: ,Gogor virulenlissinio
Leo, (]ui sose in Angliae regeln transforniavil, rcspondere; ignorantia quidein
Contra Henricum Regem Angliae. 1522. 177
rege digna est in eo libio sed virulentia et inendacitas nullius nisi Lei est.
Quam furil Satan. Sed ego quoqiie euni irritabo de die in dieni niagis, ati]ue
id coepi lihcllo isto adversus Episcoporuin larvas.' ((Jnbcv§ 3, 42().) 5)Jit eogor
respondere !Qnn fvcilid) an eine befonbevc Stveitfcf)iift gegen .Cieinrid) gcbadjt fein
unb in bcv 2l^cnbnng irrilalio .... cocpi an eine allgemeine gegen Satonö Sollten.
9lbev bev *4«lnn fte{)t tuol;! nod) nid;t Uax Uov Vlngen. Tmn cv)d;ien Cv-nifer* Üev-
beutfdjnng unb jicang Üutljer jnr (Entgegnung. 3'" ©ingange iSlbja^ 2i .^uv
„'JlntUHirt bentfd)" fagt ^'ut()ev, oljne (ynifev and) nur ja nennen: „2)ae ift nn
ouc^ üevbeut)d)et in l'Unfien, unb ba meinen fie, bcni iiutlier fei geraten". Slod)
geftefjt er: „um ber jvommen P[;iiftcn luillen nui^ id) bavanf ontuiüvtcn, and)
Inteinifd) unb beutf^." (ys ift atfo bie „5(ntUiovt bentfd)" nid)t eine freiere
Überfefenng au§ beut Soteinifd)cn, wie bie .£)eran§gebcr ber O'rlanger ?üi§gabc
meinten, fonbcrn bie (ateinifd)e nne bie bentfd)e ©treitfd)rift ift g(eid),icitig geplant.
5ür bie Iateinifd)e ^J(n-jgabe, bie üon iiDrn()crein ja gelel)rter unb iimfaffeubcr
fein nuifete, l^at 2utt)er einen Unterbau gefd)affen, bcn er bann für bie tiott§tümUd)e
\'(u5gabe ebenfattä benüljt, fo bafi in ber bentfd)en ?(u§gabe Slnsfüfjrnngen flel)en,
bie fel)len mürben, wenn er juerft nur fd)nell eine beutfd)e ^Jtbfertigung bingciuürfen
l)ntte. (So begann Vutl)er alfo tuot)t mit ber (ateinifd)en 2d)rift, arbeitete bann fri)ncll
an ber beutfdjen ?ln5gabe unb ging nad) beren l'oflenbung roieber jnr crficn
ytrbeit ,^nriirf. -Oicranf fönnte feine iHufievung nm (£d)Iuffe ber beutfd)eu Vlntmort
fielen: er icotle fid) nid)t lange mit liijnig ^nn^ aiif()a[ten fonbern lieber bie
58ibel öcrbeutfd)en; luoHe ee Sott, tuerbe er fpäter fid) bie ,-}eit nct)men, beni
Äijnig DoEenbg ju anttuorteu. Sieä ^ättc bann l'utl^er bod) balb getl)an. ÜTer
SBibmungäbrief au Sebaftian Sd)lid (nur für bie (ateinifd)e Sfusgabe) ift gcftellt
auf bcn 15. 3(nti 1522, bamals begann U)D{)t bie Sdjln^arbeit, eben bie VIuä=
arbeitung ber lateinifd)cn XHntluort.
2lm 20. 3iuü ift nod) nid)tS erfcbienen, bie SBittcnberger luiffen nur, bafj
2ut1)er an ber 9trbeit ift. fyelii' lllfceniuä fd)reibt an bicfcm 2age: „Mailinus
niirabiliter incessil Kegeni Angliae" (.fiolbe, Analecta <B. 37). Sßenu l'ut^er fclbft
im 33riefe an ©palatin am 26. 3fuli fagt: ,Libellum meum episcopos larvales
invadenlem ex proposito volui tarn acrem esse, sed et in Regern Angliae niliil
ero blandior" ("©nbcrs 3, 435), fo taun bama(§ red)t gut bie bcntfcf)c 9(ntroort fdjon
unter ber ^^preffe fein, l'ut^er meint, bie Sd)rift werbe, menn fie Spalatin üor bie Vlngen
fomme, i^m fet)r fi^arf erfr^einen. S)ie 93e,5eic^nung „©cctefiafteä" gibt fic^ 8utt)er in
jener ^dl: er rcdjtfertigt fie am Slnfang ber £d)rift luibcr beu falfd) genannten geift=
liefen Staub, gebraucht fie in ber „Vlntmort bcutfd)" unb im Senbbricf nac^ (vifiivt,
im SÖibmungebricf an @raf Sd)liif unb lä^t fie bann lieber fallen. 3)anad) loirb
bie 3f't ^fi-" 9lvbeit i'ut'f)er§ an unfever Streitfd)rift im allgemeinen feft^utegen fein.
Cv-rfd)icnen ift bie „^Intiuort bentfd)" um bcn 1. ^luguft. yim 6. Vlngnft
tuar fie fd)ou in bcn .'pänben 6corg4 toon (Sad))'en, ber fie all eine Sd)nuil)nng
eines i^erbünbeten be» Äaifers beui !)feid)5rcgimente tiorlegte. Vlm 17. lUugnft tjat
Papito in 'DJiain^ fie gclefen unb berid)tet barüber on 6raSmu§.' Sic Iateiuifd)e
Schrift faubte (Üeorg crft am 3. ^Joüember an bai 9{cid)§regiment.- Scr Sluguftiuer
') fifötfiomnnn=®iint^et, abriefe nn Sefib. eta-5inii-3 ®. 11. '-) ?ltd)iu f. öfictt. ®cfd)id)t-f-=
tunbc, Dtotiiciiblatt 1852 £.24 uiib 54; Jcl. 65cfi, Slftcii unb SJ<riffc .jiir flitd)Ciipolitif .ipcrjog
©corg« uon Sodjfcn 1, 336. 378 f; flolbc, «Di. l'iitl)cr 2, 570.
Üutl)CtS aiWrte. X, 2 12
178 Contra Henricum Rejjem Angliae. 1522.
iKoie l)at bic beutid^e Slntoovt in '•Jiünibcrg imdE) bcm ">. Ttoünnbcv.' Cr tiov=
jenbet (.ffolbe, Analecta ©.40) diio opiiscula: Contra pontificc^^ [U'ibev bcn fcilfrf)
genannten gciftlid)cn Stonb], Contra regem Angliae. S)as nin^ bic beutfc^e Vln-!-
gäbe fein. Senn iiienn cv einige 3''''''" fpätcr fdjreibt: ,Martinus vornacula et
latina lingua in regem Anglornin scrihit', fo Ueniit ev, bn§ eine 'von beiben ?(ng=
gaben nod) nici)t fertig ift. 9Jlan I)at etn^a ^n fe^en vernamla scripsit, latina
scribit. ©r tDürbe fonft Uiot)t auc^ tria opiiscula jn fd)ic!en "^aben. 4"»"n'"fl'-'fi'9
erbietet ftd) gegen 3li'i"9li nnter bcni 2. 5loöeniber: ,Lilie11nin Lnthori in Analum
Latine scriptum si non lialies, faciani te eins leelionis paiticipem' (Zwinglii op.
VII, 241). So iperben nur ba« grfd^einen bcv lateinifdjen 'Jluigabc auf §nbe
September fe^cn muffen.
S^cr fd)nrfe Ion, and) gerabe in bcr bentfd)en 3lnttiiort, madjte bie f^rennbe
t'nt()er^ bcforgt, ja beftür^. Sc^on am 28. 'Jlnfluft begriinbet !L'nt()er in einem
Srief an einen Ungenannten - fein in-rfahrcn mit ben Vügen «nb Väfterungen ber
(Siegner, bie in fo grofjev ^aiil if)n, ben einen, anfielen. „Sönrumb id) fo bart
bin, foll ^n feiner ^eit irot)! ftar mcrben." Wd bemfelben Sd)ln|iuorte befrini'id)^
tigtc er am 4. September Spalatin: ,Scicbani ninltus oll'ensinnin, (piicquiil in
Regern Angliae scriberem .... Sed iil iilarnit mihi atipie adeo niiülis cansis
necossarinm fnil; (piod facio, nescitnr modo, scietiir postea' (©nberS 4, 1 i. ^}l\ld]
(nipito luar über ben Ion entfe^t.-'
•öcinrid) Vlll. iimnbte fid) befdjluerbefübrenb an bie fäd)ftfd)cn ^üi'ften: er
fctber ad)te bie 2i?elcibigungen für nidjtS, aber Sntt)cr I)abc .ffaifer nnb ;ii'cid)g=
fürften üerbäd)tigt; bcr j?e^er fünbigc eine SBibelnberfe^nng an, hiefc folle man
nntcrbrücfen. l'üt biefcm Sdjreiben fanb fid) ein englifrijer •C'>cn)lb bei bem ;Keid)'5=
tage in yiürnberg ein, Don bort geleitete il)n ber turfäd)fifd)e Wcfanbte jn feinem
.^■)crrn nad) dotbi^ (27. 5J!oi 152.3). S)ev GJcfanbte ritt bann ju ^er^og ©eorg
nad) .l'eip,)ig, bcr \i)n aber nnr bnrd) feine 3icite abfertigte, ^rtcbrid) ber SBeife
nnb 3ul)ünn empfingen ben .i^ierolb auf ber ;Kürfrcife l)öd)ft frennblid) .'.^lltenbnrg
4. 5Jtaij, antworteten aber: fic luarteten auf ein freiem (Joncil, l)ielten fid) gegen l'ntber
neutral, c§ täte il)ncn leib, luenn berfelbc bcm fi'önig llniicmnd)eS gefd)rieben ufRi,-*
ttnifer aber gab bie ?Utenftücfe I)icrüber, offenbar auf bc^ .'per.iog« ä^etreiben
alebalb I)cran5:
„SEREM.SSIMl AC jj POTENTISSIMI RECKS ANGLIE, j| Christiane fidoi
defensoris inuictissimi, || ad illuftriffimos ac clariffimos Saxo= |] nie; prin-
cipcs, de coerecnda abi= [[ gendafiJ Lnthoran.a facti=||one, & Lutliero ipfu jj
Epiflola. ii ITEM ILLVSTRISSIMI FRINCIFIS [| Dneis Georgii ad eunduni
Re- II gern refcriplio. ||" Dl^nc litclcinf. IG i^Iatt. 4". ©d)Iu^: ,« Lipsie
exciiKil Vvolffgangns Monaccnlis. ||"
') eiibcti 4, 2;i 5«. 3. ') (Sri. ?tiiga 53, S. 149. i^i ift uid^t )»al)tid)tinlid), in i>m
„criöfotcn Iniiict", luftd)« bic 'Jlnfraiie bf* llulirfanntcii oii i.'iitl)cr brndjtc, Snful' 'l'vovft jii
fcl)cn; bicfet fjnltc fvcilid) Sviq'o miloebrndjt, bic l'iit()cv nn Spiilntiii liicitcvciibl. ainivc al'cr
jene *Jlnfrnge bnlici (iciucfcn, fo Ijöttc Viitljct fid) tuoI)l cl)cr bei Slialntiii enlidjiitbiiil aU niii
4. ©cpicmbcr. 3ft nbet bod) bcr Uiibcfnnntc in ben *Jiitbcrlnnbcn 311 jiid)Cit, fo miifjtc bic
^ntmort bciilfd) ein pnnt läge ftiil)cr nii-i-gcgaiigcn fein. ') (i:ijtftcin(inn:65iintl)cr n. a. C
*) görfiriiinnn, '•Jicnc-s Urfunbcnt«. .fininbiirg, 1842 S. 25; flalucrnii, .^licv. (finfcr, .^inllr 1898, S. 41.
Contra Henricum Regem Angliae. 1522. 179
3;nt)olt: (^iiifeve 33vict oii 3ot)ann ü. Scfjtciiiiij, iMfctjof Doii iUciffcii,
S^cip^ig X. Kaleiuias luiiias 1523; ^pcinvid) Vlll. oii bic fnd)iifd;cii (^ihitoii,
©vccnttjid) 20. ;3amiQV 1523; C'>f'-'3''9 ©covg an .^iciiuicf) , Cucbliiibuvi] Sr|i-
limo Kliis Maij 1523.'
?liicf] l'hiviu'v rul)tc iiidjt. £d)on 1522 cifd)teii Don il;m „£b bcv yUniifl
aus (fiiglanb ein Lügner fei ober bcr 5^ut()ev". .Oicrgegcii bic QnüiU)mc „Vlntuiuvt
bcm 3Jluvncr auf feine Srage, o6 bev ßönig üoii ©nglaiib ein ^'ügiicv fei ober
bev göttlidjc Soctov lliavtiiuis £utf)cr. 1523". 5-iiv feinen Sanbeol;cvvn tvnt bev
513ifc^of ÜDU ;)iOcf)eftee, ^olj'i ö'if'jcv ein: „Dcf'fiisio Itegie assurlioni.s conlia Cip-
tivilaleni Babylonicam per Reverendum loannem IvoiTensein Episco|)uin" - unb
„Assertionis Lutlieranae Gonfutatio''.3 5pfe«bonl}ni cvfdjien: „Ei-uiiilissimi viri
G. Hossei opus, quo refellit LuÜieri caluinnias, (|uil)us .Angliae legeiii lleiiiicuni
oclavuni insectalur .... 4°. s. 1. 1523." S)cv Streit lüurbe bann Hon 2)ieten=
bcvgev unb C^üdjlnnö nod) un-iter geführt, »uiv tonnen bavauf nid}t uieiter cin^jcljen.
■,'hi§galicii.
A .COJN'TRA HENIUCVM II 1U;GEM ANGUAE MAP.TINVS IA= TilEP.- ]]
VV1TTE.M15EHGAE- |j 1522. ||" «Dlit litcleinfaffnng. litclviirffeitc
kbvuctt. 24 iBIätter in Cuavt, Icljte Seite (ecv.
S^tiirf Boii 3oI)Qi"i ©tiinciibcvg in äBittonbcvg. — .ÜiinaU'fdjc Slg., 9lviiftiibl,
Söcrüit, 93omi, ätrcilnii 11., Sanjig, ^vcsbcit, Cirfiitt kc^l, tyicfjcii, C'^orlilj, Kotljn,
©tcifslunlb, ^ininbutg, 3ciin, flniicl, ÄLiiiigäbcrg St. unb 11., Vcipjig 11., l'übfrt,
lüüiieburg, Dfüiidjcu iQQt, ^Jüirnbcrg (^TO. unb St., Striifjbuvg, Stuttgart, ÄH'iuiav,
äBcrnigcvobe, 2Bittciibfvg S., äöolfeubütict, äBoriuä, ftupenljngcii, ilonbou, älUeu;
l). Sommer 9!r. 292, '4!au3cr IX 82 9ir. 137.
B , CONTRA HEN ' RICVM RE- GEM ANGLIAE | MARTINVS ;; LVTHER. ||
Longe alius eft hie ]ii)er cg ille (|uein [j ANTE HYNG ucniaciila jl
liiigiia fcripfit. i; VVITTE.MBERGAE. jl M. D. XXII. , " Sitelviirffeite
bebrnrft. 32 SBIättev in Cnavt, letjtcä 5>3latt teer.
2rurf üou Slbaui i^U'tri in 3*ajc[ (uiid) Äiinnfc). — ftnnnfcfdje Slg., !I3nmbcrg,
SBcrtin, ii^onii, öijcnad), 3ciia, l'Jlüudjcu .S^iSt. unb U. , illüuftcr, Stuttgnrl,
äßittenberg »., »nfet, sPern, Utrcdjt, äLMen.
C , CONTRA HENR1= ;! CVM REGEM AN= || GLLAE MARTI- |1 NVS
LVTIIER. II VERBVM DOMINI „ MANET IN AETER || NVM. |i«
mit liteteinfaffung, litclvücffcitc liebrurft. 28 33(nttcr in Cuart, Iel)tc
Seite leer.
3;tHcf bon S^eoboricii? bc SJorne in ScDnitcr. — iftrliii, ßoubon.
Sic Iateinifd)c Sdjvift ift abgebrnrft: Vilob. op. lat. II (154G), 355»— 372"';
Ion. op. lat. II (1557), 54Ü'' -504''; Erlang, op. varii arg. VI, 385 — 448. Sev
aöibmungelnicf an Sd^lirf Bei bc aSettc II, 231 (tjgl. 6nberä III, 433).
') Sgl. midi gd. ©efe n. q. 0. I, S. 499f. 504ff. ') Siöln, Üuciitct 1525. ') s. I. ü a.
1523. 2ann fiöln, Üncntel 1525. Slntwerpcn, Stctlfiii-ä 15:i7. «ntmcrpfu 1545. Sibln 1558.
12*
180 C'oiitia Heiirirum Regem An-jliae. 1522.
IHESVS.
GENER080 P:T NOBTLI VIRO D. Sebastian.. R.lilik,
coiiiiti in Passiin, Doinino in ]%lbogen i^'c. .sno in ('liristu Mainri
Martinas Liitlier Ecclcsiastes YVittenil)er<>ensis.
G
Katia et ]iax in CiuMsto. Tertiiis et amplins annns anitnr, Generose •'■
jr Comes, qnod furiosiis Papistarnni iKij.nhis nie insinuilat t'ngae ad
Bohemiani idque niiruni in niodnm sitit andir(>, seil, lioniines belli liae sdla
fania trinniitliatnri , gloriatiiri et elaniatnri: Vicinins, liaeretiens fngit ad
liaeretieos. Sie enim veoors illa et indoetissiina Papistiei eorporis Belna,
postqnam videt sese ermlitione et veritate \ietani, nee posse stare tutani 'i'
ciilhnieni siioi'uni asinonnn adversus uniim Lntlieruni, t(a(|netnr et nritnr,
unieinii lioe respiraculiim suspirans, nt fngiam in Boliemiani , nt salleni
TOofc 2, lu opprobrio alieni nominis sese solentnr et terribiles Eniini sese lingant, <|ni
prae sua inscitia et mala conscientia nullnbi aiident coniparere. Appariii ego
iam tertio coram eis, denique Worniaeiam ingressiis sum, etiani enni seireni i^
mihi violatam esse a Caesare fidem publieani.' (Nam didieerunt j)rineii)es
(Jerinaniac, olim de fide landatissimae gentis, nuue in obsecpiium idoli Romani,
nihil magis qnam Hdem eontemnere in perpetuam nationis ignominiam.) Sic
•tMob-ti, ;, aiisiis est fngitivns ille et nieticulosns Lutheriis in gyrum dentinm Beheni<)th
in.silirc. At iJli tri'niendi (ivgantes quid? Toto hoe triennio ncm est invcntus 20
nnus, (pii ad nos \'itten)i)ergani coneederet et eorani nobis etiani staret, cum
et «H'rtissimi sint de fide et tulela (nenii)e siib Caesaris sni praesidio acturi
omnia), adliue aiidcnt hoinines ctTocniinati et e.xeordes spei'ai'e (riuni|ilnim
mea fnga, t'oedissimain .suam ignoniiniain honestaturi, qua toto orbe ceicbrantur
sese jirae rudilate et |)avore animi iion andere in conspectum unius Lntlicri 2.')
proilirc. (Jiiiil pulas iuie fragiles Bullae facerent, si et ipsi cogercntur coram
adversario ( 'aesarc et hostibus praevalentibus sistereV Seil, in niille diver-
tienla l'ngerent mi.seri, qui nunc in cuniculis suis .sicnt sorices mussitant:
TiUtherus meditatur fngam. Si(^ et rex Angliae hoc libro niulta saliva
blaetcrat de fuga mea in Boheniiain. Iionio sapiens seil., qui credit ideo suum :iü
libriim esse victoriosum et digne scriptum, si ad ]ioemos Lntherns fugerit :
Iam vecors et muliebris est stolidi reuis invidia.
; IHKSVS /'e/ill (' 7 si'.il.] seil (' 21 VitlPiiil]iT<,':iin (' ■>(! e"j,'orciitnr sc cnam
Vit. Irn. 30 Boemiam ('
') Luthir be:ielil sich ituf (hat Scquexlrutitmsrdih-I. vom 10. Mär.: 1:'>21, das am
27. März öffentlich ausgerii/eu wurde (Fiirslcinun>i, Nciie.i J'rkuiidcidjiich, S. Gl). Hiifler.
Papst Adrian VI., S. ö:i, erklär!, mit Unrecht oltiije Aiißernni/ Luthers für eine unwür-
dige lAii/e.
Contra lleniicimi Kcijcin AnjifliiH'. 1522. ]81
•m
[SSt. Aij| Kti" vcni, (|iianivis ardiat aiiiinus vidcre Bolicmiaiii et icli^ioiici
l'apisticis nioiistiis tani Ddiosaiii, tamt'ii liactentis ah.^tiniii et alistineho. nun
(|iio(l o|>prol)i'iiiiii lUHiiinis inetuam, <|ii()(! ('clc'hprrimae iiationi viüssiiiia
liomiiHiin fcx, I'apistao, cum smiiina pcrficlia et iniuria iiiiisscniiit. Naiii
5 iustissima causa Bolicnii lioraicidas istos et Aiitichristos Papistas descrueruni,
])üstr|uaiii inuDW'iiteni viruui lohaniiem Htis/, ipsi septies liaeretici, exusscruiit
et utrauique sj)ecietn a Cliristu institutam saerilegc daniiiaveruiit. Hae enini
causae odii Papistici in hanc geutein, nee aliquando purpuratao istius
nieretrieis spurii agnoscunt feralc suuin liomieidium et daiiinati Euangelii sJiifui' n, 4
10 sacrilegiuni, quin pergunt furoren» suuni tueri et opprohrium, quo ipsi eorani
deo insignes sunt, aiienae et innocenti nationi imponere. Non ergo oppri)-
briuni Bohemici nominis metuo, quae gloria est corani deo, sed iptod Christus
nie iiie posuit, ut torqueam Papistiea nionstra, dum niiiil inveuire in nie
possunt, (juod iactare vellent in sua(> ineredibilis invidiae respiraciiiuin,
lä eruoiuri eos vuit Christus sua ipsoruni invidia et diruuqii |)ni[)i'ia malicia.
Expeeto igitur eos hie et expeetaljo, impoteiitissimani eoruiii invidiani egregie
irritaturus et torturus, donec vixero. Si autem mc oceiderint, niulto maxinie
cruciatunis. Sic enim datus suni iliis in porlentum a domino nieo Clu'isto, öcf 12,6
ut sivc itie vivilicent sive occidant, niiiil gratiae, niliil pacis, nihil solaeii
20 habitura sit furialis eorum couscientia, ut duplici eontritioiie eonterautur et
praescntis invidiae cruce aeternam niereantur geennae torturam. Iiistat enim
mors Papatus abominabilis, urget euni iiieluetabiie suuni fatum ' et (ut Daniel Tan. n.is
ait) ad finem sui venit et nemo auxiliabitur ei. Tta coucurrinius utrincpie:
illi extremo furore, ego sumnio contemptu, et vincet audaeia mea in Christo
■-■' novissiniam illorum et iam palleutem furiam.
Aliani vero fugara in Bohemiam meditor, iie nihil veri vatieinentnr
sibi Pa])istiei Pythones, sed de (pia maiorem eonipunetionis spiritum sint
passuri, haec est iuxta iUud Mosi: 'provocabo eos in non gentc et in gente r.wfoic:i2,:'i
stulta irritabo illos.' Nam tantuni nieis libellis brevi (i)ropitio Christo)
30 efficiani, ut ]3ohenii a suo opprobrio liberi, soli autem Paiiistae sint nomen
abominationis in orbe terrarum, ut nialedictuni et anathema sit esse Papistam.
Non (juod oninia Boheniorum probem, cum eorum res ignorem et sectas esse
inter eos audiani, sed ipiod Papistiea turba illis comparata fetor et nausea
futura sit in toto mundo, quia nihil uisi sectae sunt ipsi^, adeo ut soli
35 Franciscani inter sese fernie sex sectis scissi sint.
Haec autem ad te scribo, Heros Generose, ut mihi inieiuni huius fugae
capteni ajiud te, qui regnas in Boheiiiiae initio confinis Germaniae, ut per
to tuanique ditioneni procedani in totam Bohemiam. Rex laieus scripsit ad
sacerrimum suum Pnntificem. Ego, quondani miscratione Papae clericus,
TjS enim .sunt causae Vit. Jen. 21 gelienae C 24 audalia A 34 quia] qui A
') Vergil. Aen. S, 334. ') Vrjl. S. 173 Z. i'Jff.
182
C'oiitia llriirirnui lirncui AiiLrliao. 1-W2.
J-itCMti. 17, 4
i)!(il)iim 3, :,
scrihcrc (Ifl)ui :ul Cliri>tiaiu.-^.-imuni laicuin. Audio eniiii to incivililiili sludiu
fcrvorc in [luraiii Eunngolii vcritatcin ai ahominatioiics et scamlala Koniaiiae
])('stilentiao undique et tuo doniinio profliij;are. Macte virtiitc, claiTssime
Heros, sie abolcbitiir opprobrium ])olieniiei Hominis et redibit nieretrlei in
sinuni snnm sentiiia illa mcndaciorinn et foinieationiini suaruni, nt rcvelentur
|)iidenda eins orbi terrarum ad scmpiternain igiioniiniani. Hoc sit initimii
liigae nicne, liaec s|)es optiiiii exenipli, quod imitentur reliqiii Jjoiieniiac
Herocs et niagi.stratu.s. Sic non modo in Bohemiani fiigero, scd et babitavero
in ea, etiani si bic rae exusserit ilhuubitae nieietricis tnror. Fnvidiam tarnen
eins simul et .sucecndero et vieero in Cluüsto. Nibil erit illi amplius prospeinm.
Cbristus sie statnit. Amen. Gracia domini nostri Ibcsii Cliristi servet et
angeat te, optinie Heros, in aeternnni. Amen. Wiltembergae. 15. Inlii l'i^^
(»1. Aii.ii f^^^=jösg^|| :l <'aceita(e et anienlia percnssil dominus noster Jiiesus Cbristns
Universum isliul regnum al)omiualionis l'apisticae, ut iam
totum (rienninm i'um uno Lutliero ipsi infinili vulgi (yelopes n
belligcrantes needum inlelligere possint, jiro tpia re mihi
eum ipsis belbini sit, frnstra tot libellis a nie aeditis et
jialam testaiitibus iioe solnm a nie (piaeri, ut diviuae litterae
solae regncnt, sieut dignnm et iustiim est, humanae veru
inveutiones et traditiones e medio tollautur eeu nocentissima seaiulala, aiit 20
exeeto vencuo et eviilso aeulco, id est, vi cogendi et imperaiidi et eonseientias
illaipieaiidi erep(a, liberae et iiidiflf'ereiites tolerentiir eeu (piaelibel alia peslis
aut inf'oebcilas mundi. Nani ipsi perpetna insania pereiti contra me niiiil
movent nisi statuta homimiiii, glossas patrum et facta seu ritus saeeulonim,
ea i[)sa seil., (piae nego et impugno, (piae et ii)siinet eonfilentur inlida esse 2s
et frequeiiter erronea l'uisse. Kgo de iure dis|)uto, et i|isi de f'aeio miiii
respondeiit. Ego causam quacro, ipsi o])iis cxbibent. Ego interrogo: in
(jua potcstate liaec l'acilis, ipsi dicnut: <|uia sie fiicimus et sie fecimus. Sit
])ro ratioiic vohiiitas ', pro autiioritale ritus, pro iure consuetudo, idque in
rebus dei. Est a])ud eos ipsos in sebolis suis vieiosissimum genus disputaudi, m
ipiod voeant ])etitioiiem prinripii. Hoc discunt et docent us<(ue ad cauos,
iisque ad sepuleiirum tot sudoribus, tot snmptibns miserrimi iiomines. Ubi
vero ad usuiii doetriiiae siiae veiiiunt, nihil aliud po.ssunt ni.si vieiosissinie
priueipium peterc. Ita fit, ut ego clamem: Euaiigelioii, Euangelioii, Christus,
Christus, ipsi respondeani : Patres, Patres, usus, usus, statuta, statuta, ubi ;(',
vero dico jiatrcs, usnni, s(atu(a sepiiis errasse, oportcrc eiusmodi ürmiore
et certiorc authoritato muiiirc, Christum vero non po.ssc errare, hie [)iscibus
3 (loinino A piulligjiri C'
Aiuio .M. 1). XXII. .Meiise hilij. 0
') luvcmil. 0, 223.
0 uius C'l fis .clZ)' Ja ungKi A 15. lulii 1522]
Contra Henricum Regem Angliac. 1522. 18;j
niagis niiiti (.■(, iit scriptura tlioit, '.sit-iit a.spides siirdae obturarit aiiros, iio'Pi. ^s,^.c
aiuiiant xocem iiicaiitantis,' atit hoc deiiiio, (|ti()cl .sompor in suiimui iiatat
saliva, mihi rcdiiiint: 'xVnihrosius j^ic dicit, Tu uu doctior es Ambio.'^io'? 'l"ii
solus sapis?'' ac praeteroa iiiiiii, (|uasi disputatio uostra sit de doctiina
5 Aiiibro.sii et inea, aiit (piasi et vj^o nun po.^tiim dicere: Tu Amljrosium inah'
iiiteliigis et depravas. übsecro, quis fluis est cum caecis istis et iuriosis et
amentibtis disputandi ?
Talis est et liic über regis Angliae, qui pcrpetno textu aliud nihil
agit, quam ut traditionibus honiiiium et glossis patrum et usu saeculunim
lu urgeat. Hie furit, hie maledicit, hie totus convieia et virus est, quod Ulis
doctior, sanctior, maior haberi velim. Nou eouteiitus, quotl talia illis
peraiitto, ut libera liabeantur, scd neccssarios nol)is artieulos fidei Deus ille
novus statuit, quiequid ex honiinibus dictum aut factum invencrit, quos iiisi
credam, quantis furiis agitur, ut haereticuni et uescio quot portenta ex me
15 faciat? Obsecro, uiide uobis ille uüvu.s deus Kex Augliae, Creator uovoruui
articulorum fidei? Uiuim ego haeteuus deum uovi, cui ius esset articulos
fidei condere et fidem exigere.
A^erum prae ceteris furiosis Deus iste novus aliqnid uovi furoris advehit.
Uli enim scripturas a me inductas coiiali sunt uteuuque torquere et a suo
•ju seusu alienas facere, absque scripturae saltem nomine et iactantia niiiil ausi,
hie vero deus uova sua divinitate mirum in modum insolescens ac certus,
(juicquid dixerit, fieri oportere aut factum esse, id ex professo etiam testatur
velle sese dimittere capitale fuudamentum meum et aliis relinquerc expug-
nandum ac solum edificium labefactare, id est, stipula et feno contra rupem i. Soi. 3, 12
•j.s verbi dci puguare, ut nescias, an ipsa mania sie insanire possit, aut ipsa
stoliditas tarn stolida sit, (piani est caput hoc Ileurici nostri, forte ut verum
faciat proverbium: 'aut regem aut fatuum nasci oportuit."- Quis morio enim
sie diceret: Ego asseram Septem sacramenta, sed intactum rclinquam principalc
robur adversarii? C'rederes ab insigni hoste regis hunc iibrum aeditum in
so regis perpetuam iguorainiam.
Sed uc contemptum a me videatur tanti regis nomen et stulto iuxta spi i«, &
stulticiam suam respondeatur, brevi libello stulticiam eins revelabo, quantum
per occupationes meas fieri potest, latius alio tempore blasphemum et malc-
dicum hoc regis os et pro dignitate tractaturus. Nam (juod ferme nemo credit
35 Kegis hunc esse Iibrum, mc uon movet, volo enim regis esse, cuius. titulo
vulgatur, et impetum meum in stolidum regem vertere, qui passus est nomine
suo sophisticos nebulones abuti et tantis nieudaciis et virulentia totum Iibrum
iniplere, ut nuHa imaginc praesentius sit expressus Leus ille vel I^ei homousius ^,
aliquis seil, gravcdinosus et frigida pituita sojjhista, qualem in grege suo alereut
4a crassi Uli porci Thomistae, ne et Angliae Pharaoui sui desint lannes et lambres. -'. lim 3. p
// liabere ABC 33 lacius A
') .-. B. ÄsseHio, Eomae 152 J, Bl. hi^f.; Wukh XIX, 208. ') V,jl S. l'J6, 7.
') Vgl. S. 176.
1,S4 Contiii lleuricum lü'^em Aiigüae. 1-V22.
Nun inilii igitiii', seil ^ibi iinputt't Rex Henricuis, si diirius et afiperius
a nie tnietatus fiierit. Nou eiiiiii regio animo aut ulla venu regii sanguinis,
seil servili et plane impudenti et meretricia inipotentia et vecorilia prodit,
onniia non nisi maledictis probans et, qnod tnrpissiranm in iioniine, nedniu
in suniniis viris est, pa[93I. A 4]lam et ex proposito mentitur, nt sophistam ex •">
inseitia et virnlentia conflatum agnoscere possis. Indnlgendum erat ei, si
luinianii modo erraret. Nunc cum prudeus et sciens mcndacia componat
adver.-iis niei regis maiestateni in eoelis, damnabilis pntredo ista et verniis,
ins miiii erit pro nieo rege et maiestatcm Anglicam Into suo et stercore
eonspergere et coroiiam istam blaspliemam in Christum pedibus eonculcarc. lo
J)einde cum Tliuniistas coustet esse tam stnpidnm et plane lethargicnm
sophistaruni genus, ut nihil orassius et ignavins genuerit hduiinum natura, et
Rex noster Henricns optet hoc libro videri egregius Thomista, dum inter ..
caetera de charactere et vi sacramentali in aqnis somniat et stertit, quae
portenta ipsi in Aeademiis socii sophistae aiuplius ferre non possinit, visus is
est t)])ns habere, nt asperis verbis vellicetur, si qua de profundissimo lethargo
exeitari possit et audire sua somnia et lethargii sni vanas species. Nam nulla
causa et nostris viciuis sophistis is liber adeo placet, quam qnod est cgregie
Thomisticus, et liabent suas labra lachtucas.
Si idolum Romanae abominationis propter Christum conculcavi, qnod •io
sesc in locuni dei statuerat magistrumqne regum et totius mundi fecerat, quis
est iste Henricns novns Thomista, discipulus dumtaxat tarn ignavi monstri,
nt virnlentas blasphcmias eins honorem? Sit ipse 'defensor Ecclcsiae', sed
Cficiti). n,4if. eins Ecciesiae, quam tanto libro iactat et tuctur, nempc purpuratae mcre-
tricis et aebriae et fornicaliomun matris. Ego et Ecclcsiam eins et 'defeii- 2.'.
Sorem' ipsum ])ro eodem dncens utrosqno eodem impetu invadani et Christo
duce conticiam. Certns enim sum dogmata mea habere me d(> cocio, (juae
etiam adversns cum trinnqihavi, qui in ungue novissiino plus iial)et virtutis
et ast\itiae (juam onuies Papae et reges et doctores, ut nihil agant, (|ni bnllas
noniinum et titnlorum contra mc iactaiit et libellos snb regiis inscriptionibus 30
vcuililant. Dogmata mea stabunt, et Piqta cadet invitis oninibus portis
■"'"iljjj,; ''j''*infeii et potestatibns aeris et terrae et maris. Ipsi me provocaverunt ad
bellum, bellum igitur habebunt, pacem oblatani contempsernnt, pacem igitur
non habebunt. Dens viderit, uter primo fessns defecerit, Papa an Lutherns.
Sic placet in Christo indies magis ac magis snperbire adversns insulsos islos :i,')
et inc])tos J>asiliscos, (juo magis ipsi furiunt.
Priusqnam vero ad rem i|)sam veniamus, piMnium diluani diio crimina,
quae tnihi Thomisticus rex prae irnpotentia sna nuiliciiri inqxtnit, quornm
allci'um est: Esse videlicet me mihi ipsi sepins contrarium. Hoc suuni
inMiu<l('ns nicndacium etiam contra ]iropriam conscientiani sie per (ntnm m
librnni urget et clcvat, ut satis appareat non scripsisse cum Jibellnni hunc
J8 sopliisticis Vit. len. l'J lactucas 0 äl tocivis A 32 provocaverunt A
30 l'urunt 17«. Icn.
Contra Henriciim Kcgom Aiipfliae. 1522. 135
studio doceijdi ;iut (ut ipso Hugit) asseroiuii .sopteiii sarraiiicnta, scd mcirlio
viniit'iitissimo aiiimi .sui, (|iio cuiii iiiferius iioii possot ooncoptmii vii'ii8 et
piis iiividiac et iiialitiae cgererc iiec digcrero, superius per os piitidiim evo-
mendi occacionem iuveniret, uiliil spectans, iiisi ut ineiidaoiis (Miiinmn os
s üblinirct et mihi iiividiam moveret, foedissimnm sane sit, quamvis sordidain
mcrctriceni tain iinpiidenti fronte et iiiipotenti animo sie nientiri et insaiiire,
Regiuni aniiiiiiin et sangninem alia decuissent. Alterutu est, quod coiivieiis
itisectatus suni Pontificem et Ecclesiara, hoc est leoonem et lenani et sedem
Satanae, cuius ipse Mefensor' dechiratus est nuper cum indulgentiis.
Kl Ut ergo impudens eins mendacium traducani per orhem, dignuni est
hie ordine receusere res, de quibiis ego scripsi, quarum sunt diio geuera.
Primum est de iis, (piae in sacris literis docentur, uempe
De fide. De peccatis.
De charitatc. De lege.
15 De spe. De morte.
De operibus. De Christo.
De passionibus. De deo.
De coelo. De li[bero] arb|ilri()].
De infcrno. De gratia.
io De poenitentia. De baptismo,
De coena dominica.
Et iis simihbus. Nam hacc sunt demum reruni capita, (pias ( 'iu-istianum
seire oportet, (juao et sunt ad salutcin necessariae. Has sie tractavi, ut nulius
mihi possit impiiigere unquam aliter sapuisse, quam ai) ipso scribendi principio
25 seusi. Nuuquam milii contradixi, sed eodem sensu ab inicio, mihiquo simiMs
semper perseveravi. Testes sunt et libri extantes et universi, qui logerunt,
testis et ipsa mendacis regis damnata eonscientia.
Proiude, (piis crederet tantum regem non solum lioc andere mcutiri,
quod contrarium mihi nie iactat, scd et pahuu asserero mc sie doeuisse fidciu,
30 ut et opera bona vacare et mala liccre volucrim, quasi non sint superetites
homines, qui mea legerunt et siumi impudens mendacium argucrc possint,
cum et ipsum sua eonscientia rcdarguat, ut qui satis testetur sese mea ex
magna parte legisse, ut indigiium plane sit iiuic Regi mendaciis tantum auso
|3?l.BlJrcspondere, Cui id fuerat imprimis curandum ad versus haerescs scriptiu'o,
M ut ue suspitio quidem falsi in co depraelicndi possit, nunc vero totum sese
mendaciis involvit. Quis crcdat ulli parti scriptionis eins, qui per totum
librura tantum mendacium toties repetit et inculcat?
Progenics ista viperae ingenium naturac rcfcrt et parentum suorum
exempUun imitatur. Sic enim et Paulo, cum docuissct sola fide sine operibus
2 virulentissiini C 3 pusj püs AC 5 obliiieiet Vit. Icn. 13ff. Vit. u. len.
ordnen die Lehrstücke teilweise anders und fiyen noch hinzu Ue iiulicio novissimo sowie
De ecclesia und zahlen daher mit Kt liis siinilibus vu>i 1 — 20.
186 Contra Heiiiiciim Regem Augliae. 1522.
9iinii 3, s iuslificari oiiinis' filio.s Adam, inipoiiebant, ut scriblt Rom. ;i. '(jui (liciiiit uos
tldcere: faciaiiuis mala, ut veiiiaüt l)oua\ Sed (jiiod luanot illus iiulicium?
'Quorum (iuquit) dainnatio iusta est.' Quid et ego meo Basiliseo dieain de
suo mendacio nisi idem damnatiouis iudicium?
Altorum geuus de iis rebus est, quae suut extra scrlptiirani, nempe s
De Papatu. De concilioram decretis.
De doctoribus. De iudulgentiis.
De Purgatorio De Missa.
De Academiis. De Votis luona.sticis.
De Episcopis idolis. De traditiunibus lioniiuum. lo
De cultu sanctorum. De sacramentis uovis.
Et si (|ua sunt similia, .seil. Zizauia per Satanam prineipatu idoli sui
Komaui per agruiu doniini scmiuata, quibus Ecclesia iion modo potest
sahiljerrime carere, verum cliam iic e()n^^istit (juidem, ni,-i careat aut ])ro
libero arbitrio utatur. Nihil euiiu pestilentiu.s in Ecclesia doceri ])otcst (juatn is
si ea, <|uae neccssaria nou sunt, necessaria tiant. Hac enim tyraimitle conscicn-
tiae illa(jneantur et libertas fidei extinguitur, mcndaciuni pro verilate, iduUun
pro deo, abominatio pro sauctitate colitur.
Cum itaque de iis rebus nihil habeat scriptura sancta, ccpcruul t'uriusi
Papistae, niendaciorum magistri et idolorum |)lastae, .sibi negociiun scsedignum, uo
seil, universam scripturain tonjucre et de[)ravare in sna veneiia et meudacia,
ut eos locos, qui de fide docebant, oportuerit illis Papatuin creare, qui
humilitatem ])raescribebant, pompani tyraunidis statuere, donec onuiia sumtni.s
niendacii.s confusissima reddidere et totam .scripturam abolovcre, rcgnante in
loco eins, scrinio pectoris Romani Satana ne(juiciosissimo obsessi. Sic Petrani ss
Siotiii. 16, 18 fidei invi(;tae, Matt. 10., fecerunt Papatum et Papain, (pii uou modo victi
.sunt fedissimis erroribus et peccati.s, sed quottidianis abominatioiunn exeniplis
obruuntin- et absorbentur. Sie, ubi Christus docet nulluin esse magiium in
TOotii). 20,27 sua Ecclesia, nisi sit onuiiuni serviis, fecerunt Imic scntentiae aliuni iiasum,
ut nihil nisi maguum in Ecclesia dei .statnereiit. so
Furentibns autem his portentis aboiniiiatlonuin rapuit me dominus
imprudcnteni in medias lias turbas et occasione fallaciuni indulgciiciaruMi
dcdit miiii aliquot scrijjturae locos satanac; cwtonpierc ceii clavain de manu
Hercnli et germano scnsui sj)iritus restituere. Ilii-, dcum vivum, <|uantn
aestu spumaro cocpit fnror cornm, pai'atus coeliun terrae et ignem nuiri n
miscere, seil, ferre non |)otens corniculae suae detrahi aliena.s plumas, (jiiibus
illam egrcgie in Vicarium Christi adornaverat.
Ego vero corniculam istam prinuim satis modeste et rcverenter tractabam,
hoc ip.suni maxime agcns, ut Papatus non niiiil esset, ignarus ipsum ex
diametro pugnare toti .scripturae. Contontus auteni cram .solas scripturas 40
13 per] super C 38 tractjibniit Ji
') omuis = omnes (accus.) hei Luther nicht selten.
Contra Heuiicuui Kegciii Augliiie. 1522. 187
expurgare, Papatiun tale aliijuid duccns, (|iialia siiul, regiia tt piiiK'ipatii.s,
Iiuiniuiiin. At illi longae tyranuidis iisii indiirati et hactemis siiccessii fraiulis
(iuxta Dauielcm) elati conteiuuebant niodestiam et revereutiam nieam, in locmii Xou. 11,33
dci suum idoliini statuere praesumentcs et niediis sciiptiiris niisucie.
5 Chiistus auteni iiiilii spiritimi suppeditabnt insignem couteuiptorein tain
fraiidis quam fiiroris Papistici fcc'it<iue, iit quo niagis scripturas pui-garciu,
eo certius aboiuinatiouem implieitam iuvenirem, donec eo res per luauuin
poteutis lacob pervcnerit, ut evideutibus et puris scriptun's convictuin sit,
Papam, episcopos, Saccrdotes, Mouachos, Moniales, Älissas et Universum
w regnum istud cum suis dogmatibus et ministeriis esse aliud niiiil quam mere
portenta, idola, larvas, meudacia et ipsissimam abominationem in loco sauctosiaiii). 24,15
stautem, titulis verorum Episeoppruni et Ecdesiae sese prostituentcni, Mere- Dncitb n, 3 ff.
tricem seil, ilhuu purpuratam super bestiam nuilticipitem sedentem, aebriam
sauguine testiimi Christi et inebriautem reges terrae calice fornicationum et cffcns. 17, 2
15 aliomiuationnm suarum. De quibus omnibus Petrus praedixit: 'falsi doctoress. tsctni', i(f.
iuxta iutroduceut sectas perditionis, dominuni, qui eos mereatus est, negautes»
viam veritatis blasphemantes et fictis verbis de nobis iu avaricia cauponautes.'
Nam unus furor est luiius sacrilegi populi: A'^elle per opera eoram deo
agere, nou sola tide, unde uecesse est Christum negari et fidem exinaniri,
■20 crescere autem lucra et absorberi totius muudi opes pro Missis et vigiliis suis.
Sic enim perversissimum hoc abomiuatiouis vulgus oninia pervertit: Opera,
quibus erga homincs utcndum est, offerunt deo, fidem, qua sola deo ser-
vitur, tribuunt [^l. Bij| hominibus. Nam omuibus humanis doctrinis creduiit,
deo uou creduut. ßursum nulli homiui benefaciunt, deo aiitem benefaciunt.
25 Hac itaque veritate agnita coactus sum quaedani nieoriun retractare,
sicubi bona de Papatu et de iis, quae extra scripturam docentur, scripsi.
Denique adhuc revooo et ex auimo doleo, sicpiam syllabam pro bono Papatus
et regni sui uuqiKim scripsi. Rogoque ineos lectores, dignentur prudcnter
nieos eiusmodi errores cavere. lusuper (juod regem istum larvatum Thomistam
3u iusanum fecit in libello 'de captivitate Babilonica,' etiam revoco et minus,
quam oportuit, me dixisso confiteor. Niraium enim honoris est et gloriae
dicere ' Papatum esse robustani venationem Ro|mauiJ Episcopi. Nam id
exempli Nimrod omuibus princi[)atibus prophauis quoque conveuit, (juibus
tarnen nos deus- vult subdi, houorare, benedicere et pro eis orare.
3:, Verius autem sie de Papatu dico: Papatus est Priucipis Satanac pesti-
lentissima abominatio, quae sub coelo fuit aut f'utura est. Sic revoco libeiluiu
meum 'de captivitate Babylonica' in gratiam domini Henrici, novi Thoniistae,
ne ira ruiupatur tanta Thomistici Hominis maicstas. Haue cniin revocatioiiein
a me extorquet tam doctus et terribilis Thomista. Nam ne luilla suo libollo
2 longe AB long^ C 7 cercius A 9 Papam, C'anlinales, Episcopos Vit. Ten.
17 nobis] Tobis Ift. Ten.
>) Uns. Ausg. 6, S. 4<J8. Vgl dazu Assertio, Boime 1521, Bl. 13; Walcli XIX, 166.
188 Cuntia llenriciuii licgeni Augliiie. 1522.
vis iiidvt'iKli Lutlieri inesset, adiecit iiiinas consiilens plane exureiuluin esse
limiu iiaeieticiini, iiisi resipuerit.^ Va lioe plane Thoniistacissiine. Nam istis
miiiis certuin est Lutlierum territuni iri et sequuturiim, quicqnid Tlioniistiea
saliva in hoc libello regis nientitiir et hlaetcrat. Haee sunt arma, i|uil)n,s haeretiei
vincuntnr liodic: ignis et furor iusulslssimonim asinoruiii et Tliomistieorum s
pureorum. Sed pergant porci illi et, si audent, exurant me. Hie suiii et exfiectalio
eos : eineribus solis post mortem ctiam in mille niaria proieetis jjersecpuir
et fatigabo hoc abominabile vulgiis. Summa, vivens Papatus hostis ei'o,
exnstiis bis hostis ero, facite, porci Thoniistac, (piod potestis: Lntherum
^»i- ''• "■ habebitis ursani in via et leenam in seniita, undique vobis occurret et pacem iü
habere non sinet, donec ferreas vestras cervices et aereas frontes contriverit,
vel in salutem vel in pcrditionem. Haeteuus satis fnerit pacieutiam perdi-
disse, deiuceps cum pergatis indurati et occaecati cornna erigere et sponte
facti sitis incorrigibiles et indomiti, nemo a me expectet quicciuam dici in vos
deplorata portenta, snavc aut blandnm. Irritatos enim volo magis ac magis, is
donec efl'usis omnibus viribus et furoribns concidatis in vobisipsis. Qui
priraus alterum compescuerit, sit ipse victor: sicnt vultis, sie fiat vobis.
Ut igitur redeam ad egregiam iilam regis Thoraistitateni , qua me
damnat ut pngnantia scribentem et mihi ipsi nnlla parte eonstantcm, nbi
iiiiseraliilis librifex, inopia rernm laborans, verl)i.s vinileiitis nmltuni pajnri :'u
sc posse perdere monstravit, Kegium plane o|ius. (^ua tide antem hoc tacial,
hinc aestimabit bonus Icctor, (piod iarvatus Thomisla ne unum (|nid('m locnni
profert, saltcm exenipli gratia, ipio meam incon>tanliam convincat. Suluni
rhetoricatur gloriosus Rex hoc modo: Lutherus .-ii)i pugiiat, (piis ei credat"?
iSii; dixissc satis fuit dclensori novo Elcclesiae et nuinini recens in Anglia -'S
uato, caeteruni ostendisse exenipluni non fuit opus, ue daretnr Luthero
occasio sese pnrgandi et stnltnm regem pro dignitatc Thomistica tractandi.
Quando ergo Larvam verbis larvatis sine excmplo ludere libiiit in rc
(am seria et sacra, ego sine larva, sed apertc dico Regem Angliae llenricnni
istnni plane mentiri et scurram levissinuun mendaciis suis magis referre m
(juam regem. Hoc crimine ego Lutherus Thomistani hinic virulentum palam
aecn.so et tostibus tum übcllis tum loctoribus mcis ])er orbem couviuco.
Faeessat mihi in hac re maiestas regia et nua Innnilitas, cum mendace
scurra loquor regiis titulis velato de rebus divinis, (|uarnm ininriani acKcrsns
mendacia tueri pcrtinct ad (|Uendibct Christianum. Si stultus Ivex sie regiae :h5
maiestalis (il)liviscitur, ut mendaciis apcrtis in publicum audeat jirodire idque,
dum sacra ti'aclat, cur mihi nun pulciu'um ^it mendacia sua i'iu'sus in os
eins i'cgcrere, nt siipiani vnhmlatem concepit adversus divinani maiestatcm
uieutiendü, eani amittut veritatem adversus suam uiaiestatcui audiendo.
:i miiiis] itiiiiinms .1
>) Asscrtio lU.al^'; Wnkh XIX, l(>3.
Contra Henricum Regem Angliae. 1522. 189
Neque enini liic mihi paintMiliae haliciula ratio est, iibi niendaeiis suis
scurra levis iion nie iioc vitani meam (qiiod utique sustiiuiisscm), scd
doctriuam ipsain impctit, quam certissimus sum meam non esse sed Christi.
Sibi itaque iiuputet suisque mendaciis, si indig-na eogatur audire Regio
'•> nomine. IToc nioriiit os eins impiiruni, quod Kogem meum, qui est Rex
gloriae, iiiasplieniii.s suis consjmicavit. Xon enim mea doetrina sil)i ulla
parte pugnat nee pugnare potest, cum sit Christi, et orbi toto iam con.stet
me de fide, de cliaritate, de o]K'ribus et de iis, quae sacris literis spiritus
Christi nos docuit, semper fuisse eodem sensu, semper eadem docnisse et
10 scripsisse, licet usu et studio de die in diem magis ae niagis proficerem et eas-
dem res nunc sie, nunc sie tradiderim, aliquando clarius, alibi loeupletins, alibi
eopiosius et varie traetarem, quo modo et ipsac saerae literae easdem res tractant.
[SI. Biij] Quod si volet me in hiis rebus mihi non coustare, quae extra
.seripturas traetavi, nempe Papatu, indulgentiis, Missis et eins generis Zizaniis,
15 quibus a principio niodeste dissensi, postea peuitus damuavi (ut regi tanto
nieudacium hoc iguoseam, quod adversus hominem Lutherum raentitur in
rebus humanis), quis non vidct stultitiam et hebetudinem eins Thomisticam?
qui in imiversa 'riiomistitate sna nee dum eo promovit, ut seiret, quae sint
puguantia et non pugnantia dogniata. Aeeede, gloriose Thoniista, ad ferulam,
wu docebo te, quid sit pugnare dogmata.
Si hoc est sibi non eonstare in dogmatibus, ut Rex Thomistieus
definit, si quis aliter sentiat cognita vcritate et errore revocato, quam antca
senserat, obsecro, quis vel sapientissimorum vel sanctissimorum virorum sibi
iinquam constitit? Daninabimiis Pauli Epistolas universas, quod ille pacnitus
2.1 stercora nunc vocat, (piae antea sibi luera fuerant. Damnenms et Augustinum,-i!iiii. s, tj.
qui singulari libro niulta retractavit et louge contraria primis docuit. Quin
iuxta huius Kegis sapientiam inaestimabilem peccatores desinant paenitere et
ecntentiam in melius mutare, ne Rex Angliae iratus libro edito damnet eos
inconstanliae et disseusionis jiropriae. Et cur non sese quoque Rex sua
30 sapientia metitur et nunc vinuni bibit, tjui olim lac nutricis sugebat? Cur
nunc armatnr ferro, qui olim |)ueriles caligas induebat? Dcnique cur in me
damnal, quod ipse facit? Xam hoc ipso libro laudat mc, quod papatum
jirius ])robarim, et rursus damnat, (piod postea reprobaverim. (iuur igitur
et mihi non lieebat aliter de papatu sentire quam sensi, et meos errores
s.'i mutare .sententia meliore? Quis vero crederet regem tantuni adeo inepte
j)otuisse delvrare? Nisi Thoniista esset et virulentis aliis mendaciis serium
deeJarasset, poterat videri iocatus een in diebus larvarum.
Haec pocius sunt pugnantia dogmata, ubi simul docueris contraria,
simul defenderis et asserueris, et neutrum revocaris aut damnaris, quo modo
40 papistarum insaniae pugnant, ubi Matt. IG. Petram faciunt Christum etajiattti. is.ia
14 nempe de Papatu Vit. Jen. •24liii ille post conversionem penitus stercora vocat,
quae autea in ludaismo sibi Vit. hn. -JS iratu A irato B iratg C 33 Qunr] Qur A
lf)0 Contra Honricuni Rejjem Aiigliae. 1522.
Papam, cum Christus sit sanotiis, Papa autcm impiiis, et sanctitudiiii cmu
2 Sor.c.ut. impictato convcniat ccii luci cum tcnohri.s et Christo cum P>ciiai. >Sic cniui
Pa|iatus non uisi incoiistantil)Us, puLiuantissimis, meudacissimis constat (scmi
piitius corruit) dogmatilnis , (juac utraijue siuiul ilocet, assorit et tnctur.
Viileat itaque lector ex uno lioc argumcnto, quam asinina ruditas sit r.
Tiiomistaruui vcl pucriiis aninii impotentia, quae non sinat cos sua ipsoruui
vcrlia iutelligere, et audent tamen assertioncs sacranieiitoriiiu scriljcre et
inaguifieas anipulhis suac incrcdihiHs inseitiae testes iactaie. In hoc enim
huuc libelhim Kegis seriptuiu arhitror, ue Stupor et iuscilia sophistanun,
praesertini porcellorum istoruiu (Thomistas dieo), falso a me traduci t-rcderet m
nuuidus: fuit enim mcmn indicium tali ipsorum met oporc et sigiilo eompro-
haiiihuii et confirmaudum.
Ad aherum vitium, nempe mordaeitatis, quo nie sugillat Rex, rcsponch'u,
Priuuun ei prohandum fnisse iiiicpiam ineam mordacitatcm et papatum inno-
"'^^."'i/-'Yi'^" ceiiteni esse. Alioqui, cur Clnistus ipse Älatt. 28. tanta vehementia scribas l^
et [)iiarisaeos mordet et hypocritas, eaeoos, stuitos, plenos imnuuiditia, hypocrisi,
^iMjii. 3. 2 homicidas eriminatur? Et Paulus (luotiens vehemens est in concisiones (nt
2. Sor. 2, n; . , , , ,
11,13; voeat ipse) suas et pseudoapostohis, (pios adulterantes et eauponantcs verhnm
zu. i,'io; doi , canes, dolosos oiiorarios, Anostolos Sataiiae, filios diaholi, nlenos doh)
et malitia, dcc<'plorcs, vaiuloquos, fascuiatores et cu'cuiatores vocal. An et -m
iios Tliomista larvatus meeuiu aecusal)it invidiae et superhiaeV
(l\\\n ut plene Tin)misticuni cerehrum et plelieium repraesentet ingcniuni,
quasi in scaena liistrionem agat, sie nudedictis, eonvieiis et niendaeiis in me
insanit per totnm lii)cihnn et nihil eorum de nie aiilea probat, nt nuUa
causa meam videatur mordacitateni damuare, (juam ut rabiem maledieendi 2^
apud sordi<los snos Tiioniistas iustifiect et anreolam Tliomisticam niercadir.
Stolidnm seil, caput , (jiiod abunde cognovit Papatum apud me jiio Anti-
iiiob 3, 8 christi regno liaberi, cui etiam Job maledici maudat, per cos, (pii parali
Soll. IG, 81. snnt snseitarc Ix'vialhaii. Et ubitiue spiritus praccipit munduni argnere de
])eccato inipictatis et onniino sanctam et instani haue mordacitatcm tum 3o
huidat, tum exigit. Hex voro tanquam obtinuisset Papatum sanelum esse,
])lanstris virnlcntiae et malediecnfiac suae debaehatur in meam mordacitniem.
seil, ut dixi , '1 liomistarum li\ |iociilam e( larvam agerc voluit, apud qiio.s
extrenia iierlidia et summa haeresis est, 'Magistros nostros', etiam si ])estes
sini orbis tcnarum, cen angelos dei non adorassc. Mutisse advcrsus riulnni '■'■'■'
eoiiini, lioc dcmnui crinicn est nnllo satis igne cxpiabile. Ego vero, (pii
hacleniis i'anio Cui mis<'rieoi'djor in |iortcnla Papistiea sub spe rcsipiscenliac
31ÜII1. 1, 28eornni, Nunc <'nm eos, (pii einsmodi sunt, videam in reprolium sensiim dalos
et dcplorata pertinacia in lofuni snuiii cum ducc sno l'liaraoiw abiisse, nuila
ami)lins modestia, nulla miscricordia in cos ntar. IS'eqiic amplins amicis meis lo
frena calanii \i<l. 1!4| permillani, sed tacens eos conlcnuiam vel, si agcndum est
11 ipsoruiiict V 35 siiitj sunt '.' :tT l'.'uilo Al:<'
Contra Henricuin Regem Angliae. 1522. 191
Clin) illis, (|nanti> possim iiiiiictii in eos ferar, irritatiinis satis, provocatiiiii.-i
tain stn|)i(liis tiiiiicds, tain nidcs asiiuis, fam ciasso.s purco^;, ciiiii iligiii alio
ülTlicio iion siiit, iiisi iit provocontnr in pooiiani siiani. Idque faeiam in gloriaiii
Henrioianae Ecclesiae et ipsiiis Ilcnrici, ogregii defensoris Tiidiiiistac, lu;
5 frnstra nieaiii nionlacitatem sacerrinia siia inaleilicoiitia danmasse niK'i'i possit.
Veiiianiiis aiitem niiuc ad rem ij).sani et inure Aristotelis, (jni Tlionii-
staruni deus est, priino generaliter, deinde specialiter de causis istis dispiitc-
mus. Suinniuii), generale et uniciim rohnr Henricianae sapicntiao in taui
regio lihello est luilla scripturae antoritas, iiiillu ratio urgeus, scd Tlioniistiea
10 illa disputandi forma: 'Mihi sie videtiir, Ego sie sentio, Ego sie orcdo.' Et
iit hie mei Amsdorifii recorder, sie di.sputat .stolidus Kex, sicut ille reeitaro
solet disjiutasse Lipscnses Tiieologistas. L'bi cum respondeiis negasset
as.snmptum oppoiieuti, probahat idem opjjoiiens lioc modo: 'Oportet sie esse.'
lUo iterum negante denuo et ille: 'Et quomodo potest aliter esse? oportet sie
!.'• esse.' Piilclierrime et Tiiomisticissime, quin et Lipsicissinie et Ilenrieissime.
Sie cnm ego in meo lihello 'de Cap[tivitate|' hoc Thoniistietun generale
principinni maxinie inqx'liisseni et divinas scriptiiras adversus ritiini, usnm,
eonsuetndinem, autoritatem hoininnni statiiissem, Doniinns nosler Hex iiihilo-
miuuä pro sua Thomistica sapientia aliud nihil reddit quam: 'Oportet sie
20 esse, usus sie habet, liaec est longa consiictudo, Ego sie credo, Patres sie
seripserunt, Ecelesia sie ordinavit &c.' Qnod si iterum scripsero mille libros
et probavero per scripturas usum et autoritatem hominum in rebus fidei
niliil esse, facile erit et regi Thomistico mille libris respondere et omissis
sciipturis a me inductis semper iterare: 'Oportet sie esse, usus sie habet,
ii Autoritas hominum sie dicit,' atque aliud nihil. Si autem dixero : unde probas
usuni et autoritatem humanam valere?, respondet : 'Oportet sie esse, mihi sie
videtur, Sic credo, nunquid tu doctior es nnus omnibus?'
lutelligis ergo, Leetor, stipites istos iiitractabiles hoc tantum quaerere,
ut sibi solis eredatur. Ego postulo nou mihi, sed apertis dei verbis eredi,
30 illi postulant praeraucidis et veternosis sui cerebri visionibus credi conteuiptis
verbis dei. Neque euim ego vel usum vel autoritatem hominunj in totum
negavi, sed libera esse volo et indifVerentia, quaecunque extra scripturas
sanctas scripta sunt, tantum articulos fidei necessarios fieri recuso e.x homi-
num verbis. Tolerari volo, quae bene dieuntur et geruntur citra scripturae
35 testimonium. Tolerari autem libere. At trunci isti uobis articulos fidei
faciunt ex omni verbo patrum, (piod lautum abest, ut saucti voluerint suis
scrij)tis tribui, ut nulla niaiore blasphemia ofleudi possint, quam dum per
letliargicos Thoniistas eorum libera verba et facta iu necessarios articulos,
hoc est laqueos meudaces, in pernicicm animarum vcrtuntur.
4t) Sit ergo raea haee generalis responsio ad omnes sentinas insulsissimac
huius larvae Thomistarum, cjuas in libello suo corrivat. Et partior eas in
12 Lipsenscs] N. Vit. Jen. 7.5 et Lipsicissiiiie fehlt Vit. hu.
192 Contra Henricum Regem Angliae. 1522.
diio geuera hoc motlo: Si iisuni vcl aiitörilatem liominum talem alleijat, (jiiae
manifeste coutra .scriptmas piigiuit, Aiiatlieiua .sit usus, autoritas, Kex,
Thomista, sophista, Satan, iino et angolus de ooelo. Xani nihil contra, sed
ouiuia pi'o scripturis valore debent. Tale est, quod de altera paite sacra-
nionti Res stolidus producit, ubi prae Thoniistiea insania etiam conteiidit ' s
usum valere in articnlum fidei adversus apertissimuni textuin Euangelii,
sicuti videbiuius, (jua amentia nnlli unquaiu haeretici laboravenuit. Hactenus
enim haeretici scripturis, saltem in speciem, usi sunt, uulli ea» aperte dam-
uaverunt. Soli Papistae et Thoniistae, fex uovissima aboniiuationuni, eam
uieretriciö frontem sumpserunt, ut et scripturas sauctas sie habere confiteantur lo
et tarnen sie seutiri uon licere veliut. Xeque ipse Satan tarn aperte et recta
in OS et in faciem divinaoi maiestatem blasphemat et mendacii arguit.
Si auteoi enm usum vel autoritatem hominuni allegat, qnae non
pugnent scripturis, uon damuo, sed tolerari volo, hoc tantum adiecto, ut
libert;is Christiana salva sit et in arbitrio nostro sit ea sequi, teuere, nuitare, is
qnaudo, ubi, quo modo placuerit. Quod si haue libertatem nobis captivare
voleut et necessarios articulos fidei statnere tentarint, iterum dico: Anatheuia
sit, qui hoc praesumpserit, sive sit iiisulsus Thomista, vel stupidus papista,
sive Hex sive Papa. Tale est, quod dominus uoster Rex urget pro articulis
fidei: sua sacrameuta confirmationis, niatrimonii, ordinis, uuctionis et mix- 20
turam aquae in vinum Äc.
Sed nobis adversus has stipulas et stuppas Thomisticas plusquam
aRaiii). i5,9uimis potentia sunt divina fulmina, ubi Christus Matt. 15. deceruit su()er
omnes hominum traditioues dicens: 'Sine causa colnnt me doctrinis et man-
datis hominum'. C^uid est universa fex hniiis larvati Thomistae adversus unam -'s
hanc vocem Chi'isti, ut jdia plurima transeam alias- memorata? Si frustra-
neum est, quicquid [231. C l] hominum mandatuni est, qua fronte stolidus rex
nobis articulos fidei ex eo facief? Itaque hac sola voce Christi prostratus
iacet int'oelix et miserabilis defensor Ecclcsiae Ilenriciauae cum toto suo libello.
Ubi estis, domine Henrice? producite vestrum egregium contra Lutherum so
libcllnm. Quid asserit domiuatio vestra ? Septem sacrameuta? (iuibiis
doctrinis? Dei an hominum? Audiat ergo Thomistica vestra dominatio
indicinni uon Lutheri sed eius, quem trenumt cardines orbis: 'Frustra colunl
nie doctrinis hominum.' Kat dominatio vestra et doceat dominationes papales
hanc irustraneam lidem et rcligionem camque, sicut optime novit, strcnnue 31
defcndat. Verum ab Ecclesia dei os vestrac domiuationis inipunini et
sacrilegum abstinele, ijuae non nisi verbum dei admittil.
Dcnitjue adeo stultum est hoc Regis propositum, ut et couuiumi
hominum seusui repuguet. Quis euim non rideat pro fide nostra Christiana
9 novis»iin.irü C
') Asseitio Bl. d; ^^'alch XIX, 170. -j 'Soii TOcnjc^eil Sc^rc jii mcibcn' oben .S. Tiff.
Contra Heuricum Regem Angliae. 1522. 103
niliil atVcrri roboris per tantos Samsoiias nisi longitiicliiiom tcinixirum et
miiltoniiu litninmim ii.siim? Qua ratioiiu probabimus Turcanmi fidora esse
erroiieam, (jiiae iani ail millcsimuiii fere aiuuini diirat, ante orta (juam fJcr-
maiiia ad fidein eoiivcrsa est? An Iioc satis est qiiod, dum j)er iiitervalla
5 terrarum semoti non co(;;inuu' euni illis disputare, interiin in nostris angulis,
((uic-cjuid visuiii fiierit, lieet iniirari? Sic et ludaeos quis non nieiito iiistilicet
luiius invicti Thomistae excmplo, cum taiita nos supereiit longitudiiie leni-
jioruni? Et cur gentes per orbeni novam Ciiristi fidem non dicentur antore
Henrieo Angliae merito fnisse persccutas, cum idolatria eorum lioe pulcheniino
111 et Thomistieissimo argumento rccta et Sana fides censeri debuerit, quod tdt
niilibus annorum, tot regionibiis populorura, tani constanti nsu firniabatur?
Atque' eodem Henrico Magistro etiam uum asseranuis iiiipionnn homimun
errores esse sanain fidem, qiiod ab iiiitio mnndi illonim superarit nuiltitudo
et diuturnitas et potentia piorum paucitatem et ignobilitatem. fSumnia, Wi
if. hominum dicta valent articulos fidei, cur non et mea verba faciunt articulos
fidei? An non suni homo? Quin nova regis sapientia omnes bomiiies
omnium houiinuiii verbis crcderc cogamus. Et ipse Rex quoqiie, ut levetiir
cnra scribendi, sequatnr siium principiuin et dicat: Homo suiii, ((ui si<>
loquor, ergo oj>ortet sie esse, non potest aliter esse.
20 Stulta, ridicula et verissime Henriciana et Thoraistica sunt haec, (juasi
res spiritualis nietienda sit praescriptiouibus tempornm et usu aut iure
lioniinnm, ceu fundus aut pratum aliqnod sit. Quod si dixerint suam prae-
scriptionem in hoc differre ab illoruiu praescriptione , (piod papistarum sit
ex spiritu sancto, iliorum ex hominibus, ridebit Turca iioc futiie cavilliim
25 et dicet: Cum tu hoc asseras sine scripturis et sine signis, mera iiominiiin
autoritate, nihil magis efficit, quam si ego meam quoque fidem esse ex deo
dixero. Et qua facilitate tu rae coutemnis, et ego tuam conteiuno , qua
autoritate probas tuam, et ego pi'obo mcaiii. Quid hie fiet? uisi ut raoriones
etiam intelligant Henriciauos Thomistas prac sua insigni inscitia fidem
30 nostrain hidibrio exposuisse et omnium gentium impietatem stabiiivissc
diguos, quibus os, lingua et manus praecidcrentur , ne in aeternum ah(piid
aut dieerent aut scriberont.
Sed hoc agit inquietus Satan, ut nos a scripturis avocet per seeleratos
Henricos et sacrilegos Thomistas, et fidem uostram super iiominum mendaeia
:iÄ eoUocet. Neque enim iain seriptura sancta opus est, si sufficit novis iiomiiuim
dietis extra scripturam roborari. Xos autcm, ut favemus dignissimos istos
defensores Papisticae Ecclesiae, ita dicimns anatliema et nialedictum esse,
(|ni nostrae fidei aliud fundamentuin posuerit, quam id, quod positum est. i. sov. 3, u
Paulus enim 1. Cor. 2. magna saneit autoritate fidem nostram oportere niti i.ifor. 2, 4
40 iu verbis dei, ubi dicit: 'Seruio mens et praedicatio mea non in persiia-
1 .Samsoiics C 9 persecutae T7(. Ten. 15 valent a<l articulos iiilci coiiilemlüs VU. /«».
Sut^erä S&ntt. X, 2 13
194 Contra Henrieuin Regem Angliae. 1522.
sibililjiis liumanae f^apiciitiae verV)i.-:, sed in ostensicine Spiritus et virtutis f'uit,
iit fides vestra non sit in sapieutia hominiim, sed iu virtiite dei.'
Hoc fulmine et tonitru coelesti quatit et dispergit, sicut ventiis pulverem,
universas larvas liuius Henrici iu suo insulsissimo libello. Quid eniin seribit
stolidns Heuricus nisi persuasibilia liumanae sapientiae verl)a, dum niiiil s
Spiritus, niliil virtutis ostendit, sed longitudinera temporurn, dicta et facta
iiominuni causatur? ausus etiam impudenti ore exigere, ut tideni nostrani
super iiaec liumana figamus, palam in os hoc tüvinuni Pauli insanieiis.
Maledictuni itaque sit et iterum nialedictuni non soliun, quod stolidns
$ioi> 40, 10 Plenricus tentat, sed et Universum corpus istius Iiehemotli, rcgnnni Papao lo
cum universis dograatibns suis, quibns nos a deo nostro abdncere moliuntur
et verbum eins e cordibus nostris evellere.
Proiude nos nostrae Ecelesiac defensori adliaerenius, qui dirit Matt. 1(1.:
ss.'aitii. ifi, is'Aedificabo Ecclesiam meam' non super lougitudinem tempornm ne(|ue super
innltitudinem liominum neque super 'Oportet sie esse^ ueque super usnm aiit i.'.
dictum sanctorum, denicjue nee super lohanneni Baptistam, nee super Eliani,
nee super leremiam aut ullum ex prophetis, sed 'super solam et solidam
petram', super Christum filium dei. Hoc est robur uostrae fidei, hie tuti
suHuis adversus portas inferi. Hie mentiri et fallere non potest. 'ümnis
'<ii. ur., u honio mendax.' Et sancti, cum extra hanc rnpem aguut aut dieuut, homines so
sunt. Purissimum et soluni ac certum verbum dei uostrae fidei supponendnm
1. 1Jetvi4, 11 est. 'Si quis (iuquit), loquitur, quasi sermones dei\ et 'omnis prophctia sit
iKöm. 12, 7 analoga fidei', Rom. 12.
Haec sunt robora nostra, adversus fjuae obmutescere coguntur Hen-
[S?I. C'ij|rici, Thomistae, Papistae et (jniecjuid est feeis, sentinae et latrinae as
impiornm et sacrilcgonim eiusmodi, necpic habeiit, quod possint hie respondere,
sed confusi et jirostrati iacent a f'aeie verbornm istius touitrui, et expectamus
qiKHjue, quid adversus haec mutire aiideat Kex migigerulus iste cum omnibus
suis sopliistis. Stat cnim fixa sententia, fidem nou deberi uisi certo verbo
3!üin. 10, 17 dei, sicut dicit Rom. 10.: 'fides ex auditu, auditus autem per verbum Christi', so
jiroindc quiequid ultra verbum dei produeitur, hoc nostri sit arbitrii, cen
doininoruin, eredere, non eredere, damnare, probare, sicut scriptum est:
..«Ol. 3,221. 'Omnia vestra, sive Apollo, sive Cephas, sive Paulus, vos autem Christi.'
Si solins Christi sumus, (juis est iste stolidns Rex, qui suis mendaciis
nos Papae facere molitur? Nos non sumus Papao, sed Papa noster est. m
Nostrum est, non iudicari ab ipso, sed ipsiiin iudicare. 'Spiritualis cnim
I. sor. 2, 1.'. a neniine iudicatnr et ipse indicat omnes', qnia verum est: 'Omuia vestra',
etiam Papa, qiianio magis sordes istae et lalies linminum, 'riioiiiistae et
Heiiriei.
Il'i 17 i:il;iiTi, Ksai.-iiii iiei,' Iciciiii.-iiii l'il. Ich. 18 IIch-] llit' Vit. Ten, 2.3 aii.a-
lugia A lirl.
Contra Ilenricuin Regem Angliao. 1522. 195
Quanquain ego qiioque stultus siini ot satis ineptus, qui amentihiis
istis et deploratis cerebris totics frnstni iiiculco et simlis iiKlui'utisqtie capi-
tibiis sine fructu semper canto: Traditioncs lioniimmi seil diutumum ii.simi in
rebus fidei nihil valere. Quoties enini dixi, etiam Aiigiistiui scntentia ^ solis
r, Cauonici.s libris cum deberi iionorem, ut firmissime credatur uiliil erroris in
illis esse, eaeteros, quantalibet sanctitate doctriuaqiie praepolleaiit, iion aequo
iiouore dignos esse. At si etiam Aiig[ustiuiis] id non dixisset, Scriptura tarnen
exigit iiuili nisi soli sibi credi. Frustra, iuqnam, surdis aspidibiis iiaeo -Pi. is, r,
cecini semper, qui sine fine suas nenias iterant et garrinnt: 'Anibro|sius|,
10 Aiig|ustiniis], Hieronv[miis] sie dixit, ergo Lutlicrus est haerctieiis, (|uia
Aug[nstini|j Ambro[sii] dicta sunt articuli fidei', cum saueti Uli viii nihil minus
voltierint quam hunc saerileguni Henrieorum et asiiKinim cultum, ut dicta
eoruni articulis fidei aecjuarentur, sed libera et siib iiidioium cuiiiS(|ue fidelis
voluerunt posita esse sua dicta omuia. Quin et ipsi porci Thomistae
15 eoguntui- eoneedere sae[)ius Sfanctos] vires errasse, ut eorum antoritas pro
stai)iii('iida fide et fulcieuda conseientia etiam communis seiisus iudicio satis
esse non possit.
Haec sit itaque generalis mea rcsponsio adversus regia illa Thomistanim
principia, quibus regiiis hie in totum libellus nititur: longitudinem inquam
20 temporura et multitudinem hominum. Forte adliuc angelos sanctos ex
daemonibus facient subtilissimi isti Henrici, cum longitudo temporis ab initio
mundi illis patrocinetur, ut priucipium Thomisticissiniiini veritatis, doinde
adeo praecellit Satan multitudine hominum adhaerentium, ut etiam a Christo ^o^-^i'Y'l
'princeps mundi' et a Paulo 'deiis huius saeculi' et 'rector harum tenebranim ^v^>- "■ "'^
25 appelletur. Qnalia ergo sunt Henriciana principia et articuli, talis est et tides
et veritas. Qualis fides, tales et sancti, hoc est, Babylon et abominatio
novissimis temporibus digna.
Veniamiis nunc ad particularia Henrici nostri et videanius, quam foeli-
citer aptet principia sua conclusionibus Thomistica illa sapientia. Sed veniani
30 prius peto a pio et candido Ijcctore, si molestus fuero toties iterando eadem
de traditioriibus et usu hominum refutandis. Quid enim aliud possim, cum
Thomisticus Rex perpetuo libro nihil afferat quam doctrinas et usus hominum?
Vix unain eamqiie depravatc adducit scripturam, seil, ad sacrameutiim ordinis
stabiliendum^, ut videbiraus. Si molestum non est assiduc legere apud stolidum
35 Regem 'oportet sie esse', 'sie sentio', 'sie habet usus', 'sie docet Ecclesia',
'Tu solus sapis?' &c., non sit, obsecro, molestum etiam toties legere: Hoc
scntire nihil est, hie usus nihil probat, iioc 'oportet esse' est nihil esse, ea
Ecclesia non est Christi Ecclesia, non ego sapio, sed ( 'iiristus solus sapit et
10 dixit] dixcrunt Vit. Ten.
') Migiic Patrol. curs. Itit. 33, 286; 44, 282. =) Asseylio Bl. s; Wulch XIX, 2tl$.
13*
196 Contra Heuricum Regem Angliae. 1522.
caetera. Neeessitas cogit nie stulido regi sie per singula rcspondere, <pii
per singula sie argumcntatur.
Prinium iudulgentias a])prehenclit Rex defensor, quas ego asserueram
esse irapostnras Romanae nefinitiae."^ Has defendit hoc modo: si indulgentiae
snnt impostnrae, impostores non solum erunt praecedeiites pontifices sed et 5
ipse Leo X., qnem tarnen Lutheriis exiniie laudat.- O reginm et Thomisticum
acumeo! Iterura seil, nobis proverbium illud coramendat: 'Aut regem ant
fatunm uasci oportuit.'^ Si Liitherus tantum habet autoritatis, ut tantus Rex
ei credat Leonem X. landanti, cur uon credit eidem indulgentias daiiinanti?
praesertim cum hie munitus sit scripturis, rationibus et faetis, iljic nntem 10
obsequium sit benevolentiae erga personam? Sed decori suo inservire voluit
larva Thoniistiea. qui statuit sequi non scri|)tnras, non rationes, sed liominuni,
nuda dicta.
Itacjue nihil respondet niilii Rex Thomisticus iudulgentias damnauti
praeter hoc verbnra: Indulgentiae non sunt imposturac, quia Leo X. est 15
honus vir, ergo 'oportet sie esse', non potest aliter esse. Hoc argumeuto
Regio et Thomistico usus potes dicere: Romae in Curia papae nihil mali
agitur, qnia I^o X. bonus vir est. Et sie Magistro uostro exiniio Henrico
Rege Angliae autore iustificabis omnem illam abominationem Romanae
perditionis. Eodem argumento et ante eiun Sylvester mens usus est*, quia 20
et ipsa Thoraista fuit. Xara si hoc loco argutiam illam tractem, quod aliud
sit esse boninn viruni, aliud bonuni civem et aliud boiium ]n'iueipem, ut
Aristoteles eoruin docct, frustra tractavero coi'am tani stupidis et crassis
truucis, quanto minus caperent, si seciuidnm divinas literas de hac re dispu-
tarem. Xam revera, bonus vir non est, ipii bonus princcps esse non potest. 25
Spiritus enim Christi (quo solo boni sunnis) reddit hoininem pert'ectum, ad
s. lim. 3, 17 omne opus bonum instructum, ut Paulus ad Timotheon docet. Td (piod et
historiae probant scripturarum. Coram hominibus locuni habet argutia ista:
Aliud [58t. Cii.j] est esse bonum virum, nempe in .speciem, et aliud bonum priu-
cipem, aequo in speciem. At Saul, ut desiit esse bonus vir, simul desiit esse 30
bonus princeps. Itaque nihil facit hoc contra me, quod Lcofnis] X. personam
laudavi et iudulgentias damnavi. Duplex est hie iudicium: Homiuem non
licet iudicare, etiam si pessimus sit coram deo, donec foris sine crimine
vivit, hoc enim iudicium ad euni pertinet, qui scrutator est cordis et renum.
Aliud est de indulgentiis iudicare, quod ad doctrinam pertinet, in qua ut 3i
errare po.ssunt tam boni et mali (sive sint vere aut ficte boni), imo et electi,
ita pertinaces in errore non sunt nisi manifeste impii. Hoc iudicimn ad omnes
Csoft. 10, i et singulos pertinet, ut vocem jiastoris et alienorum discernamus. Do Leone
IS Migistro A -JT Timuteoii .1 Tiluiii \'il. len. 'J'J Ijoimni {'J.) fehlt C
•) Bd.6,l9T. ») Asseiiio Bl. b'>; mikh XIX, Kl. ') Oben S. 1SS,2T
«) Bd. 1, 678 f. (Ad dialogitm Sihestri Jfrieriith ,lr.)
Contiii llenricum Kegein Angliae. 1522. ]f)7
auU'in i])sii adliiic lioilie inecrdis .siim, ijiiiil senserit apud sese, ut an pcrliiiax
fiiorit in eirorc. Ncquc ouim latet, (|iii.s sit autor biillae Leoniiiae Dovi.-s^imac'
Seil quid ista s|iiritualia et praeciosa ante poreos istos proiicio? Quid eapiat
liai'um rei'uiii , (|ui luine syllogisniuin iioii eapit louge insulsissimum esse:
5 Leo boiius est, ergo indulgentiae sunt verae?
Veniamus ad aliud, de papatu, (jueni ego potcutibus scripturi.s convulsi.
Defensor autera eius, ad scripttiras meas magis mutiis quam piscis, regia
fidueia praesumit Lutheruni ad sohim eius initum scripturas deserturuni cl
suis mendaciis aecessurum. Probat auteni ])apatinu hoc modo: 'Opoiiet sie
10 esse', quia audivi etiam Indiam sese l\o[mauoJ Pontifici subdere, item Graeciam,
item S. Hierony[mus] agnoscit Ro[manam] Ecclesiam jiro matre.^ Quid iiic
Lutherns dieere aiidebit adversus tam egregia et tam Tliomistica?
Respondeo: Si ideo stabit papatus, (piia Kex Angliae audivit Indiam
et Graeciam sese subdidisse, eadem ratione non staliit, quia Lutherus audivi 1
IS et certus est netpie Indiam neque Graeciam sub Ro|man()| Pont|ificeJ uncpiam
f'uisse aut esse voluisse. Deiude gloriosus dominus Rex pro suo more satis
fortiter mcntitur, dum Hierony[mum| facil assertorem papatus, cum vir ille
Pjcdesiam Jio[manamJ suam duutaxat, non orbis matrem appellet et prae
caeteris acerrinie adversus ambitionem inonarchiae istius scribit. Sed Rex
20 decoris sui magis quam causae rationeni habet, ideo ut larvam Thoniisticam
decet, scriptm-as omittit, quibus opus est in rebus fidei assereudis, et Interim
nobis narrat, (piid audicrit, ut in auditum suum suspendat fidem et sahUcin
animarum nostrariun.
Hactenus videatiu' iocatus Ußx Angliae tanquam rudis et indoctus
25 laicus (si plaeet). Nunc serium dueit et suscepto sese aocingil argumento,
Septem sacramenta asserturus, et primo sacramentum altaris. Li quo ego
tres tyranuides reprehendi^: Unam, quod altera jxirs Cliristianis esset ablata,
Seeundam, quod articulo fidei necessario urgentur eredcre panem et vimnn
desiliere post cousecratiouem, Terciani, quod opus et sacriticium ex ipso
30 f'ecerint. Hie mihi iam non cum inscitia et hebetudiue, sed cum obstinata
et impudenti nequitia Henrici agenduiii. Non hie mentitnr modo sicut
scurra Icvissimus, sed in rebus his seriis nunc audet, nunc fngit, nunc simulat,
nunc depravat, nunc torquet, prorsus orania pro mera libidine dicit et tacel,
nt nequissimum iiebulonera si non superat, certe egregie aequat. Lege meum
35 libcllum 'de Cap(tivitate| Babv|lonica|', Charissirae Lcctor, et vera nie dieere
videbis. Robustius enim seripsi, cjuam nunc scribere possim, quod virnlentuiii,
et nequam hunc Thomistam sensisse hoc argumentum est, quod meas optiraas
et potentissimas tum scripturas tum rationes rcliquit iutactas, Interim suo
20 decori alle Ausgg., aber r;jl. S. 196, 11 34 aequet Vit. len. Erl.
') Die Ahlaßbnlh' für die Leser der Asscrlio'^ ■) Assertio bl. h4f.; Widch XIX,
168 f. ') Bd. 6, 507 ff:
198 Coiitiii HLMiricuni Rogeia Angliap. 1522.
iiisiikissiuio libello pio.s lectores occupatiirus, ue int'Uin libelluui Icgaut et
siias ueijuitias deprehendaut. Coafiteor plane ine fuisse non uihil comuiotiim,
dum collatis meo et illius lihellis depreliendi, quam uequiter trausicrit robora
inea et tiuita bucca iactaret as:<ertionem sacramentorum coutra Lutlieruui.
Seil, hoe reguum Papistieum e inendaciis uatuui nihil potest prae ingenio 5
suü ni«i perpetuo nientiri, fallere, simulare, illudere, super arista.s iucedere,
et in bis oiunibus gloriari et triumpho.s iaetare.
Sed age, revelemus seeleratam lianc et regiam nequitiam in prima
tvrauuide, seil, una parte sacramenti. Ego alteram partem esse impie
C'hristiauo jxipulo ablutam Septem argumentis probavi, quae et tuiic me lo
vincebaut, nunc autem et triumphaut, posttjuam assertor Papistarum glori-
usii-simus regia t'ortitudine illa trausit intacta. Priraum ^ erat autoritas
Euaugelistarura uarrantium constauti et uno sermone, Christum iustituisse
utramque speciem iis, qui memoriam sui essent faetuii, et sigiiauter ad calicem
OTatii). 26,27 adieeit: 'Bibite ex eo omnes.' Ad hoc nihil dicit Rex defensor Ecclcsiae. n
Secundum ^ erat, si soli.s presbyteris dedisset Christus in caena sacramentum,
non licere uUam partem laicis dare, cum non liceat institutum et exemplani
Christi mutare. Hie tacet gloriosus defensor Rex Angliae. Tercium^: Si
potest una pars huius sacramenti laicLs tolli, poterit et pars baptismi et
poenitcntiae eadem autoritate tolli, Et quicquid Christus uuquum statuit, 'm
potest partim tolli, Si non potest, nee illa pars tolli potest. Ad hoc
obmutcscit gloriosus assertor sacramentorum. Quartum*, quod Christus dicit
a)!ouö.26,2ssaiiguinein suuni fundi pro remissione pecoatorum nostrorum, ideo (juibus
remissio datur peceatorum, eis uon posse negari signum remis.sionis, quod
illis Christus dederit. Ad hoc mutus est larvatus Thomista Angloruiu. -'s
Quintum'': Si potuit viuum tollere, poterit et panem, ac per hoc totum sacra-
mentum tollere et institutum Christi penitus evacuare: si tutum non potest,
nee partem potest. Hie invictus Rex forte recordatus j)r()verbii : 'Silentio
rcs[)ondetur nniltis^ et ipse mihi silcndo omnia |33l.C4| dissolvit. Septinumi ^ est
stör. 11, 2uff. Paulus omnium obstruens ora, (|ui 1. Cor. 11. non presbyteri-s, sed Ecclesiae m
et Omnibus fidolibus tradit totum sacramentum. Hoc argumentum dixit
Assertori sacramentorum: Noli me tangere.
Satis ne vidisti nequitiam huius assertoris? Tu nunc vide, an in tali
corpore ulla sit gutta regii sanguinis, aut in animo eins scintilla boni viri.
Quem, rogo, non urat haec plusquam sophistica malitia et impudeutia, quae :<■•
ex auimo et de industria adversus agnitam vcritatem sie insanit, ut uon
28 Ilic) Et i> 'J'J Vor Septinium schalten Vit. u. Jen. ein: Sextum, quae iiecessitiis
iitr.iiKiue speciem negari Laicis, cum tarnen rem ipsara omnes concedant, ita, ut iios doceant
tantura .sul) una, quantum sub utraquo specic donariV Si rem, quae maior est, conceduut.
Cur signum alterum rei (ut labulantur) eiusdcm denegant? Sed hoc argumentum tarn insigiii
defcnsori fidei tacicbat uegocium molcstissimnm (vyl. Jid. 6, 504 Z. 20 ff.)
>) Bd. 6, .j03. =) ebd. ') ebd. ') ebd. 604. <■) ebd. ») ebd. 505.
Contra Henricuni Regem Angliaf. 1522. ];|f(
modo sibi sed et orbi toto velit extiuctam et sepultam? Plane vas clectio-
nis iste est Sataiiae et dignissiimis defensor Ecelesiae Papisticae. Eo studio
et pleraque alia molitiir per totum siiiini blasj)lieimira et sacrileguin libelhini,
et pius lector hoc siguo discat euin cavere ceu seutiaaiu mortis, et siispectuni
5 babeat per .singiilos apiee.s, nulla venia dignus est, qiiia nnlbis error liic est,
sed mera nequitia et indurata mabtia ad lueutienduin et blasplicnuuiduiii
inteuta.
Verum elinguis iste defensor in rebus necessariis videamns quam
liuguax sit in suis uugis. Ventrem distende, leetor, magnalia ista Thoniistica
1« ut capere possis. Probaturus licuisse alteram partem tollere i|uam regaliter
incedit, quasi esset Rex. Ecelesia (incpiit)! maue communicat saeraniento,
qnod Christus fecit vesperi, deinde nos acjuam vino niiscenius, de quo tainen
nihil raeminit scriptura. Quare si Ecclesia hie potuit aliud facere aut
instituere, potuit et partem sacramenti tollere. Sic rotari et l'erri debet
15 pi-aeceps et insana nientiendi libido adversus dominum gloriae. Quam velleui,
modo possint asini et porci loqui, ut inter me et Heuricum iudicarent, sed
accipiam alios asinos et porcos, qui nimis possunt loqui. ludicate ergo vos
ipsi, Sophistae PaiThisienses, Lovanienses, Colonienses, Lipsenses quoque
et vestri similes, ubi ubi sint, qua dialectica valeat ista Henricissima et
20 Thomisticissima consequentia. Kam et vos ad marginem signastis- libelli
huius: 'Hie iacet Lutherus prostratus', et Heuricum vestrum approbastis.
Dicite ergo, unde locus, unde regida istius consequentiae? Aliquid fit extra
scripturam, ergo contra scripturam est sentiendum? "\'inum miscetur acjua
extra testimonium scripturae, ergo scriptura alteram partem statuens est
25 damnanda, pro haeresi habenda et aliis rabidis blasphemiis vestris conspur-
canda? Pudescit ne tua frons, Henrice, non iam Rex, sed sacrilegus latro
in divina et sancta verba Christi? Nonduni sudatis , virulenti sophistae?
Ecce quam iacet miser Lutherus prostratus. Vos miserabiles tnmci sie
estis in reprobum sensum versi, ut hoc principale robur affirmetis huius
30 regii libelli, quod ipsa saxa clamant esse summam blasphemiam.
Fingam hie aliquot genera stultorum vel furiosorum, ut Regem nieum
suis plenius pingam uoloribus. Siquis sie disputarct, ut contrarium scripturae
fieri probaret, ideo scripturam debere cedere, ut: Adulterium fit, ergo lex
prohibens adulterium est haeretica, credo huuc etiam meo Regi, quam vis
3.S sit furiosissimus , f'uriosum videri. At ((uanto tainen hie sapientius dis-
putarct, quam hie meus Henricus disputat? Siquidem si omnino est
scriptura per factum aliquod abroganda, nullo melius quam contrario
facto abrogatur. At meus Rex, ut superet omuem l'uriam, probat facto
16 possent C 18 Lipsenses geiiltjt Vit. len.
') Assertio Bl. d; Waich XIX, 1T6. ■) Assertio Bl. d am Bande: .Luther
prostratus."
2()0 ('oiitra Honricuni Ri_',ü;imii Aiicliuc. 1522.
iinj)ertiiieiiti .sciiptiiram abrogaiulam esse. Natu misccri aijiiain viuo niliil
luagis coutrariatur iitriciue j)arti sacraiucntoriini, quam creationi aul Tialivitati
Christi. Si ergo recte argiiit Rex: Yiuuiu a(jiia iniseetiir sine scrijitiira, ergo
scriptura est deserenda de uua parte sacramcnti, valebit etiam istc Syllogis-
mus: Vinum miscetur aqua siue scripturis, ergo scriptura de ereatione, de s
uativitate Christi est abrogaiida. Doeet ergo iios Kex gloriosus seripturas
et verbuin dei tollere debere iiou modo ])er factum contrarium, sed et per
impertiuens et, uisi ei conseutiauuis, solus vult esse Christianus, imo dcfcusor
et assertor Ecclesiae, nos omnes haereticos. Et hanc quidem mercedein
erroris sui, sicut opovtuit, Eex meus recepit iu semetipso. m
Sed et alium fingam stultum. Si quis conteuderet unum alicjuem
locum scripturae esse haereticum, quia alius eiusdem scripturae locus jiro-
duceretur, nihil pugnans, sed tantummodo impcrtinens, ut si diceret: lohanuem
. TOok is,i9ff. baptistam non esse praecursorem , quia lethro consuluit Mosi civilem poli-
fiani instituerc, forte etiam Kex meus hie vel rideret vel misereretur hominis is
maniam. Sed nulla est comparatio huius maniae ad regiam maniam. Nam
si impertineutia ])otest aliquid de scripturis mutare, rectius hoc faciet
impertiuens scriptura ad seipsani, quam impcrtinens factum extra scri])turam.
jSam vinum misceri aqua est factum prorsus extra scri[)turam et impertiuens
ad partem sacramcnti. Et tarnen meus Rex, testibus sophistis, hoc syllogismo w
prostravit Lutherum misernm et indulgentias ' meruit donare, dignissima certe
retributione pro tali sapientia. Igitur uihil peccaris deiuceps, si sie argueris:
Hcnricus est rex Aogliae, et tamen nee deus cogaovit, nee scriptura meminit,
ergo Christus nee est natus nee passus, imo tota scriptura nihil est. Verum
cgo hie ad marginem mihi signari noio: 'Hie iacet ])rostratus Rex Angliae\ '^^
quia verbis nolo prostratum, sed rei evideutia.
Quid igitur ex iis omnibus colligemus? Hoc seil., (piod cogitationes
2iit 2, :)4t-im])iorum cordium revclantur hoc signo contradictionis. Nam ideo cecide-
rnnt in haec barathra absurditatis et liorribilia monstra, quod divinam
.scripturam ex animo habent pro re quadam humana, (piale est mixtio aquae 30
et vini, nee ei ullum habent maiorem honorem, ideo [iSt. Ü 1] sie ipsa cmifundit
eos, qui eam non honoraverunt et glorificaverunt sicut divinam scripturam.
Verum (|uid porcis istis cum scripturis? Descendamus ad ipsorummet
diafriliam et sua etiam ignorare cos couvincanuis. Dicat ergo nobis gloriosus
assertor sacrameutorum, uude probatur Riissam neeessario manc celebraudam as
esse, aut »luomodo hoc sit contra Christi institutum, si mane celebretur,
(juod ille vcsiieri f'ecit? Idem <|uaero de misccnda aqua iu viuo. Quis
fccit hunc articulmu fidci? quis audet dieere peccatum cs.se, si sine aqua
cclebret? An Henricus? dum dicit 'Oportet sie esse'' et non credit Lutherum
1 nihilo Vit. Jen. Jirl. 21 iluiiarc] üb iloiiuii?
') Die den Lesern seines Buclies vom Papst beinilligtcn Ablässe.
Contra Homiciim Kfgrni Aiigliai;. 1522. 201
sine aqua celebrare. Consuetiulo (iiuiuit) Iiahel \iiu legis, lu'spoiidco :
haheat vini legis in civililms causis, seil nos in libcrtatcm voeati suinus,
(juae nee legem nee eonsuetudinem ferre potest aiit debet, cum aganuis in
spiritualibus rebus. Qiiare dominatio et regalitas Henrici siiani dialectieani
5 male didicit et hoc loco vitiosissinie pctit principium, arripiens lioc pro
certo, probato, diviuo, necessario articulo Hdei, quod est mere liberum et
humanuni inventum. Nihil ergo miruni, si rnina libelli eius sit magna, quem
suj)er talem hareuam edificat.
Quarc nos Papistis et Henricistis istis sanctis libenter favemus magni-
10 ficos illos fidei suae articulos, qua credunt esse tantum mane communican-
dum, esse tantum in loco sacro aut portatili (quod vocant) celebrandum, esse
acpiam vino miscendam et alios gravissimos et his sanctissimis sanctis
dignissimos articulos. Nos autem tales (ideles mere fatuos et stolidos al'fir-
mamus et communioncm sacramenti liberam habemus, sive per dieni, wive
IS per noctem, sive mane, sive vcsperi. I^ibera sunt tem))ora, liorae, loci, vestes,
ritus. Apud nos non {)eccat, (jui modeste ederit et biljerit ante communioncm,
quod et Paulus coufirmat 1. Cor. 11. dicens: 'Siquis esurit, dorai manducetjisior. 11,34
ut non in indiciuni conveniatis ad eoenam doniinicam.' Ita Christus vcsperi
instituens communioncm non instituit vcsperam pro communione nee matu-
20 tinum, neque enim verbum de tempore, personis, locis, vestibus memiuit,
alioqui si exemplum tcmporis articulum facit, faciet etiam articulos exem])lum
actatis, loci, personarum, vestium, et non licebit aliis (piani virilis actatis
homiuibus, ut Apostoli erant, caena ista participare, deinde non nisi in
vestibus laicis. Denique nuUis mulieribus dare licebit, ue virginibus quidem,
25 cum uon dicat scriptnra fuisse eas tum participatas. Et quis numeret
omnia absurda, quac Regem istum exactoreni tantum se([uentur?
At longe aliud est utraque pars sacramenti. Nam eam Christus non
reliquit liberam, sed ipsam et usum eius certis et apertis verbis instituit. Et
meo sensu melius et tutius foret aquam non niisceri vino, cum sit mere
30 tigmentum humanuni et sinistram, imo pessimam habeat significationem. Non
enim significat nostrani in Christo incori)orationem, cum simile signum non
habeat scriptum, sed illud, quod Isa. 1. dicitur: 'Vinum tuuni mixtum est 3ii. 1.32
aqua', hoc est, pui'issima dei scriptura vitiata est humanis traditionibus.
Et quod impletur quam niaxime in hoc sacraniento, imo vinum hie iu
35 aquam totuni est mutatum, nihil enim rcliquum est verborum dei in hoc
sacraniento.
Non quod damnem usum manc et locis sacris communicandi , sed
necessitatem repudianius. Volumus enim, si (piis ieiunare non possit aut
reuniate vel gravedine levari ieiunus non possit, ante coniedat et bibat, quam
4u participet mensae domini, et hoc libere agat, quo corpore et animo sit conipo-
11 portal! C 17 l. Cor. ij C 26 tantumj tandem Vit. Jen.
202 Contra Hfiiriciim Regem Augliae. 1522.
sitissiuius. Nani ((uod Henricus Ecclesiam vocat, nos (liciiniis ineretricoin
purpuratam esse. Ecclesia enim etsi ritibus et ceremouiis carere uou possit,
uon tarnen leges et laqueos animarum ex ipsis facit. Faciunt autem hoc, qui
Eeclesiae noineu iactaut ])om illi et asini, Henricistae, Papistae, sophistae,
Thoraistae et sui geueris deceptores et Autichristi.
Habes itaque, Lector, quid de sapientia Regis Angliae sentire debeas,
quem vides, quam stolide et ridicule contendat valero in artieuluni tidei
consuetudinem incertae originis, tum lil)eram et rautabilem, adversus apertum,
concessum et iramutabilera sermonem Euangelii. Quo simul discis, quam
contemptum babuerit sermonem dei, dum libelluni suum t'onciperet iuHatus
nomine et maiestate Coronae s^uae adversus inopcm et pauperem Lutheruni.
Sed Christi iudicium ex parte vidisti, quam nihil metuat Reges superbos et
1 |"|,""''3'',9'''''*P'*^''^'-'^' ^^^ potius montes transfert, autequam coguüscant, et 'apprehcndit
astutos in astutia sua'. Confirrao itaque libeHum meum 'de Captivitate
Bab[vlonicaJ*Christiauissinumi, ut cuius robora nou tetigit meticulosusThomista
Rex et contra meas rupes vagis et aridis stipulis ludens egregium praebuit
orbi spectacuhmi, ut pueri et moriones intelligant eins iusignem inscitiam,
hebetiidinem, malitiam et nequitiam.
TRANSEAMVS AD ALIVD.
QUARTO, cum ego demonstrasscm nou esse necessarium crcdero jo
panem et vinum traussubstantiari, insurgit in me Tiiomista Rex duabus
macliinis. Quarum prima est Ambrosii verbum, altera Tbomisticus illo
aries, qui voeatur 'Oportet sie esse'. Ambrosium induoit^ assereutem, nihil
remanere nisi corpus et sanguinem po.st consecrationem. Quid ego respoudeam
tarn iu.sulsis et ineptis stultis? Si hie quaeram, an Ambrosii verbum sit •_>■,
articulus fidei necessarius, dicet Rex: 'Oportet sie esse.' Si dixcro: Quis dcdil
Ambrosio ius condendi articulos fidei, dicet: 'Oportet sie esse.' Et non videt
stolidum Caput |33I. Dij) tale esse Ambrosii verbum, (juod seipsum devorat, cum
impossibile sit nihil remanere nisi corpus et sanguinem post consecrationem,
nisi (|Uod a))ud Thomistas subtilissimos viros forma, calor, frigus et aliu so
accidentia nihil esse dicuutm-. Xaui haec vere, ut non sunt nihil, ita vidcmus
ea remanere, nt Ambrosium hie errassc ])a]am ])a]pemus etiam.
Sed esto, Ambro[sius| voluerit nou remauere panem et vinum, dicaiu:
Ambrosium suo sensu abundarc permitto, ne(pie sanctus vir hoc vcrlio
conscientiam ullius ccu articulo fidei voluit obstringere, cum id uon possit ;is
e scripturis demonstrare, sed sicut ipse libcrc iioc modo est opiuatus, ita
7 ridiculnc C 15 t'liiisti;iiiisiniiin -IC 30 (leinuiistiaiet A
') Amrlio Bl.c2*>; Wakh XIX, 172.
Contra Henricum Kegeiu ADgliae. 15'.'2. 203
permisit aliis aliter opinari, exceptis Thomistis, quos etiam veteniosi.s soinuiis
suis, ceu articiilis fiilci, iustuni est illaqueari et vexari.
lani aliud regis robiir, qiiod oporteat sie esse, quia clara sunt (inquit)
verba Christi dicentis: 'Hoc est corpus meum', non dicit: Cum hoc aut iu hoc;
i est corpus meum.' Hie iterum uon tum Icthargum regis quam ucquitiam
accuso. Sic enim detrimcat latro verba Christi et meum argumcutum rega-
liter trausilit, ac si ius haberet verba dei rapere et ponere pro libidiue. Ipse
iuxta rudissimam et asininam Thomistarum philosophiam aptat pronomen
'Hoc' ad praedicatum 'Corpus meum'. Deiude mox, quasi id evicissct, chimat:
lu aperta sunt verba: hoc est corpus meum.'^ Sed interim totum poudus, (juo
larvalem illam philosophiam urgebam*, tacet subdolus sopliista. Hoc eoim
tota disputatione egi, ne pronomeu 'Hoc' ad 'corpus meum' aptari possit in
CO loco. Ncque enim opus mihi erat tarn crassis porcis, qui mihi dicerent
nihil esse nisi corpus ibi, si pronomen 'Hoc' non nisi corpus demonstraret.
15 Sed vitiosissimus petitor principii, ut est mos omnium sophistarum,
debebat primum ostendere pronomen 'Hoc' ad praedicatum pertinere et mcas
rationes diluere. Horum nihil facit et garrit ridicule Christum non dixisse:
in hoc vel cum hoc, sed: Hoc est corpus meum. Nonne et ego ista subti-
lissima subtilitate Thomistarum possem dicere: Christus non dixit: l'auis
20 transsubstantiatur in corpus, ut vos fabularum magistri fingitis. Sed hie
fuerat Regi laborandum, ubi ex filo sermonis ostendi pronomen 'Hoc' ad
panem aptari et sie sonare aperte verba: Hoc est corpus meum, id est, hie
panis est corpus meum. Nam textus sie habet: 'Accepit panem, beuedixit,Watii). 36,2c
f'regit et di.xit: Hoc est &c.' Vides hie, ut oninia illa verba: 'accepit', 'bene-
25 dixit', 'f'regit' de paue dicantur. Et eundem demonstrat pronomen 'Hoc', quia
illud ipsum, quod accepit, benedixit, fregit. Hoc (inquam) acceptum et bene-
dictum et fractum siguificatur, cum dicitur: 'Hoc est corpus meum', non
praedicatum, sed subiectuiii demonstratur. Non enim corpus suum accepit,
benedLxit et fregit, sed panem, ideo non demonstrat corpus, sed paucm. Haec
30 sunt clara verba, quae Rex nequitiosus occulit et nudam illam pro})ositiouem
urget: 'Hoc est corpus meum', et pronomen 'Hoc' ad corpus temeritate
propria aptat.
Sed et hoc insigne est sapientiae Thomistieae, quod postulatus iiitioncm
huius articuli fidei, cum nulluni articulum sciat a me admitti nisi apcrtis
35 scripturis munitum, ipse tamen nihil aliud affert quam 'Oportet sie esse',
'verba sunt clara et aperta'. Quis autem tarn insanus est grannnaticus, qui
ex hoc sermone 'Hoc est corpus meum' intelligat aut colligat, id quod est,
panem transsubstantiari, nisi Thomistarum fex, quae etjam grammaticam nos
32 aperta Vit. len. 24 &c.] corpus meum it. C
') Ässertio Bh c 2^; Walch XIX, 172. -) B1.d4^f.; Walch 182 f. ') Bd. 6,
510 f.
204 Coutra Heuricum Hegern Aiigliae. 1522.
declocuere? Cur iiou et eatlem facultate dicit traassubstautiationem etiain
illo sermone osteiidi, cjuando dicitur 'Apocalypsis beati lohauuis'. Si enim
?atis est pro articulo fidei regaliter dicerc: Verba sunt clara, nulla erunt
verba, quae uou possiut omuiuin omnia probare, niaxime cum audiat stolidum
Caput verba ista a ine in alium sensum clara appellari et pro suo seusu 5
alieua, uedum obscura.
(iuin exiruius nostralis Rex Henricus stropha Thomistica ausus est etiarn
a me exigere, ut probeiu non transsubstantiari. Seil, iusulsissimus Thoinista
doeeudus etiam est eleiuenta disputationis, qui cum afBrmativam debeat
probare, coutondat ab adversario, ut negativam probet. Hos doctissiraos i"
viros ad haereticos mittamus et ad Turcam, ut fidem nostram defeudant sie,
ut nou sit uecesse rationom fidei reddere sed solum dicere: proba negativam.
O porcos et asiuos Tliomistas, quauquam (ut dixi) mea tbrtiter ex ipso
Euangelio probavi, seil, quod id asserendum sit in rebus fidei, quod scriptura
asserit, quod ipsa non asserit, non esse asserendum, sed liberum habendum. i5
At sacramentum ipsum aperte vocat panem.
Sed hactenus philosophatus sit Thomista noster rcgius, iam videre
dignum est, quam Thomistice et Theologisetur adversus meas rationes. Cum
ego adversus Thomisticum illum fidei articulum posuissem^ fulmcn illud
i.fiDv. 10, i6coeleste, Pauli verbum 1. Corin. 12., nbi tam aperte paueni appellat hoc 20
sacramentum, ut iiec regis ruditas nee Thomistae nequitia ulluiu meutiendi
et ludendi etiugiuni invonire jiosset, cum stent verba Pauli luce clariora:
Panis, (juem frangimus, nonne partici])atio corporis domiui est?' Non ait:
'Corpus, quod frangimus,' non ait: 'Xihil illud coiisecrationis reliquuni, ipiod
frangimus,' aut: 'Accidentia, quae frangimus,' sed: 'Panis, quem frangimus,' 2:
utiquc iam benedictus et consccratus. Hie igitur j)anis benedictus est
1. Sot.ii,27participatio corporis doniini &c. Simile est 1. Cor. 11: 'Qui manducat bunc
panem &c.' Hie- bonus et suavis Thomista nihil neque scripturarum ne(pie
ratiouum afferens sed ex mero suo 'Oportet sie esse' dicit-' JScripturam sanctam
•i. Bioic 7, 12 [!B(. D iijl solere aliquando id a])pellare, quod fuit vel quod simile sit, ut Exod. 7 : 3^
'Dcvoravit virga Aaron virgas Magorum', i. e. l^raco, ipii fuit virga Aaroii.
Haec ille.
Rectc in caput tuum mentiris, Rex stolide et sacrilege, (pii fronte
im])ndenti ausus es verbis dei infallibilis tribuere, ut aliud souent quam
siguificent. Quantam, obsecro, foncstram blasphemandi aperuerit furor iste 35
Regis uoiversis haereticis et fidei hostibus? Si semel admissum fuerit
scripturae auctoritatem lubricis et fallacibus verbis niti, (|ui<l tum imn
probare, improbare, tueri et defendere poterunt onmes omniuni <ic>gmatuni
2.'.
27 \. Cor. ij C 3J infallibilibus V{1. len. Erl.
') liä. i>, 511. -) Bei Hie beginnt der Nachsatz :u dem unterbrochenen Vorder-
satz Cum ego — . ') Assertio Bl. b i^ u. c2; Wakh XIX, 182 u. 1S4.
Contr.a Henricutn Regem Angliae. 1522. 205
Magi.striV (iiiaiito rcotiiis S. Aiig[ii.stiiuisJ iie iocosiini cjuidem nicnclacium nco
officiosiiin in .sacris litotis recipcio vuliiit.' Hie vero Rcx nohis copiaui facit,
sicubi scripturae nos urget autoritär, liuleiulae eius et sie interpretaudae, nv.
possit nos urgere.
i SchI csto, Rex Thomisticus iion dignettir creatorom suum tanto honoro,
iit sensuni suum in verba eius eaptivet, fassus sesc potius nescire, quoniodo
virga virgani vorarit, quam temere ea depravet. Sitque verum, quod virga
dicatiu" Draco, qui fuit virga, qua couscquentia scquetur et hie panem dici,
qui panis non sit, sed fiierit? An lioc est sine scriptura omnibus locis
10 scripturae aptandum, quod uuo loco reperitnr? Scilicet hac Thomistica sa])ientia
fretus sie argues: Scriptura scniel dicit virginem esse matrem, ergo oportet
multas alias quoquc virgincs esse matres, licet scriptura de iis nihil dicat, quem-
adniodinu hie faeit: Panem non esse panem oportet, quia virga non est virga.
Sic sescenta exempla monstri huius similia e scripturis produces.
15 Nimirum Arrianam feeem et sentinam ölet hie larvatus Thomista. Nam et
illi, cum urgerentur scripturis evidentibus Christum esse deum, hac regia et
Anglica acutie tanto ante tempore dixerunt: Clu'istus nuncnpative est deus,
sed non vere, hoc est, dicitur seu voeatur deus, sed non nascitur dous, quo
modo et hie novus Arrianus audet blasphemare, apud l'aulum diei panem
20 sed non esse panem. Sic et Manicheos f'aeile tuebitur hie gloriosus assertor
sacraraentorum, (|ui verbis dei rem subtraxeruut et fantasma substituerunt.
Deni(]ue et ego itegis arte utar in eum et dieam : Thomistica tua
transsubstautiatio uou est, sed dicitur transsubstantiatio, seu est simiiis trans-
substantiationi. Quomodo me prohibebit? An non mihi sie licebit in suo
25 veterno nugari, ut ipse nugatur in synecrissimis verbis dei? Probo autem
sie: Quia semel legitur in scripturis virga voeari, quod virga uou est, ergo
mihi licet, ubi volucro, intus et extra scripturas autoritate propria alieuius
negarc substantiam et asserere solam nuneupationcni, uisi tanti Kegis tam
Thomistici, tam subtilis, tam gloriosi et gloriabuiKÜ assertoris exenqilum et
30 autoritas nihil valeat. "Vides ergo, Lector, (]uam simiiis sit sibi ul)i((ue et
tindiquc Thomistica sapientia, rudissima ilia et asinina ruditas? Perpetuiun
est cnim insulsissimorum sophistarum vitium, ut priucipium petant et (piod
probare debent, probatum esse praesupponant, deinde ex auro domini imagines
sibi eonflent masculiuas, ut Ezeehiel dieit, et suis somniis diviua verba tici. le, i?
35 aptent, tum dieant: 'Oportet sie esse, (piod ego dico, quia sie est, quod
scriptura dieit.' O dignos Papisticis indulgenciis et sacraraentis assertores.
Sed haec est illa germana Satanae machiua, qua sesc transfigurat in2. flov. ii,i
angelum lucis et «t ab initio simiiis esse voluit altissimo, ita non eessat
similia tam verbis quam faetis divinis moliri .semper, in deeeptionem (llioriun
3 Indendac] eludendae Vit. Ten.
') De memUwio 5, Miyne., rairol. 4i>, -HUß'.; Contra menducinm lii, Miyne. 40,L>H:iff.
206 Contra Hfiniieiiin Regeln Angliae. 1522.
incredulitatis. Sic in Papa siio liulit, uIm, cum sibi ins arrogaret voti sol-
vcncli, iiiagun bucca in Decretalibns .suis ^ satis coufiilenter evoniit haue
2.ii((ifn3,i3sin)ilitudineni: Primogeuituui asini niutabatur ove, ergo ego votuni nuitabo
alio opere, (piasi primogeuituui asini sit votum. Ita hie Rex blatterat: Virga
dicitur virga, et tarnen neu est virga, ergo Paulus panem vocat, quod non s
est panis, quasi virga et pauis idem siut. Qnae harathra non iuundaret
Satan in Ecclesiam , postquam sophistae in cathedras recepti Jiac forma
doeeudi et disputaudi uti coepernnt?
Sed et aliam snam Rex ostendit dexteritateui in hac re, nt niiiil nisi
Thomista a quoquam credi possit. Si (inquit) '■' Lutherus tarn rigide cajitat iii
verba seriptnrae, dicet et Christum esse panem triticeum in coelo, dum dicit:
^°J'j^'j^'''Ego snm panis, qui de coelo descendi,' item naturalem vitem, ubi dicit: 'Ego
sum vitis vera &c.' Dixi antea nihil crassius et insulsins esse sub sole natuni
Tlunnisticis raoustris. Quis euim pueroruni hnnc delyruni Regem liic non
rideat, nisi (piod prae insigni ncquitia et rabie blasphemandi niagis odio aut is
lachrymis dignus est. Tantum non est in ipso aut sensus aut vigiliao, ut
videat, (piid intersit inter sua sonniia et haec verba Christi. Ipsa cnim
couscquentia verborum, absurditas reruni, pugnautia iutelligentiarum, tum
5oi). G, 61 ipsiusniet interprctatio coguut cum de pane spirituali loqui, sicut dicit: 'Verba,
mea Spiritus et vita sunt.' Quorum nihil est in verbo Pauli de pane sacra- 20
nienti loquentis, imo oniuia urgent Panlum de jiaue triticeo intelligi. Adliuc
audet truucus iste imniobilis similitudinem phrasis hie asserere, quam iiullus
morio hie posset fingere.
Sed tanien pro dignitate Thoinistica hoe facit Rex, quorum est ouiit-
tere canonem intelligendac seriptnrae (qui est consequentiam , cireunstautiam 25
et pugnautiani observarc] et qiiovis arrepto et detorto verbo quodvis asserere.
Quare hie vide, rogo, Lector, quid sentu'e debeas de hoe iusulsissimo ineptis-
simocpie libcllo tam stupidi et stoli|a^I. D4|di Rcgis, siinul quam nihil iiidicii,
nihil observationis, niiiil diligeutiae sit in toto corpore 'riioniistico, sed omnia
temeritate et praesumptione et oscitantia incrcdibili diei et geri et lieri , ut :io
tcdio possiut cnecare tam Icetores quam spectatorcs suos.
Stat ergo mens Paulus adversus transsiibstaiitiatores istos lutiles
iiivicttis et dicit: 'Pauis, (jiicni fraiiginins,^ et diiplici eornu illos (crit. Pri-
murii, (jiiod sua asserere nulla ratioue neque autoritate possunt. Deiudc,
quod fi'igidis suis solntionibus aliud non faeiimt, quam (piod prineipium s:,
vitiosissimc petunt, ae siimmum, quod efficiuut, est, quod possit sie esse, sicut
finguut, cum jirobarc debuerint et factum et ius, qiiod ita sit et oportcat sii^
esse. Nemo cnim diibitat, (piin dcus possit transsubstantiarc ])aucm, sed
quod id faciat, non possuiit osteuderc.
13 cr.assus Ä 17 inter s!t. A
') c. T X IJI 34 (Friedhertj IT, 092 f.). ^) yl.sxcri/o Bl. c3; Wukh XIX, isn.
Contra Henricum Regem Angliae. 1522. 207
Et miror sapicntissiniuin luiiic Tlioini.stani, cur non et accidentia
traiissiibstaiitit't , cum vcrl)a ista transsiihstantiationis iuxta siiiini coroliriini
soluiii corpus Clii'i.sti soneut: 'Hoo est corpus mcuni.' Ert^o nihil ibi iiisi
corpus Cliristi erit teste suo Ambroslo, (juarc ncc albodo ibi crit cum aliis
ft accideutibiis. Aut cur uou disscrit, (|uid nam obstet, ue panis il)i maricat,
(piomodo accideutia mauent'.' C^uac nccessitas periuiendae suljstautiac et
servandorum accidentiuui? An solum illa Tiiomistica 'Oportet sie esse'?
Practerco hie rlietoricissimnm illum contemptuni, dum duas urirentissi-
mas similitudines ap])osui ' de ferro ignito et deo iucarnato, ubi ncque igni
10 Ferrum neque divinitati homincm uecesse est cedere. Mihi enim etiam si
non necesse sit mea assei'ere, taraeu satis negooii feeero assertori, si suum
figincntum aliter se posse habere demonstravero. Itaque possum dicere,
corpus Cliristi sie salvo panc in saerameuto esse, sicut est iguis in ferro
salva ferri substantia et deus in homine salva luimanitate, utrobique sie
1.') mixtis substantiis, ut sua cuiijuc operatio et natura propria maneat, et
tarnen unum ali(|Uod constituant. Sic dicere, inquam, potero, donec Papistae
lianc similitudiiiem non contemptu Thomistico, sed assei'tione fideli sustule-
rint. Ipsorum est enim affinnativam probare, quam ego una particulari
possim labefactare. Non enim est hoc assertionom sacranientorum scribere,
20 adversarii argumenta transilire et coutemnere, ut liii' f'acit insuLsus Thomista,
sed demonstrare ea esse nulla et inania, aliocjui ea pro invictis haberi cogit
ipse assertor sua ridicula dissimulatione et mcticulosa fuga.
Optimum vero et pulcherrime Thomisticum est, quod ultimo et digne
memorandum est, ubi domimis Heuricus, Magister nostralis, eam causatnr
25 rationem, ne panis mauere dicatur: Neaipe quod nulla substantia digna sit
misceri illi snbstantiae, quae creavit omnia. ^ Hie, Lector, scrael admirare
Thomisticae sapientiae magnalia. Primum dominus Heuricus sentit in saera-
mento divinitatem Christi succederc pani ideoque pancm ccderc deberc, ne
misceatur tarn indigna substantia Creafrici substatitiae. Obsecro, (juis
30 haereticus sie iiisanivit iinquam, ut doceret paiiem in divinitatem couverli?
Nonne et ipse Heuricus cum suis ])orcis et asiuis docucrunt hactenus pancm
in corpus mutari, non in divinitatem? Aut nuncjuid tribuent corpori et
sanguini Christi tantum, ut creatrix substantia dici possit? Vide, (juorsum
rötet furor impius mentes sacriiegas, poslquam semel mendaciis iiiti coepcrunt.
35 Deinde et hoc festivissinnmi genus argnmenti merito Lutherum moveret:
Substantia est indigna, ergo uon potest misceri digniori, seil, in bis rebus
fidcs nostra pendet in dignitatc et iudignitate substantiarum. Concludamus
ergo autoribus Thomistis Deum non esse honn'nem, quod humana substantia
indigna sit tantac maiestatis dignitati copulari. Negemus spiritum sanctum
40 diffimdi in corda etiam iustorum (ut taceam impiorum iustificandorum), quod
>) Bd. 6, 510. 2) Assertio lil. fj; Wukh XIX, JUJ.
208 Contra Henricum Regem Angliae. 1522.
cor hominis nimio sit iiicligmini maiestate Spiritus. Ita et liic Henriciaiia
sapieutia: Panis non e.st corpus Cliristi, quia corpus Christi creatri.x sul)-
staniia dignior est, quam ut misceri possit tarn vili suljstantiac. Belle,
puk'hre, Tiiomisticissime et Heuricissimel Si panis indignitas non sinit, ut
sit corpus Christi, tarnen istius rationis dignitas dignissima est, quae in -^
nullis nisi Thomisticis cerebris et asinis istis habitet et valeat.
Si autem interrogavero : Panis substantia est iudigna misceri corpori
Creatrici substantiae, cur ergo accideutia digua sunt misceri et manere, cum
deus Thomistarum decernat substantiam esse potiorem accidentibus omnibus
niodis, praeterquam via cognitionis, quod ex parte nostri defectus contingit? lo
Quid hie dicet dominus Henricus, assertor subtilissimus? Absque dubio
nihil aliud quam: 'Oportet sie esse', Ego sum Rex et, si hoc parum est, Ego
sum Thomista, ergo est verum, hoc est quod dignum dicunt seipsis. Sic
euim porcis convenit exhaustis medullis tritici fm-furem et siliquas comedere
et pro substantia panis accideutia iactare. Imo Christus verax iiic invenitur, is
Hilf. 21, J5 qui dixit: 'Dabo vobis os et sapieutiam, cui non poterunt resistere et contra-
dicere omnes adversai-ii ^Tstri.' ]S'am satis vides, Lector, (juam furiosis
mendaciis seipsos lacerant sacrilegi Papistae, dum mihi contradicere conantur.
Potentia est haec veritatis, qua niendaces ostendit, qui sese maculant, et
inob 5, 13 'comprehendit astutos in suamet astutia.' 20
Habemus itaque hunc articuluni, quamvis non auxie a me csactum antea,
nunc multo coufirmatissimum propriis Papistarum assertionibus, id est men-
daciis et stultieiis et blasphemiis, ut iam tutissimi simus [Ü31. E l] merissimuui
esse impiorum et caecorura Thomistarum figmentum , quicquid blatterant de
transsubstantiatione ista, essequc firmiter fidelibus verbis dei nitendum, ubi 2.^
i.Sor.io.iG;iii Paulo simpliciter et pure dicit, pauem esse corpus Christi, quem frangi-
nuis et manducamus. Quare ne ingratus sim Magisterio domini Henrici,
nunc nnito et transsubstantiare volo meam sententiam et dico: Antea posui^
nihil referre, sie sive sie seutias de transsubstantiatione, nunc autem visis
rationibus et argumentis assertoris sacramentorum pulcherrimis decerno 30
inq)ium esse et blasphenuim, sicpiis dicat pauem traussubstaiitiari, Catholi-
cuui autem et pium, siquis cum Paulo dicat: Panis, quem iiangimus, est
corpus Christi. Anathema sit, qui aliter dixerit et iota aut apicem uuuin
mutarit, etiam si sit dominus Henricus, novus et cxiraius Thomista.
QVINTVM adest capitale, summum et augulare assertionis Hcuricianae i-,
opus: Missam esse opus et sacrificium.- Hie deuuim domimis Henricus
est dominus Hein-icus et Thomista est Thomista. Ac primum ex u!ii|ui)
semirhetore forte audivit, sicubi adversarii senserit robora nimium iuvicta,
oportere rugato naso illum rideri et contemni, ut stupidus lector credat
JS l.iccri'iit Vil. Jen. 37'ßS .nliqua seniiilieloro -1
>) Bd. 6, 508. 512. ') A!<sertio Bl. f.tß'.; Wakh XIX, 192 /f.
Contra Henriouui Regem Augliae. 1522. 20!)
antea viotuni adversarium, quam impiignetiir a tanto rhetore. Sic et dominus
noster Kex inagiiificis aiiipiilii» praefatiir, ut scsc belle fiugat tedere coufu-
tationis tarn stiilti et iiidocti Lntiieri negaotis WLssam esse opus et saeri-
fi<-iuiu, seil. Satanas vnlnns sentit, ideo prae niorbo aninii incertus, quid
5 agat, niera aegritudine et inipotentia rae teutat irrLsione et eoutemptu initare.
Sed ilie, qui dedit nobis seire cogitationes Satanae, dabit etiam nobis 2. sov.
irrisorcni irridere et conteuiptorein eontemnere, suaecpie iusipientiae fragiles
ampnllas cum fiducia traducere.
Itaque si verba niinantia et ridentia eajites, Lutlienini septics vicit
10 Rex assertor, porro si rem i]isani spectes, eae sunt nugae, qnas nobis iani
tres anuos frnstra eeeinerunt vicini nostri soeiique Papistae, scilicet Missam
esse opus et sacrificium, quia ^ie liabet diuturnus usus multorum, sie
Ecelesia (id est meretrix IJabvloniae) sentit, sie o|iortet esse, Älagistri
nostrales sie doeuerunt, et Patres sie dixerunt. Hie est ille fnror, quo
15 insanit et olamat hoc loeo iratus Kex et spumat certe uon beue propitius
Luthero, siquid iioe ad assertionem sacraniontorum valet et Lutiierum terrere
potest. Caeterum, ut luuic tarn reeeptum , tam vulgatum, tarn probatum,
adde et opulentuni et voluptuarium artieulum saltem uno apiculo scrip-
tnrae sanctae aut verbis dei firniaret, aut meas scripturas dissolveret, hoc
20 non oportet esse, hoc non iiabet diuturnus nsns, hoc uon sentit Ecelesia,
hoc non docent magistri nostrales, hoc non pertinebat ad assertoi'em sacra-
mentorum.
Tamen ne nihil dicat tam insignis assertor, unam affert ratiouem plane
potentissimani , qua hactenus omnibus satisfactum est, Missam esse opus et
2r. sacrificium. Ea est eiusmodi': 'Si Missa non esset opus bonum, laici certe
nihil pro ea tribuerent clerieis temporalis beneficii.' Obstupesce, Ix'ctor,
Regia et Thomistica est haec ratio et, nt dixi, plane potentissima, nani
plurimos permovit hactenus et pcrmovet hodie. Hie iacet Lutherus prostraliis,
et nemo tam dextrc eum confecit atquc Rex Anglorum in hoc libro hac
30 ipsa ratione. Xam ut nolim, cogor tamen confiteri haec ita habere. Vere,
iiKpiam, Missa ideo est sacrificium et opus bonum, quod (ut Rex dieit) laiii
tribnunt opes saeerdotibus pro ea.
Rursns eadem ratione verum esse oportet invito Luthero, Missam non
esse opus bonum, si laici non tribuerent suas in illam opes. Id quod
35 probatiuMis erat eventus, si desiissent laici suas opes perdere (tribucro
inquam) pro missis, et futurum, ut missa fieret, quicqnid nununus vellet.
Recle et optime Rex hac ratione dixit. et dignissima tanto assertore ratione
Missam asseruit. Ttaqnc in largitione laicornm et arbitrio pecuniae est,
Missam es.se opus et quicquid esse sacerdutibus utile fuerit. Memento
21$ coiifiitationis] rcfiitatioiirs 17/. len,
') Assertio Big; Waldi XIX, I9r,f.
£utf(evä Sßcvle. X, 2 14
210 Contra Henvicum Resrom Aiigliae. 1522.
itaque, Lector, :\h assortorc Kego nullaiii aliani afterri ratioixiu j>ro Mi.ssa
sua f|iiaiii istani.
Tu nunc indica, rjnisqnis es Lector, quid nam digne responderi possit
tani furiosis, amcntibus et deploratao pcrversitatis nionstris. Quac nieretiix
tani inipudenter suas ignominias ausa fnorit iaetavc, atquo lioe iinj)uden- 5
tissimum Regis os palam avaritias et iiiipo.sturas sacerdotum iaetat atquo eas
nobis pro ratione tantae suae fidei obieetaf? Sed toties nos tcrret divini
indieii furor, qni liis horrendis i'rae exemplis nionet humiliter sapere in rebus
saeris, dum tarn praesentibus insaniae poenis percutit eos, qui adversus
sanam doctrinani et apevtani veritatem feruntur. Noque enim ego ]\egein m
hunc miserabilem omnibus viribus poteraui toti orbi tani foedum et aboniina-
bile spectaculum facere, quam ipse faeit sese liac insania sua. Diseite, obsecro,
miseri Papistae, vel vestris turpitndinibus nioti alifjuando tiinere iudiciuni
tlei. Quid erit in futuro, si in hoc tempore tarn severiter vos confundit'.'
Non minor est ameutia, quae sequitur, ubi, cum nuiltis verl)is nie ir,
contempsisset (hoc enim in Rhetorica potissimum didicit), taudem jirotestatur
sese relicturum iutac'tum id, quod maxime onminm confutandum ei fuerat,
nenipe robur meum priucipale et argumentum <'api(ale, ubi ex verbis
Christi probavi, Missam esse testamentum et promissionem, i<lio non posse
opus aut sacrificium dici. Hie infoelix assertor, victus fortitudine iuiius 20
roboris, misere dissimulata couscientia non tautiuii transit, sed protestatur
efiam sese transiturum et aliis dimissurum'. () assertorem sacramcntorum,
o defensorem Ecclesiae Romanae bis Thomisticum et oniuihus indulgeutiis
Papae longe dignissimum! Ignosci poterat, si transisset lioc robur meum
silens, at pro[5Sl. Eij]testari sese transiturum, (jui audiat in hoc mc unice et 2',
maxime fidere et iude oninia illius ])rofligari, iioc sie ridiculum et stulfum
est, ut nihil supra.
Jgitur de dementia Regis asscrtoris speciali (ne iterum sim ingratus)
assero et pronuncio Missam neque opus ne(|uc sacrificium esse, donec alins
veniat et proliet testamentum et ])romissionem dei esse opus aut sacrificium :iii
posse. At (juando is vcniet? Rcx i[)se saue vidit ventunun esse ad calendas
graecas, ideo securus reliipiit inlactum, miserrime couficiendus et coutereu(his,
si tetigisset. Crederes hie Regem taut um, aut verissime, lacso cerebro iusanii'c,
aut liostem aliquem in eins ignominiam hunc lili<llum sub Regio nomine
edidisse. Quis enim liac insania maiorem vidit, (piam haec est, ubi Regia :•■:>
iactantia adversus Lutiierum scribitur, et in ipso opere robora ae firmamenta
eins non modo dissiniulantur, sed apertis verbis sinenda sibi esse pronuuciatur?
Postquam vcro dominus Hem-ieus Thomista noster hac argentea et
aurea ratione probaraf Missam esse opus, pergil in fortitudine sua etiani
37 (lisslmulatcr C
') Assertio 131. t/ 2; Wtikh XIX, 197.
Contra Heiiricuui Regem Angliae. 1522. 211
Lutlicri rationes diluerc, et priino Thomisticatur in liiinc moiliini': Qui ligiiiim
("U'dit, fac'it opus, ergo qui coiisocrat, facit opus, ijuare Missa otiaiu 0]>us
crit. Si autcm est opus, iion est nialuni, ergo bonum. Haco ille gloriosus
assertor sacramentorum. Ilic iacct quotpie Lutlierus prostratus.
Fateor iilane nie sii|)erari 'l^lioniistieae liebetudiuis immaiiitale et
laboro sie ]o((ui, ut mo alitpia parte iiitelligaut miserabiles liomiues. Dien
ergo Missain accipi iluplicitcr: Uno modo Iliuriealiter et Thomistiealiter, lioe
modo, ut hie vides in libello Regis: Missa est idcm quod consecrare seu
proferre verba consecrationis. Hoe autcm esse uostrum opus ne Thomistaium
1» quidem iiebotudo negare potest, tantum abest, ut liic vieisse Hinrioum
nostralem Magistrum uegeni. Verum iiaee nova est Missae diffinitio n(i\um(]ue
exenipluni, neque euiiu ego vel per febrem vel per piirenesin sie de Missa
eogitare nnquam jiotiiissein. Et miror eopiosissimos 'riiomistas nou eonlir-
niassc iiane ratioueni festivam aliis (|uinque rationibus. Nani si eonseerare
i.'i est Missa, ])otest etiam eiamare, eantare, tiiurificare, cereolos inccndt're,
caiicem numdare, hostiam levare, forte et steruutare et excreare et (juid non
possit hac Henricissima prudeutia Missa diei? Quin eoncedimus novo is(i
verbonun et rerum inventori, ut caput asini vel porci niissam vocet. Quid
enim refcrt quodvis diei illis, cui voeabula et res stantque cadantqiie ;id
20 placitum iuxta suum Aristotelem.
Confitemur itaque hoc modo Missam esse opus et palinodiam eaninuis,
penitetqtie nos tarn insiguis erroris, quo ignoi'abamus fore, ut id Kex Angliae;
appellaret Missam, aiioquiu non defuisset nobis tanta eruditio, qua liunc
errorem cavissemus et causam seribendi tauti libelii praecidissemus. Sed
25 hoc male vexabit assertorem, ((uod hae rationc Missa non erit bonum opus,
nisi bonus sit eonsecrator. Malus enim male facit consecrando, id est
missando, ut Rex dicit. Itaque non lieebit malo sacerdoti consecrare, imo
ne(jue poterit, cum Missam velint uecessario bonum opus esse, p(>ril)it(|ue
simul illa maguifiea Theologia, qua diffinifnm est Missam etiam mali saeer-
30 dotis esse semper opus bonum virtute operis operati, licet nou virtute operis
operantis. Nam dominus Hem-icus opus operantis pro missa accipit, non
opus operatum. Sed forte Rex est pluribus occupatus, quam ut vel disceret
vel recordaretur istius Theologiae de opere operati et operautis. Sic debent
hostes veritatis seipsos coufundere et irridere pro mercede blaspiicmiarum
3r, siiarum.
Alio modo Missa est vere et proprio, sicut nos de ea loquinnn-, ipsum
verbnm promissionis cum signo adiecto panis et vini. Nam si caetera oninia
desiut, et credideris his verbis Cliristi: 'Hoc est corpus nieum, quod proyut. 22, i»
19 c.idiintquo C Vit. Ten. 2.9 ;ilioqiii (' H3 operati] die jimterun;/ in operato ist
nicht notventlig, vgl. Bd. f>, 522, 27.
>) Asm-lio m.(/.3^; Walch XIX, 199.
14*
212 Contra Henriouni Rfgem Angliae. 1522.
vobis datiir', vere missain iiitooraiii lialio«, tlcinde si afcejif'i'is sigiumi eaili'in
fide, iisuni et fmctum niissae acocpisti. Uiule manifestis.simum o.^t, Missain
non esse aliquid nostri opcris aiit verbi, sed soliiis Christi dautis tani verhum
promissionis (jiiaui signuni in paiie et vino, atque nsiim eins non posse in
offerendo aut operaudo, sed soluni in rccijiiondo et paticndn ronsistere. Sed -,
quoniodo haee nostra niiser assertor sciret, qui sua propiia ignorat de opcre
operato et, dum nos impngnat, seipsum foedissinio conf'utat?
Deinde pro sacrificio Missae defendendo sie Tiionii^tieatnr ' : Esto (in(iiiit)
Missa sit proniissio, non liinc seqnitur non esse simnl sacrificinni, quando
in veteri lege erant saerificia, qnac siniul erant proniissiones. Respoudeo: lo
Huius Thomisticae assertionis debuit Rex vel nnum exeniplnm ):)rodncero.
Nune vero pro more suo satis esse pntat, si tantnm scribat, in veteri lege
sacrifioia fuisse promissiones, tum niox '0]>ortet sie esse'. Sed tani stolido
assertori (ut video) proponendus esset aliquis vocabnlarius, ipio discerot
priminn, (piid significet tam sacrificinni quam proniissio. Siqnideni proniissio i'.
e.st verbuni, sacrificinni est res, nt etiani pueri infantes intelligaiit inipossibiie
esse, ut proniissio sacrificinni aut verbuni res sit. Mc niisernni, qni cum
talibns stultitiae nioustris tenipus perdere cogor nee dignns suni, ut iiigcnio
aut ernditione jiraestantes niccnni certent.
Error itaque maniiestarins est dicere, in veteri lege i'uisse saerificia '..'o
]ironiissiones, nisi Ro'x assertor lubricitate Thomistica fignrate voincrit loqni,
([uod saerificia promittcbant, id est signifieal)ant futin-a in Ciu'isto. Verum
hoc non est asserere sacramenta, sed Indcre et nngari verbis, siqnideni lioc
modo proniissio est signuni seu res, non xi'rl'i^l. Kiij|buni. At nos in Missa
potissimnm voeamus promissionein ipsa seil, verba Chiirtli, sine (|nibiis panis -jh
et vinum essent nequc signum neque sacrainentiun ncrpie missa. Nani (juod per
saerificia in fide oblata promissiones impetrabanlnr, aliud est. Non enim
hie vel de fnietu vel signifieatione sacrificiorum disputainns, sed de i|)sa
snbstantia, ut sciamus, quid sit et quid non sit sacrifieium.
Miratur etiam dominus Hcnricus^, qualesnani cgo eoncionatores andieiiin, 30
(|nod scripserim nihil esse in concionibns de proniissionibus bis unqnain
<lictum, ipso vero ad tediuin usque audicn-it de testamcnto, de ])roniissioniiHis,
de tcstibus &e. Respondeo: Et ego miror Regis esse tam rüde caput et
tantam amontiam, (pii (am insignes concioncs audiciit et adeo nihil didicerit
iieqiie intellexerit, verbuni dei nosfrum ojiiis aut sacrifieium esse non ])()sse, 35
quin eontrariiim sine fiiie blatierat. Si enim iilla sciiililia rationis hunianae
in eo vigeret, utique negaro non posset signum dei «ipiis dei esse erga nos,
.sie .sacrifieium et pniiiiissiones dei esse veibnm dei, nou opus nostrnm.
JO s.icrificiurn ('
<) Assertio lil.hj; Wiikh XJX, -JOS. ') Asscriio lil. f4^': W'atch XIX, Hilf.
Contra Henricum Kcgem Aiigliae. 15-22. 213
Deiiide Kex iste incndacii, (|iii Ikk' lin'o scribit sese ui5(iue ;k1 kHliiiin
atidisse de tesfamcntis et proiiiissionihus eiusmodi, [lostea de Pacranieuto
üidiiiis garrit in tota coeiia Christi niiliam esse prüiiiissioiieiii tioii modo >il)i
ipsi turpissime contra dicens sed impudcnti meiidaeio in eoeiiani (loinini
5 insiuiieus. Sic praecipitat Papistas fiu'or et anientia, ul prorsus nihil viileant,
(|uid dicant, ant contra, quid statnant.
Aiidet etiam asserere ', manifestum esse, fieri a sacerdotibiis iion modo
id, quod Christus in coena, sed quod et in Cruce fecit. Respondeo: Qnando
hoc dominus Henricus tantum dicit et nou probat, dico ego contra, mani-
10 festum esse sacerdotes in Missa id omittere, quod Ciiristus in coena l'ecit,
et id facere, quod ludaei fecerimt in Cruce Christo. Nee dico lioc sohim,
sed probo (|no()ue. Nam (pil vcrbimi dei pervcrtit et extinguit, is vcre
crucifigit filium dei, id (|iiod llu'innt omnes, qui ex [)roinissione opus faciuul,
cum hoc vere sit veritatem dei nuitare in mendaeium. •"''"'• '. -*
i.i Post haec urget nie- Canone illo Missae, in quo Missa sacrificium
uomiuatur, cuius autoritate ideo mc vult teueri, (juod eins verbis usus sim.
Nam ista verba: 'Quociescumque feceritis &c.', non in Euangelio reperiri dicit,
sed ista: 'Hoc facite', in Paulo vero esse aiia. Hie vide infoeliceni Satanam,
ut reptat, ut captat, ut quacritat efliigia, sed frustra : non eil'ugiet. ("anouem
20 ego reieei et reiieio, quod prorsus aperte contra Euangelion vocat sacrilicia,
quae sunt sigiia dei promissionibus adiecta, nobis oi)iata, a nobis recipienda,
non offereiida.
Nam ((uod l\ex dicit in Euangelio non esse ista verba '(juociescunque
feceritis', quis puer non videt Gramraaticam assertori tanto deesse? Quasi
25 vero necesse fuerit Euangelistas per omnes syllabas concordare et formain
illam sacramenti statuere, quam nobis Papistae sie immutabilem et nccessariam
statuerunt, ut peccati inortalis reum faciant et inferno tradaiit, «jui dietiun-
culam illain 'Enim'-'' omiserit, seil. Khadamauti et Aeaei illi liberriniarum
cunscientiarum earnifiees sie delyrant. ]gitur teslibns Granimaticis et
30 conimuni onmiuni sensu dieo idem esse, (juod Euaugelistae de Coena dicunt,
(juantiunvis paucis verbis variant, idemque esse 'Hoc faeite' quod 'Quoeiescmi-
(|ue feceritis'. Cavisseque credo spiritum sauctum singulari eousilio, ut
Euaugelistae candem rem paulo aliter scriberent et peccarent peccatum illud
irremissibile in formam sacramenti Papisticam, (juc nos a futura superstitione
35 et tyrannido imi)iorum hominum tutos rcdderet. Neque enim minus vere
consecraret, (pii forma Lucae, Marei, Matthaei, Pauli uteretur, (juam (jui
Cauouis istius impii et falsi ufitur.
Ubi vero ego scripsissem ^ sacrificium et Missam pugnarc, cum sacri-
ficium oü'eratur, Missa vero recipiatur, hie audet audax dominus Hinricus
>) Asscrtio lil.h ■>; Wakh XIX, 204. ») Asscrtio Bl.hS; Walüi XIX, 205. —
Oben Bd. 6", 507. ') Nüinlkh in 'Hoc enim est corpus lueura.' ') Bd. 6, 523. 526.
214 Coiiliii lirnricum Kegtnii Anpliuc. 1522.
Lnlheruiii ad Bibliam provocair diccns': L'bi o.st in vdori legt; usjiiain iilliiiu
.sacrificiiun, (juod mm sinuil oti'eratiir et reeipiatur? Plane hie Lutheri iactat
sumnniin argunieutum cornicrL', securusqiie triumphat gloriosiis a^^scrtor.
Respoiidüo: noii est hoc lueuiii .sumnuiiu aigumentuin, sed ükid, ([\wd supia
domimis Hiuriciis pro Tliomistiea beuiguitate luihi doiiavit, seil. Missam esse s
testamentiim et promissiouem, hoc, iiiciuam, capitale meum argumentum est.
Tarnen ut triumphatori aliquid suggeram, si dominus Hinricus solum ßihlia
.semel apei'uisset et inspexisset, imo si memiuisset psalmi quiuquagesimi, quem
puer ülim legit (si Christiauus est), non iactasset triumphum tarn Thomistieuui.
läi. 51, -Ji Siquidem illic legisset 'holocaustum', quo uullum celebrius et malus sacrifieium lo
est iu lege. Hoc certe totum soli deo offerebatur, nihil ex eo reeipiebatur.
Quin si Rex mens pauhilum haberet humani sensus, verterem triumphi
quaestiouem in enni et dicerem: Ubi est in lege nllum sacrifieium, quod
reeipiebatur et non peuitus totum offerebatur? Au mihi saerificinm hie
a. OToic 7,32faciet armos, pectuscula et alia, quae iu usum saeerdotum eedebant? Ant is
'offerre' Rex illusor aeqnivocus denuo vocabit, quod per populum et sacerdotes
ex agris afferebatur et applieabatur eoram domino? Seil, idem est afil'erre et
offerre aj)ud dominum Hinricum? Verum quid hoc ad me, quid uugigerulus
finijat. Willi satis est: iu lege quic(]uid offerebatur deo, totum iucendebatur,
(juod autem non incendebatur, sed partim sacerdoti, j)artim populo tribuebatiu-, ^o
non oiferebatur, sed [St. E4] de oblatis separabatur et cdebatur. Verum (juid
Effciib. 17, 1 isla Sacra cum pro]ihanis Pa])islis? Jgitur in Calice meretrieis Rabylouicae
uullum est sacrifieium, quod sohun oifertur: illa enim sunt Biblia uostri
domiui Henriei, Biblia nostra referta sunt lalibus saerifieiis.
Ultimo dicta patrum inducit- pro saerifieio Missario statnendo et ridet t's
nieam stultitiam, qui solus veliin sapere prac omuibus, quod sif stul-
tissimum &c. Hie dieo eonfirmari hoc nomine meam sententiam, nam hoc
est, quod dixi Thomistieos asiuos nihil habere, quod producant, uisi nniltitu-
dinem hominum et anti(|mun usum, dciude ad profercutem seripturas diecre:
Tu es stultissimus onuiium, tu ne solus sapis? Tune 'oportet sie esse'. Mihi :m
autem stultissimo onniinm hoc satis est, quod .sapientissimus Hinricus nullaiu
scripfuram contra me potest produeere nee productas contra sc <liha're.
Jleinde cogitur concedere suos patres saepius errasse, suum auti([uum usum
non facerc articulum fidei, iu <(Uos fidere non licet, nisi Ecclesiae illi inultilu-
dinis, euius ipse defensor est cum indulgenciis. a.'s
Ego vero adversus dit^a patrum, hominum, aiigelorum, daemouuui
pono non aiiti(|uum usinn, iiou nuiltitudiucm hominum, sed unius maiestatis
aelernae verljum, Kuaugeliou, quod ipsi met i'oguutur probare, in ijuo Missa
evidenter Iraditur esse signmn et testamentmn dei, iu quo nobis ])romittit et
l'j fiiigit A
') Anserliu IU. h 3^ f.; Wakh XIX, 200. =) Assertio Dl. h 1; Walch XIX, 20(!/I'.
Coiifrii Heniiouiu Kt'gcin Aiigliiio. 1522. 215
sigiio ccrtificiit sirati.iin siiaiii. Hoc eiiim opus et verbum dci noii nostniin
est. Hie sto, liie seileo, liic inaiieo, liic glorior, hie triiiiniilio, liic iiisiilto
Papistis, Tlioniistis, Henricistis, So])liistis et oniuibus portis inliM-i, iieiliini
tlietis lioiniiuiiu (|uaiitunilibet sauetorum aut eoiisiietucliiii fallaoi. J)ei veibuin
i est super oumia, I)i\iua maiestas meeurn f'aeit, ut nihil emein, si iiiille
Augustiui, niillo Cy]iriani, niille Eeelcsiae Hiiu-iciaiia(; eoutra nie starciif.
Deus errare et fallere uou potest, Augustinus et Gyprianus, siciit oniiics (jleeti,
errare potuerunt et erraverunt. Hie responde, doniine Hinriee, Hie esto vir,
assertor, Hie scribe lii)ros. Maledietio tua nihil est, Criniinatio tua niliil
lu faeit, Mendacia tua eonteniuo, Minas tiias non iiietuo. Oljstnpescis tnim iioe
loco sicut truneiis, eiun alioqni niliil nisi verlxi sis.
Turpissinuuu est lanto Hegi tantuni libruni scribcre et iiue eaput nieuni
nolle tangere. Nee est rcpertus, qui unquam ausus sit tangere, quotiiuot
hue appropiant, fugiunt per Septem vias retrorsum, <jni magno impetu et
1' clamore triunipiiuli per unani viam irrueruut. Mirum est, quam vellent hie
nocere, quam grave sit lioe speetrum in oeulis eorum. Sed nullus jiruden-
tius sese hie gessit Rege Hinrieo, qui Luthenmi vastaturus protestatur sese
iioc rob'ir non tacturum. Sed ncc habeo nee ago gratias tantae benevolentiae,
imo male valeat ira et furor eins, si nocere potest et non facit.
20 Furorem vero eins, quo invehitur in nie, quod docuerim "^ fidem sine
operibus oiitimam praeparationcm ad sacraiiientuin, et Christiauos non oportere
legibus astringi ad percipiciidum, contenino. Sunt enini vurba iiominis, qui
putet homines apud tieuin legibus fieri bonos, minus sciens, (juid sit fides
et opera, et tjuid leges o[)ereiitur malorum in eonseientiis, (|uam inseusatus
25 iste stipes. Non enim l'apistarum est haee nosse, sed, ut Petrus et Iudas|„*J'\'y'''^
dieunt, iguorata tautuni blasphemare. Conscieutüs enim non legibus, sed
sola gratia consulitur, legibus, praesertim hunianis, miserrime conficiiintur.
Sed in finc huius loci operaeprecium est videre, (juam auxie laborat,
ut traditioues hominum uecessarias statuat adversus meam sententiam, qua
30 statui, Extra seripturas nihil esse statueuduni aut, si statuitur, liberum et
non necessarium habenduni, cum simus doniiiii etiam sabliathi per Christum OTott. 2,2s
lii)eratorem. Arguit ita(pie Rex
Primo sie'-: Si nihil servandum est, nisi «luod scripturis proditum est,
cum scriptum non sit saeramentum esse a Christo sumptum, sequetur nee
3S saeerdotes posse saeramentum snmcre. Hac Tiiomistica iiypotiiesi Iretus
sie reducit syllogismum contra me: Saeerdotes sumunt saeramentum necessario,
et hoc non habet Euangeliou, ergo et alia extra Euangelion sunt obscrvanda
necessario.
28 laboret Vit. len.
') Bd. 6, 517, .5-Jäj3. Diizu Ässertio Bl i 3; Wakh XIX, 212. -) Assertio
Bl.hJb; Wakh XIX, 2<U.
21() Contra lleniioiim Regem Angliae. 1.V22.
H<i<' Tlioiiii-tici.'^siinc toiicliulitur per rugiilam conscciuciitiariun illi.s
iamiliaifU), «jiiao vocatiir petitio prineij)ii. Nain quod iiocessaiium sit .sul)
peccatü mortali, siiuii a saccrdotibiis sacrameutum, llt'x priinum probari
debuit. Ego enim liberum esse dico snmi et uou sumi a sacerdotibus.
Necessarium autem est per traditioues liominuni et usiiui inultnnmi. Qiuire 5
Tlioinisticus Rex valde bene probat traditiones per traditioues, uei;atuiii per
iieiiatiim. Talibus euim, iion aliis probationibus iiiti debct assertio saera-
uieiitorum et tota Heiiricalis Ecelesia.
Secundo sie': Christus sacramentiini conseeravit, non Apostoli, ergo
null licebit Apostolis aut saccrdotibiis consecrare, quia nou licet aliud statuere lo
aut l'acere, quam scriptura habet. Quod si miser ille Lutherus hie velit
effiigere et dicere: Christus mandavit Apostolis consecrare, ubi dicit 'Hoc
facite', praeoccupat impropitius mens dominus Henriciis, dicens hoc esse
dictum de recipiendo, non de consecrando. Christe servator, (jiiain inaudita
caecitas et amentia est in istis hominibus! Si hie interrogavero : Doiiiine is
Henrice, qua gramniatica didicit domiuatio vestra, quis vocabiilarius v(>i)is
dixit 'Hoc facite' id esse quod 'accipite', respondebit 'Oportet sie esse', (|uia
nomiiia sunt ad placituin. Sed dimissis istis porcis dicamns:
Christus sumendi usum instituit, quaudo dixit: 'Accijiite et iiiaii|iyi.l''l|-
dueate'', ut verba ipsa apertissima testantur non quidem Heuricis istis et truucis, 20
sed (|iiibusvis pueris et fatuis. At cousecrandi officium instituit, dum dicit:
'lidi- f'acite." Facere euim est hoc totuiu iraitari, (]uod ii)se tuiic f'ecit. Et
(|uid dicaiii istis sacrilegis portentis, qui talibus argumeutis indicant, <|uani
ex impotentissima invidia sie scripserint, ut nihil iueptius et insulsius lingi
l^ossit? Si euim hoc argumentum stoiidi Regis valet, in nuUa re lieelMt -•■
("iiristum imitari. Finge enim Christum uou iustituisse consecrare sacra-
ineiitum (<|Uod iiiipossibile est), tamen exempluin cousecrandi ostendit et
sciibi vdluit, nisi Rex noster id contendat, iios neque orare necjue l)enei:ic(ie
ncqiie pati oportere, (jiiia niiii! de iiostris orationibus, opcribus et passioiiibus
scriptum est. Viiicil nie tedio plane Ivegis stolidissimi immciisa sluliditas. m
(iuare ad summiim jirincipium pertidiae eins eaiaiiuiiu vcrtamus, (|U{>d
est verbum Augustini: 'J^iangelio 11011 crederem nisi me Ecelesiae autorilas
commoveret."^ Ho(^ verbum sacrilegi eo torquent et depravant, ut Ecelesiae;
(hoc est nieretrici Romanae, cui praeter tituluin nihil est Ecch'siasliciim aut
Christianum) tribuant ins leges condendi. Huic addit dominus Hinricus, ut 3.-,
eiusmodi verbi autoritate etiam me urgeat per propria verba, ubi dixi apud
Eeeicsiam esse ins iudicandi quaclibet dogmata. Ego nuila re video iiuic
nidissimo caj)iti Regis opus esse, (|uam vel vocabulario Geiuma vel Rrcvi-
hKjuo, ut vocabula cum pueris ineiperet discere, nisi id ex mera Tliomistariim
') jUKcrlio Til.h-J^'; Wahh XIX, 201. ^) Mif/iic, l'atrol. curs. hU. 47, 17(1
Vgl. dazu Bd. 6, üdl. Assertio lil. r J; Wakh XIX, 263.
Coiitiii Heuricum Ri'gciu Angliae. 1522. 2 1 7
iiequitia facit, ut oiuuia vocabiila uiniiia significarc cogat, iit ctiaiii liir iiw
iudicandi ick-in sit, qiunl ins statuenili vcl coiidciKli Icgcs.
Hrcvitei-, si Aiigust[inus] ctiaiu rotuudis verlii« assuruissct, ins esse
alii-Uii in Ecclesiu leges condeiidi, quis est Augustinus? Quis uos cogct
5 illi credere? Qua autoritate eins verbum est articuhis fidei? Fatcor,
reccptum est eius verbum, sed non satis tutnm neqiie firnuim. Divino cdicto
probandnni est ins legis condondae, non liumano. Nunc autem Augustini
verbum non simpliciter vitiant. Ilie cnim loquitur de Ecclesia per orbein
difi'iisa, cnius est de dogniatibns iudicare. Illi hoc tribuunt Papae, (|U('ni
10 ipsi niet confitentur membrum diaboli saepius esse et errare. Nee soluin
ei iudicandi, verum etiam et condendi ius et copiain faciuiit. Proinde opus
est, ut rudibus istis sopbistis hie declaremus, (piid intersit inter ius iudi-
candi seu cognoscendi et inter ius condendi seu iniperandi.
De doctrina cognoscere et iudicare pertinet ad onines et singulos
15 Christianos, et ita pertinet, ut anathema sit, qui hoc ius uuo pilo laeserit.
Cliristus enim ipse hoc ius statuit invictis et variis sententiis, Matt. 7.; »iaiii;. 7, is
'Attendite a falsis prophetis, qui veniunt ad vos in vestiuientis ovium.' Hoc
verbum carte dicit ad populum adversus doctores et mandat eis, ut falsa
dogmata eornm vitcnt. At quomodo vitare possunt, nisi cognoscant? (pio-
-0 modo cognoscere, nisi ius iiabeant iudicandi? Nunc autem uou soluni ins,
sed praeceptum iudicandi statuit, ut haec sola autoritas satis esse <jueat
adversus omiiinni pontificum, omiiium ])atnun, onuiium Conciliorum, omnium
scbolarum sontcntias, quae ius iudicandi c( decernendi solis E])iscü])is et
ministris tribuerunt et impie ac sacrilege populo, id (!st Ecclesiae reginae,
SS rainieruut. Stat enim Christus dicens: 'Attendite a falsis prophetis.'
Huic subscribuut fernie omnes omnium prophctarum syliabae. C^uid
enim agunt prophetae, nisi qnod populum monent, ne falsis pro|)hetis
credat? At (juid est hoc monere, uisi iudicandi et cognoscendi ius penes
populum esse, declarare et confirmare ipsumque sui opcris monefacere et
30 cxcitare adversus omnes omnium suorum sacerdotum et doctorum doctrinas?
Quare hie concludimus : quoties Moses, losuc, David omuesque propiietae
in veteri lege populum a falsis jirophetis vocant et monent, toties elamant,
mandant, confirmant, excitant ius cognoscendi et iudicandi omnium omnia
dogmata. At hoc iutinitis locis faciunt. Habet hie Hinricus noster ant
3.', ulhis impurus Thomista, (juod istis oggaimiat? Nonne obstruximus os
loquentium iniipia? ilM'. 63. 12
liedeamus ad novam legem. (Iiri^liis Inh. 10. dicens: 'Oves meae 300. 10, 27. 5
vocem meam audiunt, vocem vero alienorum non audiunt, sed fngiunt ab
eis', nonnc hie oves facit iudices et ius cognitionis transfert ad auditores?
40 Et Paulus cum 1. Cor. 14. dicit: 'unus dicat, caeteri iudicent, quod si 1. «01.14,29 i.
9 lioc Papae tribuunt Vit. Jen. 12 iuter sit A 2'J coiuuiunulacen; I it. /e/i.
218 Coutra Henricum Regum Auf^liae. 15ü±
sedenti revelatum fiierit, prior taccat\ uoiiiie vi liic iiuliciimi [lem'.s auditurein
2. iictri ■>! 1 ff. esse vult? Sic riuicquid Christus Mattli. 24. et iihiiiue de falsis doctoribiis,
1. 3ofi. i, 1 qnicquid Petrus et Paulus de falsis Apostolis, luagistris et lohanues de
lirobandis spiritibus praeeipiunt, eo pertinet, ut iudicaiidi, probandi, daui-
nandi autoritas apud populuui sit. Idque iustissime. s
Nam unusquisque suo periculo recte aut false credit, ideoque cui(]uaiii
})ro se curanduni est, ut recte credat, ut ctiam coiiimunis seusus et salutis
uecessitas urgeat, uecessario iudicium doctrinae penes auditorem esse. Alioqui
*,^||i'i 2', JJfrustra dicitur: 'omnia probate, ((uod bonum est, tcuete', et iterum: 'spiritualis
oniuia iudicat et a ncmine iudicatur.' At quilibet Christiauus est spiritualis ic
1. fiot. 3, 22a spiritu Christi. 'Omnia vestra, (iuquit), sive Apollo, sive Paulus, sive
Cephas', id est de oniniuni dictis et factis iudicandi ius habetis.
Tu nunc vide, cuius spiritus fuerint sacrilega illa et abomiuanda Con-
cilia, quae advcrsus tanta totius scripturae fuhuina apertissimasque senteutias
ausa sunt sibi pontifieibus arrogare ius iudicandi et cog['i?(. Fij|noscen(li, insu[)er 1,=.
et iiuperaudi et condondi. Absque dubio Satanae istae fuerunt cogitatioues,
tjuibns in orbem inundavit operationes erroris et abominationem in loco
saucto stattiit securissima tyranuide, postquaui populo erepta est autoritas
iudicandi, quam pavere cogerentur falsi doctores, et patefacta via per stoli-
dani populi superstitiosamque obedieutiam et patientiam universis erroribus w
et abominatiouibus irruendi.
p]t ut hie mei Hiurici et sophistarum recorder, qui a longitudino tem-
porum et multitudiue hominum pcndeiit cum sua fide. Primum ucgarc uon
potest huins rapti iuris tyranuidem ultra millc aniios diuassc, nam in ipso
Concilio Niceno, omuinm optimo, iam tum iucipicbant legcs condere et ius 2.1
istud sibi vendicare. Atcjue ab eo tenqiorc liactcnus iuvaluit, ut nihil
receptius sit, nee firinius aliquid nmltitudinc homimun et diuturnitate |)robai-i
])ossit, (juaiu lioc ius, adeo n( nemo id uon putet liodie sanum, rectum ac
divinum esse. At liic vides sacrilegium et impietatem esse advcrsus eviden-
tissimas et invictas scripturas dei. Quare si tautus error et tale sacrilegium ;to
tanta longitudinc temporis, tota multitudiue hominum vel consentieiite vel
seducta vel probante, regnavit advcrsus veritatem dei, semel volo iiic ounii-
bus Sophistis et Papistis capitalc eorum argumcnlum de longitudinc et
multitudiue ad pulverem usque contritum et os obstructum, ut videant, cur
deus nolit nos ulli crealurae, quantiunvis longae et mtiltao c( niagnae, crcili, 35
sed Soli suo ini'allibili \crl)o.
Habemus ita(juc abs(pie omni cnnlroversia, ins de iloctrinis coguosccinii
et iudicandi seu prol)andi esse penes nos, non [)enes concilia, pontilit'cs,
patres, doctores. At hinc non sccpiitur esse siuml penes nos ius coiidendi
leges. Nam hoc solius dei est, Nostrum est legem et verbum eins cognoscere, 40
18 aecurissiiuaque Vit. Jen. 27 aliijuiil ijauil iiuiltituJiiiu Vil. Jeu.
Coiitr.i llciiririiiii Hcg(>iu Angliae. 1522. -JIO
pnilnirc, iiulicare ot scconici-o :il> (Hiiiiilms aliis Icgibiit^, sutl iii'uniuiiiain
coikU'iv aiit inandare. Nc(]iu; eiiiin f;c(Hiitur ex vcrbo Christi: "Altoiidite a i'ia;ifi.7, i.-.
lalsis [iroplidis', ergo voslnim est proplietare. Iiuo, ut Petrus ait, 'luiiuiiiam j.^Vcmi/iof.
voliiiitate liiimana est allata prophetia et milla interpretatio scripturae 11t ex
5 propriis, sed inspiratiouc Spiritus saneti loeuti sunt sancti dei liomiues.^ Ita
nou scquitur: 'Oves raeae voeein ineam au<liunt', ergo oves vocem nieani con-^oi) lu, i'?
dent vel faeieut, imo eontrariuni sequitur: Vocem nieam ego coudo, oves
autein conditani aguoscunt, probaiit et sequuntur.
Quarc videuuis hie, onuies Poutifices, oninia Coucilia, onines schohis,
10 qui aliuil in Eeclesia souant (juam verbuni dei solius, esse hipos, Satanae
iniuistros et falsos prophetas. Sinuil iiitelligimus insigueai Hinriei uostri et
onniium Thomistaruni stoliditateui, (jui os suum impudeus in coeUuu ])oiiuut
et dicerc audent in hoc sacrilego libello^ etiam si sucraiuentum ordinis nou
esset iu scripturis institutum, tarnen penes Ecclesiam esse ins instituendi
15 eins, Et quam stulte verbum Augustini, quod de Euangelio per Ecclosiain
toto erbe coguito et probato loquitui-, aptarit ad ius traditiouum arbitrio
impiorum hominum statuendarum. Iste est modus intelligendi dicta patrum
et scripturae, hü sunt, qui scribunt assertioncs sacramentorum. Ilorinn
multitudo et diuturnitas est potestas faciendi articulos fidei , tam stupidi et
so liei)etes, ut inter cognoscere et imperare niliil disceruant.
At hie dicent: Si singulorum est ius iudicaudi et probandi, quis erit
modus, si iudices dissenserint et unusquisque secunduni suum eaput iudicarit?
(juare uecesse est unum esse, cuius iiidieio stent eaeteri contenti, ut salva
sit unitas Ecclesiae. Respoudeo: iioc cavilhmi miiios rectius decet quam
■-•' Tiiomistas. Quacro eiiim et ego, (piis hodie nuxhis est, ubi omnes iudifio
unius Papae staut? ubi bic est luiitas salva? An hoc est unitatcm esse
salvam, externe Papae nomine uniri? Ubi manet unitas cordium? C^uis est
eertus iu conseientia sua Papara rectc iudicare? At nisi certitudo sit, uulla
est unitas, ideo sub Papa est quidem pompa externae unitatis, sed intus uon
30 nisi confusissima Babylon, ut nee lapis super lapidem sit uec cor cum corde
sentiat, ut vidcas, quam foeliciter niedeatur rebus spiritualibus liumana leiuc-
ritas suis statutis. Alia igitur via unitas Ecclesiae (piaerenda est.
Haec est, quam Christus ponit lohan. (5.: 'Erunt omnes docibiles dei, 3or). c. ih
Omnis qui audivit a patre raeo, venit ad nie': ille, iiKpiani, internus Spiritus
35 solus unanimes habitare faeit in domo, hie docct idcm sapere, idem iudicare, (»uin')
idem cognoscere, idem probare, idem docere, idem confitcri, idcni sequi.
Ubi ille non fuerit, impossibile est, ut unitas sit. Et si(|ua fuerit, externa
et ficta est. Qiiare et deo niliil curae est, ut impii homiucs umun vel non
uuum sint, qui unitate Spiritus iuanes sunt. Suis tiliis ad externam uuitalem
9 schole A 14 esset] esse A 16 aptarit] aceommodavciit Vit. Ten.
') Assertio Bl. r2^f.; Walch Bd. XIX, 201 f.
220 Contra Henricimi Regem Angliae. 1522.
sufficit unum Baptisma et uinis pauis, tanquam comiuuDCs characteres et
synibola, per quae fidei suae et spiritus imitateiu profiteiitur et exercent.
I'apistica Ecclesia suam unitatem in unitate externi sui idoli Papae locat,
interne auteni confusissiinis erroribus dispersa in omues voluntates Satanae.
Revertamur ad institutiiiii. Missani itaque extorsiraus et triuniphanuis s
adversus assertorera sacramentorum, nou esse opus ueque sacrificium, sed
verbum et signum gratiae divinae, qiiibus erga uos iititur pro fide in euui
'erigenda et finnanda. Vidciuusque quam sit infotiiatus Satan, ut quo dintius
et magis in uos furiat et scribat, eo iusulsius et ineptius delyrat. Nam iste
über Regis, ut oniuium, qui contra me scripti sunt, fere est latinissiinus, ita est lo
ecrte omniuni ineptissinuis et stolidissimus, nt [SP(. Fiij] peue nostris Lipsensibus
scriptoribus euni tribuerim, qui sie soleut argutari, quando argutantur optime.
Triumphata vero Missa puto nos totum Papam triuiupliare. Nam super
Missani, eeu rupeni, nititur totus papatus cum suis raonasteriis, Episcopatibus,
collegiis, altaribus, miuisteriis et doctriuis, atque adeo cum toto vciitrc suo. i:,
Quae omnia ruore necesse est ruente Missa eorum sacrilega et abominanda.
^^''Y^'ö's ^'*^ Christus per me cepit abominatioues in loco sancto stautes revelare et
destruere eum, cuius adventus fuit per Operationen! Satanae in prodigiis et
signis mendacibus. O miserum illum dcfensorem Ecciosiae Papisticae, o
niiseram Ecclesiam, (juae frustra iudulgentias suas pro taiito libello prof'udit. 20
Nisi quod digna merces reddita est tam defensori (juam iibello. Quales eiiini
sunt indulgentiae, talis est Ecclesia, talis dcfensor, talis et libeilus.
Hacc mihi pro defeusione primi sacramenti satis siut, in quo asseroudo
niaxime iaboravit assertor dominus Ilinricus, ut qui non ignoravit in lioc
esse sitam summam salutis Papistici rcgui. Caetera cogor diöerre obrutus 25
multis aliis occu^tationibus, tum maximc transferenda Biljlia, uecessai'ia seil,
opera, nc Satanae studia ipse prosperera nimio, (jui per hos iusulsos libellos
nie impedirc cogitat: sed nihil efliciet. Necjue magni opcris fuerit stolidos
'i'homistas in rcliquis sex sacranientis conbitare, cum nihil proterant dignum
responsionc |)er tota sex sacramenta, nisi iilud unum, quod de sacramento :io
Xii. i.sordinis adihutit': Paulimi seil, ad Titon iubentem, ut i)er Ecclesias ordincl
presbyteros. Hoc loco eniui vult institutum ordinis sacrameutum.
Sed non videt iarva Thomistica, (piid vcl cgo dicam vd ipsemcl
respondeat. Ego- ordincui negavi sacraincntnm esse, id est proniissioncm et
signum gratiae adiectum. (juale est JJaptisnuis et panis, non negavi, imo m
asserui esse vocationcm et institutionem uiinistri et concionatoris , .sivc lioc
fiat autoritate unius Apostoli vel pontificis sola, vcl populi cligentis et
y fiirat Vil. Ich. Iljl2 nostris N. vicinis ScriiJtotibus Vit. len. 13 l'apani]
l'apatuiii Vit. Je». 26 traiisferendis Bibliis Vit. Jen. 27 prosperem pr«e iiimio studio
refutaiidi eiiiii, (jiii Vil. Jen.
') Asseitio ßl t2^; Wakh Bd. XIX, 277. ") Bd. 6, S. 080. 560 f.
Contra Flenricum Regem Angliae. 1522. 221
eonsentieiUis simiil, iiiliil leli'it. QiianKiuain rectius flat jiopiilo eligoute ot
coiiseneieute, quo modo Apostoli Act. 4. st'pteiii Diacoues institueniut. Nain i\n- e, s
ut Paulus Titon iubeat presbvteros ordinäre, nou tarnen .sc([uitur soluni Titon
sua autoritate id focisse, sed exemplo A[)(>stoloruni per ^uftragia pnpnli cos
5 iiistituisse, alioqui puguabiint verba Pauli cum txeniplo Apostolornrn. Qiiao
vero de irnpositioue niauuuni ad ordini-s saeranientnni traliit ', vident pucri
iiiliil ad ordinis saeramentum pertinere, sed inore suo Papistieo sie e serip-
turis facit, quodcunqne visum fuerit. Inipositio nianiiuin tune eiat donatio
visibilis Spiritus sanoti.
i« Et quid dieaui? ne nonien sacranienti qnideni intelligerc volnit, (|Uo(I
evidenter ostendit, cum loeum Pauli Eplie. 5. traetat de matrimonio-, rpieni
Paidus de Cin-isto et Ecclcsia ponit dicens: 'saeramentum hoc magnum est GvO- s, 32
ego vero dico in Christo et Eeclesia.' Ne(pic enim scriptura ))atitui-, ut
raatriraonium sacrauieutum dieatur, cum saeramentum usu totius seri])turae
15 significet rem secretam et absconditam, (juam sola fide eonsequi possis.
Matrimonium autcm adeo nou est res abscondita aut fide pereepta, ut iiisi
paiani ob oculos fiat, matrimonium esse non possit, eum sit eopuia niaris et
feminae externa et publica professione et conversatione firniata. Sed niiiii
minun Thomistas a.sinos sie delyiare, apud (pios niliil ueque saui nciiue
20 recti deus esse voluit. Quamqnam ego lioc vulgato usui dedi, nt saeramenta
voceut, quae potius signa visibilia sunt, tantum negavi in scripturis saera-
menta vocari.
Summa rerum iiaec est: T(jtus libcr lieurici nititiu- homiiium verbis
et usu saeeiilorum, nuUis dei verbis neque usu spiritus, ut ipsemet fateri
25 cogitur. C ontra summa mcarum rerum est, Verba hominum et usuiii saeeu-
lorum, ut tollerari et teneri possnut, sicubi non pugnant scripturis sanctis,
tamen articulos fidei et neecssariam observantiani non facere. Si itaque IJex
lliuricus coniunctis omnium Thomistarum, Papistarum, daemonum et hominum
viribus et studiis poterit ostendere necessariam luuuanorum verborum obser-
30 vantiam, victus est Lntherus suo ipsius iudicno et confessione. Nam tum
demum articulos fidei habeiio, quictjuid vel 'l'liomistae iusseriut. Si non
poterit, Victor est Lntherus. Quid enim alind volunt? Neque enim si niilh'
millies libros scripserint contra me, aliud a me postulare poterunt.
Neque enim ego quaero, quid Ambro[sius], Augfustinus], Coucilia et usus
35 saeeulorum dicant, nee fuit opus mihi Henrico Rege Magistro, qui me haee
doceret, qui adeo pulchre ea noveram, ut etiani impugnarim. Ut miranda
sit stultitia Satauae, quae iis me impugnat, quae ipse iuipuguo, et ])erpetnc>
principiura petit. Non, in(piam, disputo, quid a quoquam dictum vel nun
8 mauum A 13 dico de Clirlsta Vit. Jen. 32!33 mille millies] millie.s luille
rU. len.
') A»sertio Bit 2 f.; Wald, XIX, >77. =) Assertio Bl. o4f.; IVa/c/t XIX, 247ff.
222 Contra Heiirimim Uegeui Angliae. 1522.
dictum, scriptum vel nou scriptum sit, sed an hoc dictum et scriptum
uecossariuin sit servatu, an sit articuh\s fidei, an sit aequalc verbo dei, an
conscicutiam ligct. De libertato et captivitate (juaero, pro lil)ertatc ego
pugno, Rex pro captivitate pugnat. Ego rationcm libertatis signavi, Rex
ratioues captivitatis oraittit et soliim blattcrat, quac sit captivitas, debitores 5
facit et culpam nou assiguat, Valeat itaque ineptus et miserabilis dcCensor
Captivitatis Rabylonicae et suao Papisticae Ecclesiae.
In fiue, si (juem oft'cnderit mca in Regem asperitas, iioc sibi rcspousum
habeat, Cum inseusatis monstris me iioc libro agere, (pii onmia mca optima
et modesta scripta, tum humillimam meam sul)[i8(. F4|missionem contempsernnt 10
et magis ex mea modestia iudurucrnnt. Dcinde a virulentia et mendaeiis
abstinui, (]nibus lil)er Regis refertissimus est. Nee niagnum est, si ego
Regem terrae contenmo et mordeo, quando ipse niliil veritus est Regem
coeli in suis sermimibus blasphemare et virnloutissimis mendaeiis prophanarc.
U-M- 915, i:i 'Dominus iudicat p()|i\ilos in ae(|uitate.' AMEN. 15
9(iitlDorl bcutid) niif flöiiig §ciiirid)? SBiid). 1522. 223
5(ntiüuvt bcutjrf) nuf .^töuin .sximirfjy ^^uri).
A „3(iit!BoHt II h'Utfcf) II maxi. £u= || H;ev# ouff || .(^onig Cietuicljä bon || giiget^
laiib t)ud). II Sugcii tT)un mX)x nidjt, || 2BavI)el)t fcl)eti' icT) iucl)t, ||"
9)lit liteteinfafjuug ijiiif'j in bcr uiitetcii 5)iniibleifte bic 3'it)i''''-',Uif)l,
fo gi'fc^iiittcii: 15SÖ; Sitekiiifafl'uiig bei 2'ommcr 3tr. 82''). üitcU
vücffeite bcbvucft. 24 SÖIiittev in Ciinvt, kfetc Seite leer. 9(m 6nbe:
„Sebnicft |u SBitteinbcrg, buvrf) || ^JitfcII Sc^ljvtcnij, || ^3]. ®. Xj^ij. ||"
ifiu-iotejc^e 2[g., *.!ltiiftabt, 'JIiigÄbiirti, ifninbcvci, ;i'cvlMi, ä'onii, Ütrc-Mnii St.,
S^ntijig, Srcäbcii , Ctfiivt Sig,l. iiiib l'invt. , (Viniitiutt , ©örlili, ßJotba, Wveif-?=
toolb, .'pallc U., .(pnmburg, .KQijfl, .VUinigjbcvg IL, l'iiiiirfjcii .021. imb 11., 'JJÜiiifli'v,
9{üritbctg Wl'i. imb St., Dioftorf, Stiitignrt, liibiiigeii, Üßfiiiiav, älH-viiigcvobc,
äßittfiibcvg l'. , iWolfi'iibiUtel, Üßovm^, Äopcnl)ngcii , l'oiiboii, aBicii .n.; Ugl.
ö. Sommer 5fv. 29:^; X^an^n 11, l.'i50.
B „Slnntibuvt l| bcütfcf) || Wax- Sut^evS |1 anff [fo] Äöiinig || .g>eiiuid)§ tiö ||
(Jngelanb bud)- Vügen t()ün luiv nidjt, ■ 3öav()cit fd)eto id) iiiri)t. ||"
5DJit Siteleinfaifimg, Sitelvüdfeite bebviidt. 24 iöliitter in Cnnvt, Ictjte
Seite (eev. ?lni Sd)tu^: „nidjtä || t;elffen." Stivuntcr „SBittenibevg".
Itiirf öoii 3oI)iinn 'Pviifj in StrnPurg (litelciiiioifiuig uon S^oiitmcr S. 247
9lr. 95). — »crün, 9J!iiiirf)cu §2t., Sttnfebutg; Xün<,tx II, 1351.
C „9Intttojt TOartini Sutljev auff fünig .tienvid) tion || ßngcllanbtä bndf). ||
[>^Dtjfd)nitt| " ^ügen tl)ün miv nid)t '! aBavfjeljt fd}lüig id) nid)t ||"
iitelviidfeite bcbvii'cft. 24 Slättev in Cnnvt, tcliteä SBtatt leer. 'Sex
<Bäjhi^ lantet: „|| nid)t§ f)et|fcn, ob got rviU. \\"
1a .5)oI,ifc()nitt ftellt baö P()tiltii«fiiib mit bcm ftvcii,; iiiib bcit 'JJfattcv:
lDctf,}cugcu in lliebaillon bnr umgeben Uon ben 4 (.^Urtngcliftcnjijmbolen, cbcnfatlÄ
in SiicbaillonÄ.
Srucf Don 3of)onn ßnoblnnd) in Strasburg. — Setiin (Söktt ?lij, SUij
fc()It), Snfcl, St. ©allen (Stift^b.'i, 3iivid) i®tn. unb Haut); SBeltet 2125 (bicr=
nnd) synfel, ?I. Pvotnnbet).
I) „9(ntlD0it il beitfcft |! gjlnvtinuä || (üt:^ei§ l>ruff || ffunig ^-iel)nrid)§ öon ßnget ||
(anb bnd) " Sngen tf)nn mir nid)t, |] Sönvijnit fd)Q>u id) uid)t ii" *)3lit
2itelcinfaf)ung. 24 iHiitter in Dnavt, brittletjte Seite unb teijte5 äJtntt
(ccr. 9(m enbc: „©etindt ji'i Söittenbcrg, || 9Jl- S)- X-eij- 3ar. |i"
Sie 4 etftcn feilen bcv litcU in .'polj gcidjnitten, Sie Pinfaffung 'ihtäy-
jdjnitt ber üon Sommev 2. 238 5tt. 77 („(^^tidje-; l'eben") faefdjticbenen.
Srurfer ttol; bev SdjIu^angQbe fein SÖittenberger, fdjon an? fpradjlidjcn
©tiinben nidjt (oi für ml)b. ei), fonbctn nad) Stn-äloei!! bet 2l)pen 3brg *J(nbler
in 9lug4bnrg. — ■Jlug-sbnrg, SBcrIin, Si*remen 2t., '■JJüindjen .ipSt. unb II., *J)iiinfter,
Ifüruberg mi, Safel; äSJeÜer 212<l.
E „9(ntiDu;t Icütfd) ' 5Jlnvt. Snt^crS uff .iiiinig .C>el)niid)§ öon (^ngelnnb
büd). j !i'ngen tf)nn mir nid)t, i; SÜJnrtieit fd)eü id) nid)t. 1," litcU
224 ?liihnort bciitirf) Hilf .(löiiig Aciuiirf)? SPud). 1522.
riiif[citc bcbvmft, 24 iMättcv in Ciiavt, U-ijtc Seite Icev. ®ic 1. ^i'iU'
bc§ 2itolö in Aöolj (]cfd)iiitti'ii.
Sviirf lunl)v|d)oinlid) Doii S"!)- •fiffvliiniifii in «trnfjliiirii i'.U. (*5ö^o). — 33aiii:
tn-viv l'iiiiKljcii .\>St., lübiiißcn, ©djnfiljniifcit (SJütt. 'öibt.), äUicii; aBeUcv 2127.
Sie £d)vift ift gebviKft 2Bittent)eva G (ir,53), 434''~447^ Seim 2 (1555),
1;12''— 14SI'; ?Utenbiivg 2, 189^205; l'ei).\iifl 18, 193-209; äBnlc^ 19, 295-34G;
evinngeii 28, 343 — 87.
Soll bell fünf tiefniiiifen Tviicfeu ift bev £el)i)rietu",'!d')e f.l) bio Ciielle nllfv
übrigen, bereu »Hnbeniiigeu ciljü biird)U)eg uiiabljcingig üoii eiiinnber erfolgten.
]i ift feljr nodyiäffig gebrurft, ftellenltieife burd) (Veljlev öerunjiert, luie fie eigcntlidj
mir beim Sn^ imd) einer fd)luer lc§bnren .5)nnbfd)rift ober nad) eiiiL'in unbeutlidjeu
S^ittat erlliir(id) fdjeinen (ugl. £. 248, 29). (fjnige cf)aratteriftifd)C t\-et)(er fiiib Der=
jeidjnet, olle anfiunefjmcn lunv überfliiffig. ?lud) /:' fd^eint iiad) einer nnbcnttid)eii
3lbfd)rift Hon A gefeljt. l'cfe= nnb S)rudfeI)Ier feljten ouef) in E nid)t. Sluffätlig
ift bie Übereinftiiiimung mit 7) S. 23G, 2 @-ngeI(Ic)n, tuo ABC (yngellanb Ijaben.
i'on ine[)r ober uu-uiger bnrc^geljenben ?inberungeii in ber ©d)veibnng nnb
in äl^ortfürmen fei Ijier folgenbes ,yifnininengefaf!t:
i^ülale 1. Uinlciut Uoii a c, bnfiir a in diftert, hifternng, 'i'apft,
bdpftifd), luittev, ftabe, täglid), namliel), mirrifd; /.'/■-', ftdbe, l)äffig (';
c ^> 6 lüftern, ßluolff liE, inor E; e ^;> n aljnfnlltig, nlfanljen, bn
I;alteft liE, firlefanij E, übevlualtigen 1), gefa^, jufai.!c O^'li'i'-,' J'-'i ^T ••'
anteftet, bnucrfdjcmpt, fürgelnenbt B, giucnb (= getüeubet) C, er feget,
ncrret and; nnvret D, Ijcnbellt A'; e>- ci bcvlcigen C. 53ll)b. a tinrb in A " o
iimgetnntet, bnfiir t)änfig n in B: bcftdttigen, fnligfaljt, ticrtl;abingt, tldr-
(id) |.l tlartid)!, gnabige, gebciebt; nnr nurreu (^ riUjren) ('; e >a er
Inffet, laft JiCDE, gebnd)t /',', enipfobet C, baju ftimmt maieftnt BT).
Umlaut bou o fteljt ineift ijfter oll iii A, fo fiubct fid) o ■>■ u in fotd) />',
ftbrlut ll(\ fult 7), f Lilien, fblte 7.', gimnen BC, gotlief) BOT), nutig iiC,
grbffer, griiffeft 7.7'/;, uuirtlein B, tutpel, tulpifd) B , ffibtterel) 7)',
bifd)off (',, luüllen, inblte (nud; 3nbi£.) CDE, gctroft CD, tjoltjlin (',
I)6d)ft CD, crnuirben C, tufeten 7), bngegen o ^ o funigS I), tnredjt C,
6 ^ e in ledjcridjt C.
Uinlant bon u i in A ü, in B ü n ober n, in C ü, in B nnd) i) : ü > u
in ftucf BCB, lonrb {r imirbe) B, bnuu(j CE, e§ gtnft (gelüftet) C, tuftet BE,
fpvud) {\a.)C, Ingen, fu^cl, ftnrmcn, frndit 7j'; Tjänfiger n >tt fünbc
BCDE, über Cneben nin^JlCDE, bornmb /;, fünb, tünbe, tünbig 7?67i'
(tinbig) J), iüngft IIE, fnrd)te /;/), gouürget 7v', Ijlunnge ((j.) BC,
türftigtlid) 7^7^,' fnnff, fünfft /;r'7>7';," Sürdcn BCE, grttnbt (Snbft. n.
üterb.) hCl>, günnen /;, fünbtein HC, günftig JIC, fprüd) HC, lügen für
lugen 3. pl. iub. C (ift li'ol)! 'üerfeben), mürbe C, bernünfftig (', gefdjnlU CD,
nuöbüubig C. fd}üljl;crvcn CBE, gcrüd) (fing.?) C, übel 07)7',', l)iufürt CD,
tüxliüd) E, fpüljcn (J, jünger (neben jnngcr) (', nntnr(id) r'7>7,', niiigeu7J;
au§binbig, finbig, jr finbt, bie finbJ).
Unilnnt üon uil)b. no {A n) fel;lt in Ijnrevel), mutig /.', Ijurerel) nnd) C,
abtriig (fouj.i />, nüdjtern E; bngegen n (uj ^ u biidjlein, iibeu, rnffeu,
Mnlltjott bcutfrf) niif ßöiiig .g)diitid)« SBiid^. 1522. 225
öcrftiinbeft, beijüt, ticviut!) />, üben, tu-viut, ftünbcft CT., gcvi'ivt DE
(bud) ift in li ü fiiljcv niid) ^=^111.
Um(ai:t ,511 au uno nltc-J iu) ift in .1 cn, in B cü neben cii, in CT', eii,
in 7> cii, cl). SJcr llntlnnt fcfilt in i> bei iilauben, I)nupt, ntitafefauffer,
jQubcvev, tvnnjinen, gctraumiet, cbcnb. in r itjicv Qudj Ijoupti, anfjcvUd) r,
ond) (vobis), t)anpt)prnd), glauben, batueft />, in ben nieiften Aütlen unb in
bvowen aud^ E.
2. 9llte# u unb uo , ü unb üe finb in .1 uid)t gefdjicben, jienilict) genau
bagcgen in BC , in E vidjtig ü, abev ü -^ u (ü, 11), in /> [tcTjt \\\x uo oft ii,
cinuuil font)ait; bog alte ie ift gciual;vt in HE bieniut, bagegen ie >■ i: bife,
Dil, gefdjvibcn, fd)nüvct, tiertriben; aixx fliljcn, papcljv B, nljnlid) C,
^unial fantificrcn, öifierlic^: ligcn, fptl uflo.; aber bl)te < biete; altc§ i
and) in J): bifcv, fpil, fiben, ie ^ i glofirn TL
3. 3llte'j i unb ei trennt Z): jwat), CxiinvicuS uff., niul) beftänbigev l'>
(oi nud) in gaift, -I)ait, lualjc^c =- 9Bcid)l)cit!, bngegcn Ijicv venigft (249, 2G).
4. '5'ie neuen 2ipt)tt)ongc finb bnvdjgefüljvt, olfo i "> ei in bud)lein uflü. T>,
lateinifd) TiDTv, ü ^: cü uatcüvlid) />'; bagcgen ei p- i \)\\- (aber bnrcl)n),
w\){, rinicn, bll)bt, fd}rl)ben, frl), glijdjcn C; cu > ü tüffcl C (fonft
gciubljulic^ 3)ipl;tf)ong). au > u in tufent C, u§, uff, baruff E.
5. d > 0 omec^tig BCD, bo (cum) B, bo (ibi) B, nod) B, ober (venu) TS,
tl)on 7), bagcgen 0 ^a nad) (norl)i TU'.
0. 0, ö>-u, ü 'Jiunncrcl) BE, lUntwurt DE, antiuurten TiBE,
tunnnen E, fünft BCDE, tounue Z), fturl^en E, tru^ (tra^ C), genumen,
geuninnen Ji", günnen TiE, fnftlid)ft? />', fünig CT)K, fürt C, furcl)ten 7-7;
n, ü>-o, ö fromm TiC, obcrfal)t />(', oberft i'C, tljomcvi?, ford;t HCl),
plonipen B, '\6) fürd)t BC, mögen l'T\ öbertait BE.
7. i >e \m{i^ BCDTJ, Ujeber C, teld) CDE.
8. t >ü, ei > EÜ lüüfteiy7>, luürfft C, fcünb T), leüfe T) , tjürn />,
loürt/), fpünnc D, nnircfen, müfdjen E; umgete^rt ü > i, eu >■ ei, o >■ c
finbig, fei) (©äuej ufra. B; cbenb. bcriert.
9. S)Qi 2)el)uung§- unb 5Lrennung§-l) fetjU in ben ^Jiadjbrudfen oft, fo bei
)ix BCD, \)n TID, rebe 7?, merJ?i?, loencni^, er, ciB, lonT, merC,
jcr, jerc ufio. C, ftecn, ftect CDE, eercn C, eebrudj, ce (prius), get, gen
CDE, gecn D, xumD, njeemutD; hJte in A tnedjfclt m^er mit met;r 7^,
ögl. ir!^c, orf)t D; 1^oppct-c fetjt B ftatt e ober et), 3. S3. leere, leeren (liocerc),
eeren uff.; eigentümlid} ec, cuffcrlid), ef)rbietung ^-- fice, I)önferlid), '^er=
bietung unb Ijereljn >■ erel)n nfio.; tücl;mut "> U)ed)miit (Lifter) E.
10. 3n (fnbfilben wirb i>c faft burdjauS in liCDE, aud) in torcdjt C;
bai 6nbung8-c fetjtt in JiCD Piel öfter al§ in A, fjcrPor.iuljebcn ift got (S)at.) Ii,
.<Öein^, 9]lof5 CT), bagegen ift e§ zugefügt 3. 5.^. in meine (viniimi, altainc 7);
bevcinjelt ift taufcnt > tauf an t C.
11. 3n UJorfilben iftjubemerteng-^ge- genügl^, ungcnebigC, ge^naben,
gcleid) T), umgctct)vt ge- >• g- gtoenb, gluft (ocrb.) (-, tie-> b- bfdjnljcn C
(^ier aber aud) beruften für brüften).
S)ie ftonfonanten geigen bie gemöt)nlid)cn i\crtaufd)ungen, nämlid) b; p
pü|lin, gcpalDct, gepcut Tl, gepauct D, p b gebrad), gcbotten 7y7',', l)aubt,
S.'iit^cvä aßette. X, 2 ^■>
226 ^Jlntnjort beiitjd) niif i^önifl .^eiiiric^-? 33iid). 1522.
luipl)v CE, tÜB. bofieii, flu-i-cfjcii, bmrfit HE, bvocfitig E, ciiumil pf " p
povttcn ('; tjäufigfv uiib Vfiii'lnüifjicicv finbct fid) b^t 2ciitfd), 2ciitfd)Iniib
(bniifben mit £-) fd)eiitlid), nnUtcuij, rooltc C', gelopt C, Bcvtcütfdjc, ülu'v=
umltigc, übcnuintlid), ratl), gelobt D, bvot, tcnteii 7i, öftcv ouc^ b ^~ bt
und) 11, r feinbt, laiibt, pcmaubt, tüiibt B, Uevbrnnbt, lucvbt C. feltener
uiiigi'fcl)vt t^-b ücvbvanb, uuirb, önber T>, to e i b c r Z'. — S'ic Äoii)oimiitcii=
»evbopplung jd)lüQntt buvdjaii^; iücvciiifad)uiig ift f)eiliDv,yif)cbcn bei ober BC,
lül)bev BOT), fobevii E, man B, Uiil B, eiigcinub BDE, boii (', äBitebergD,
goteä CB, SBcrbopplung bei l)iiiinev BB, gcnommcii />', Dcttcv (patres),
Devltiimiiicft C, clleiib, fvumiii, Rotten B. \6) ~> } unfiilbig ii. n. E.
i*on bcn S3dv= uub 5iad)iitbeu jcigen bcfoiibere VUinH'id;ungoii ^uv
>Scv- C, -nt6>nu6, nug BB nü§ i?, -le > -lin CB (pt. bud)"lcn B);
hniirfbnvteit > bntiifbcvfnpt B, beliffig " beliffid) B, ideit > igfeit 7?.
3.>on (y(''l'ifii5foi''"^'" fi"i^ folgeiibc ',)inbevungcu ,yi beiiu'vfeii : beim ^^lonien
bem inetifd^ >• menfi^cn B, bev ftette> ftatt 0, bic gan^e > ganzen (uni-
versani) BB, 1000 iareii alt>iavJ>, junt aiiber mal > nitbern C, jiuo
>-ä>Dn/); beim i^cvbiim: tuiv, fl) finb "> fet)nbt, feljn /i, fcinb 7), et tuel)^
^>tuel)jjt BC, \i t}i'ittet > Ijiittcn B, fic itemcn bcveinjctt "; n einen t CE,
\x tl^ut ^ > tf)iint G, tf;un > ti^oii i'>', fie feljen > fel)n C, fic tüniiciib >
fünnenZ); teollen, ttjotle^- lüir »uölleii, liiolln (tonj.) i?6'Z), id) gebe, fdjeltc
>9ibe, fc&ilte C, fif)et, fit)eft > |id)t, ftd)ft C, leuget > belüget C,
jeud^t >■ 3ücf)t 6', fomeii (pp.) >• fümen C, bcioeljfet >• betol^feu f, faget>-
feget B, gibt> göt (einmal) B, I)atte> I)cttc 7Ji?, lDifte> njüfte B loefte E,
folte > fott B, gefc^ricben ^ gcfd)rcl)bcn (inet)vmat6) B.
ßin^eliie aBortfoniicn: benuit ^> biemiit B, möiid) ^ uiiiuid) E,
tu^et >- feut3et E, nad)par ":• nad)paii'V BCDE, getjiin >■ l)l)in CB,
teufdjevel) >■ tufdieiel) C leütfdjevel) E, fd)vifft > gfdjvifft CB, bic
tauffe ^- bev tauff C, Kieitjenbrob ^> uu'pfeenbvot C; bentung >
bcütnu« T>, hiod] ""- b(od 1), ber ftamiii >■ bae ftamiii /', .fföiiig öou
(fngcllanb '^ • t. t). (5-ngcln 7>7',', gefe| >• gcfa^ 7.', djviftlid) > d)vifteiilid;7)',
fd)arff> fdiarpff CB, f)eibenifd) >l;cibnifd), bcibifd) (', bepfttfd)>
bäftifd) (mel)vmal§) E; net)ift >■ ncd)ft />', T)oI}ift > t)bd)ft C, nevvid;t>
närvifc^ E, fold) > folid) Ji, l)mnnb, i)bevinan, Ijglid) > Ijcmanb,
t)cberman B, jemanb C jeglid) 7) l)cblid) E, eitd) ^- oiidj ß, nidjtS >
nit C nid)§ E, fclbi >-fetbC7), bal >• bei E, H)x >• jcv, jcve, jcren
C, cttoaS (tnctjrmats) ^- cvluaä (!) D; bcnn (quam, nain)>baun 7^7), aubevS
>. anbevft B, ba^ii ^ bovl^ii, ebf. baruon BCD, barumb >■ buvumb 7)
bvnmb C, biljnnen > bailjnnen E, liuMin > U'anii (nid)t immcv) 7i(',
bennod) >• bannod)t Ii bcnnodjt C, fljntemat > feijtcinal /iC fittemni,
fl)ttma( C feV)ntenial B feitcinmal E, luibbcvnanber > =einaiibev E,
olfie~> alfo BCE, nid;t nit C, foubern ~;- foubev C funbev /•', üj >
jelj, je^t C i)c^, l)c^t 7>7'y, i)mot§ > jeuialä C, nu >• nun ('/>, roeg
";. tjinujeg C, eintjer ^- tnein E, fern "" fevr (^ feien I), alle lucge >
aülucgcn C, PoUenb (abu.) >■ Pollen C, nnv ~ nun B, für (Pov S)attö)
^- öDv 7^7'.', fnrt)anben ^ öortjanbeu A', gnüg >■ gnü I), .jumal >
jumalj 1), \)a > \)c B, xal > t;eiab CB, Pon (Pov *4-!luial) >■ pom B,
9lntlt)0tt bciitfd) niif JTünig .ipcintic^ä SJ'ict). 1522. 227
tjcuttgg tag§ > tjeütigft tngi E; ücvfc^tungcn > üev}d)[uiibcu />',
bcvlcutct ^- öevU'iignct DCDE, rcci;cit " ■ vccfjiu-ii B, vuffeii >- ruffcii
(dijt. fidjcv fdjiuad) 7>'i />C'A', i)niiet;at)i'ii " iniiTjaticn C, fcljleu >■ fiili-ii C
fcten £, öevfd^otiet > gefd^onet C, fiiiibigcn >■ fünben C, jappelu >
jabctn C, l^cngcn ^- 'Menden f' njiinbcrt fi^ ^- üevtüunbevt fid) (', cv
jcüd^t an>3cügtC ift jipfifcir^ait, fniitelt > gaufclt, (even > Ic viicn D.
3n bei- 2Ö 0 r t U' a T) l mcidjt bcfonbcvs T' uiib 7) tjoii ,-1 ab ; fo luitb u n t a b b c t i g
> iiutüblid) 7), auBrupffeii > Qufj30pffcn, buttcn>^igcu I), fd)iiij=
!^er > fd)ürm()ci- C, übcrnjelbigen > ubcrwtnbcn (', '^en>t(ai- C, nu
ben VQiib > niiffcn au uim 2?iid)) C ttjabbeln > f d}Uic^en t', S d) In e r mcv
> 5prebifaitt (!) C, Ijoten > pof fcn 6', tvatun > luaiiid^ C, bcuttcl
> focfel C, 3Uin überbntfe > überfliffig C, lucljtanb > 3U 3cl)tcii r',
rcid^tid) > fdjöit (abb.) C, I}eud)clit >■ fd)iiieiid)U>n (öftcn (", fpaiige
(6. 255, 16) > fpniiiie /jt ift tool^t vid)tige Afüiijettiiv, in ,-I ift fpaiigc ein bind;
enge üevanla^tcv 5)vud=(obei- fd)on ed)rei()=)fet)ter.
SJlavtiinio 8ittl)er üoit gottiö gnabcn Gcclefiaftc§ |ü SBtttcm=
Berg alten, bie bif] budjlin (e|cn obbcv l)urcii, Wiinb unb fvib in
6f)rifto. ^.!lincn.
3i] f)a£i uor Ijtucljcn iaren fl)n dudytiu ^ii latein auf} laffcn cicf)cu mit
namcii: bic 'i-*cU)l)toinfd)c gcfcnflfiüij.' £05 fjnt bie papiftcn iiiift)iuiia
gemadjt unb t)abeit firf; bruücr nevtogen nniib Hevliaffet, ba-j niirf) l)t)V erbnviiiet,
t)bcvman f)ct3 gerne üevfrfjlungcn, aber ber angel ift t)t)n l^ü Ijnrt imb Im
fdjavff gctucft. llnb mic Inol irf) baS licdjt nid;t fdjeUi, l)att mljrc- biui) niri)ts
10 gefallen, bao e-j bevbeutfdjett ift, 5luf5 bev urfad;, bao inelju gifftigev feljiib tl)nn
^att, mid; 311 fdjcnbcnn^, unb gar feiten troffen luirt, Inag iil) fclb nic^t berbeutfdje.
3ü letjt fjatt .^enricuä bon gotis uugnaben tonig bon Cvngcltaiibt
latinifd) ba mibber gefd)rieben; W?i ift nun and; iierbentfd)t l)nn yjalificu,
unb "ba. metjnen fie, beni 8utl)cr fei) geraten, llniib IjUmr, \m\\% nidjt fuiibe
IS Irere, niodit idj ben lnutigen gcbften Imr ftraff bl)r-:5 l)ofj unb liegen« Uml
gönnen bie btinbljeljt, bao fie foldj« buri; für eljn gntt nnb rcd;t bud; l)ielten
unb l)l)rcm berbienft nad; nur l)mer an ftat ber Uiart)el)tt fold) t;rtl)nni,
2 S'nflicn D 3 (ebenso 3) 6Ütf)lein Jj .5 iax B gan (! flccn /> C gcfcngfmiß U
SefendfuuS D -ni'ig E 7 borübct T)E 8 Ijcbcvman BD ucrjc^lunben B »ctfdfjtiidft C
9 f(^ttr|)ff CD gtlDcfcn D 11 fct6§ 6' Derlciitirf)C (so auch unten immer) D 12 Ictft C
fünig (so immer) CDE 13 tatcinijc^ B/J latctjuifcf) D Wibcv /> 14 nit ü ji'mbc
(so immer) BCDE IG giinnen BE j6lcf|§ Ji
') S. Unsere Ausg. 6, 497ff. ^) V<jl ebd. n, 488.
228 9liitmort bcntjd) niif Völlig .fifiinirf)? Spiid). 1522.
lugcii uimb gaurfcl gcidiluel} liabcii muftiMi. 'ilbtx iiiiib bcv fnnncii Pf)viftiMi
loillcu uiiiü id) bvaiiff niitUuivtoii, nud) latiiiifd) imb bi'iitid), biiv )ic fid)
Uuljcii Iju idjulicii.
^sd) i}bn aiiä) fagen, iitnu l)abc lui 5l}i.im bcm fonigc uoii ß^ngcUaiibt
cl)n tittcl tiu Uil)n gctieii, ba-j cv foll 'bffcnior t^cclefic' l)i'l)jien, (n)ii jdnildn'vv
bcv firdjcn, iiiiiib nlUnfe niife teljlct, bic fcl))! bud; lcf3cii. llimb id) bcftcttiii bcii
tittel imb obla^ nud), imb bimdt mid) bcS 6üd)Iin§ toerb jcl)n. 'illbcv id) gebe
fcl)n nbltif; tnel)iien lef3eru unb bitte got, bn-J er mid) ial) ind)t Injj l)iin bev
tivd)eti iel)tt, ba bcr t'ouig buit (fugelUiitb id)iit',t)evv ift, betin Uienii id) |a5l.9lii] lu'i
ilMtteinbevg bl)ii unb er l)nu (yngcUanb, obbev Uieiin er fd)lefft ober fouft
ettuaä aubevS jd)atft, tüo luolt mein jcel bie \w\}i t)ie blcl)ben^ Ter papiftcn
ürd^c, bie nn gott bevtuigt unb C^iriftuni Ueiieugt, foll ftildien fd)nlil)ernin
t)abenn. 3;ie (.'>l)riftlid)e fivd)e lel)bet jold) fd)inad) unb gotti-ö lefternng nid)t,
>Ci 9, luba« fie cl)n ]nenj(f)eu luim jc^nlUicwn foUt I)nben. Sonbern fie fingt: 'bominu-j
IM H;>, nmid)i abiutov, non timcbo'. & itevuni: 'bonnin eft, confibeve in bninino,
*i US, 8. a qunin coiifibeve in pvincipibuo'. &: 'nolitc confibere in pvineipibii>j'.
@v inel)nen bicl, S^bni^ .^")cl)nnd) Ijnbe bijj biid)liii nid)t feit gcmnd)t,
ba ligt int)V nid)tc- an. (?•? l)at' fonig belinl;. obbev fiinl;,, tenffel obbev bie
t)elle felb'j geiiiad)t. ilBcv (engt, bev ift el)u Ingenev, baviunb ibvd)t id) il)u
ni(^t. Wild) biindt IdoE, !onig t)ct)nvi(^ I)abe el)n rüc gvofio tüd)'3 ober |loo
balui geben. Unb bev gifftige Inibe l'en«, bev loibbev C^-vaf;iiiiiin gefd)vieben T)att,
obev feiiio gleid)en, l)abe bie tappen gefd)nl)tten unb mit fiittev untevljogen.
3lbev id) loit fie l)l)n aiift()veid)en iinb ftf)eUen bvan fd)nvlicu, ob gott loiU.
oiit fei) bao bev imwebbe befd)ln^, ba-? Uu'nn id) bnvnnib foUt evfd)vecfeii,
ba-j epii (onig luibev mid) fd)veibt, miift mid) bil inel)v evfd)verft l)abeii, bao
bev ij?apft (bev allcv !onigc, fnvften, fd)nlen, tivd)en mel)ftev fcl)u Unit) tnibbev
mid) gefe()vieben t)at. ?lbev id) [)ab mct)u leve Poii gotti-J gnabenn ind)t aUel)u
Hom l)l)iiiel evlanget, fjoiibcvn and) fnv el)iiem erf)allten, bev mel)V Hevmag l)nn
fel)ncm üct)nenn fingev beim tbaufjent ii^epft, fonige, fnvfteii nnb boctove§. Sie
foUett fie mt)r auc^ laffcn eli'iglid) blel)beii, be-J luiU. id) pljii allen tvol;, bieten
l)nn gotti-5 nainen.
/ miiftcii /; frommen /.' 2 bviiff /.'/'; oiitwiivtcu />/■-' latciiüfd) 7,'/;A' Sdilfdj /•'/>
•; (iiiiiil CK ü W\ii\)n /'/•; fd)ih-mf)cv <' (S t)cftät(t)i9 C(JiJ 7 \mA]Umi. Ji tn'id)tiii§ /•;
Werbe B flite C .S jafi fe/ill (' il fd)iiljt)crrl fd)iirmt)er '' m aBittciüu'Vfl /.'
aöitc6erfl /' funft (so re.(/cl:m.) DJi 11 r)ic frli/i E IJ tivd|e D »>crleiiöm't K
\ä.)\\xm.\)exm (' \äin\ii)mi(m immer) DK /.; (Miviftlidji'l (.Sfjxiftcii /.' \iA\A) ]> Inftoruiifl /■'
// jd)iitil)crrcn /-' fc^üimfjcrn '' ir, m\{)\ /.' IT Ijati B bi'i tl)lcl)ii (so ;/arölinlich) li
lüt (' 18 mir gar nid)tä an, e<S Iinlxi lifljiili C bie fehlt JI li) gemati^ct />' lügt ('
fi'irdjt K -Jl) nit (ttnd «o immer) 1.' ein elen '' 27 botljll (so immer) Bl'. gifitig /•'.'
i'eo C 22 ßl^djen C «nberäogen D 'J.i id) wit jn bic je^eUen bxnn fienden C 24 '^)elj J)
7)eljt K 27 ler 1> gunben^ D (Druckfehler n-ie dieser sind unten nur ausnahmsweise
rerzeichnet) 28 jonbet (so meist) li für] lior (so rei/clm.) K 2il iPapft IIK Müiiig 11
tünfl (und so öfter) C 30 (öüeii Jl mir« D baö] bc^ K trat) C triilj K
9liillDPvt bcutftl) Hilf J^oiiici .ficiiirid)? a^ud). 1522. 2"J!t
^cf) tuollt and), bac- biß Inid) bf-5 foniiv^ |ji) foftlicf) liicrc, bno icfj-j
mocfjt loben Iju fdjaiibiMin allen in-pften, bifcf)offen, I)iil)eii l'cfjnleii, bao el)n
l'el)c, biitui et)n fmic\, niel)v linifcn foU bcnn fic aüeinnipt, iinb bev icfjnlev
fcljnc meljftcr f30 funbig nbeitieffc. 'M), lieben pnpiften, l)üvet nnff, l)l)v timb
5 Bei) bem lieben iiot iiid)ts. ©otti-S cjnnbe fct) tnit un^. ''^Imcn.
'Jhiff-j erft, elje benn irf) liü ben i'tncfcn greDffe, Inf] icf) l)bevnuiii loiiien,
hcia irfj l}nn nicljnen irijrifften jlueljerlel) fad) geljanbellt Ijabe.
S)ic crftc tft:
äUm bem nlatntien.
1« ilnm bei liebe.
S5on glitten toevdJen.
2.Hin ber Ijoffunng.
Inm lel)ben nnnb (irenlj.
ä^un ftevben.
15 ä,'on bei" tnnffe.
a?on ber pii^.
ä'on bem fncramcnt be-5 attavä.
äUm beut gcfelj gottiö.
äUm fnnben.
2" 33on ber gnab gotti'5.
5üon bem fvcljen loillcn.
a^on Gfjrifto.
iUm gutt.
9?on bem inngftcn gevicf)t.
25 ä.Hin bem liijmel unnb belle.
ä?on ber Ütjriftlidjen £ird)cn.
Sßon bem bann.
Unb be-3 glet)d)en.
Xas finb bic vedjten ftucf, bie el)m ^'l)ri|'ten not finb ^u loijfen, Xarl)nn
30 auc^ un^er felicfel)tt ligt. Xa-2 f)el)f} id) and) mel)n lere, tnenn iä) uon
meiner lere fage, baHon bie f)ot)en fd)ulen nnnb tlofter nl)c nirf)t5 red)to gelerett
l)abcn. Tenn fold) bing ift ber l)el)ligen id)riift l)nnt)ntt |S<1. *Jiiii| nnnb gottiö
iüortt. Unnb bei) iold)en ftürf'en, luie id; fie gcleret tjab, Inill id) eluiglid)
blel)ben nnnb jagen: 3Bcr anbcr» Icrctt, benn \ä) ()l)erl)nn gcleret l)ab, obber
2 Sajjftcn £E :; bau C boiiii D 4 tüiibig UE ti'mftia C tiiibig 1> iiict- (im
immer) BDB Itnbl D 5 gottei (u. ö.) C 6 ce D ftucfcn (so rcyelm.) D l)cbctnian
(so unten durchaus) BDE jcbcr man C 7 fi^rifftcii] gfd^tifften C gofd^tifftcn I) (su oder
gj^tifflcil tmten fast immer) ge^enbcBt E ,S' örft li 14 5üont h 15 Souff B
16 bü§ DE 18 gejatj (.lo yewShnl.) E VJ ©üilben B ji'mbcn /' (m'ä ü durchirci/ unten
BDE) 24 iüngftcn BE 28 gl>)iJ5cn C 29 fcljnbt .... feinb (so reyelm.) BD
30 fotigfe^t (so durchweg) B Hl nie itic^t C 32 !Eon (so immer) 0 gcid^t^fft auch B
gjc^rifft C .3.:* foUidicn /' cnjiglidil crcig (J
230 91ntluott bcutid) nuf fiöiiig ^ciitvidj-j S^iid). 1522.
micf) barljnn ticrbampt, ber oevbompt gott iiniib niiif] cl)n !tub ber lioücii
bldjbcn. Xmn u% \ViX}%, ha5 bic^e lere ind;t mci)n lere ift. 2rol^ aUcit
tcutfeln uimb mcnidjen, ba§ fte bie umBferen.
@30 fage icf) mi ^ie, ba$ l)nn foldjeu ftncfen i'oii niifatig meiitv jc^veiben»
lä) Ijmer bljiin l)nii el)nem fi)nit gclueBen, l)aB nitcf) nocf) nie nnbcr-5 gelevett, s
iiücf) lütbber mtcf) felby geidjincben, aitc^ tcijns lutbbev riiffcn, beä bcvuff tcf) intcf)
ouff mei)n bücf)ev iinub alle, bie fie gelegen [)abeii. Ter falben mid) grofe
tmrnber Ijat, bfis bev !onig öon ©ngerianbt fi($ nii^t Ijntt feljn i)er| f(^emct
bcv fred)cit lügen, ba-3 er mt)r fdjulb gibt: ^\rf) bati ben glalnben nlBo gclcret,
baö gittte lucrcf joUeii md)t-i kXju. lliib beiicft nidjt ber li'igcner, bao nod) Icutt m
nuff erben ftnb unnb tneljn bin^cr fürl)anben, Sonberlirf) bnv Don ben glitten
luercfen ' nnitb Don (Il)rii'tliif)er frel)fiet)t-, Tnrlinnen iiebcrman icl)ne gtlfftige,
lioB()afftige Ingen greljtfen mag, nnnb er lool an^digt, bnc' er nieljnc l)iid;er faft
gelegen ()att. Q Jüie ftel)t e» ßo fdjenblicf) unnb u6el, toenn cl)n !6ntg unnb
fürft ßo öffentlich lengett. ?t6cr nocf) aller fdjenbltc^ft , Inenn er-j tl)ntt, ben «
C^f)riftlic^en glauben l^n fd)n|en. 3Öer )üilt glctnben, ha-j el)r an cljm ortt
toar fage, ber fjo öffentlich nnOerfc^ampt an bießeni ortt leugt. @§ ift eiin
anl?el)gen, (vfjr t)ab ba-3 bnc^lin untb lügen loillcn angefangen.
3lbcr id) fel}e gotti-S getnaüt: G3 muffen über gotti-j liuirtt nid)t allcijne
iBapft, 2?l)frf}off nnnb fopljiften ßonbcrn aurf) fonige nnnb fürften Ingencr locrben 20
unnb firf) fdjenbcn. S^enn %o tl)un aue^ mcl)r fürften, meljn lieben nad)(.ialinii,
bie mirf) belogen tjaben mit l}l)ren lügen meutern, ^dj foll Ijnn mci)nem
buc^lin gelcrct fjaben, luenn eljn man feljncv tüeljbc- füijcl unb mutlniüen nidjt
gniig tl)un tan, foE fte 3Ü eljm anbern man lauffen.^ Unb metjnen and), c§
fei) fet)n menfd) mel)r auff erben, ber mein bud) lefje unb libr gifftige lügen 25
mercten müge. £ lieben papiftcn, (^-i tl)uttc' loarlid) nid;t, mit lügen mibber
ben 2utl)cr ftrel)tten. £) ber clenben lir^en, bie burc^ lügencr Oertfjebingt
tnirtt. ä'ßiifet l)t)r nidjt, Ijfjr papiftifd) ritter, ba-j l)fir follet nlßo gerüft fcl)n,
iü'j alle elur luortt eljttetl inartjeljt feljen unb fet)nc- nidjt nu'ige lügengeftrafft
2tt-i.9h)erben, aBie ^aulu>3 ,511 2it. 1. fagt: 'Sepn toortt fep l)el)lfam unb untf)abbe= 30
lid)'. Unb l)l)r clenben lügener mollt mit lügen end; Unber bie fetier ruften.
Somit ftercft ijr mein fad) unb licl)gt an, Uia§ für el^n gel)ft anfe eud) rebct.
2 leer (beidemal) 1> 4 ftucfcn B 5 anbctft B gelcrt C 6 tietuff B (i't hier
wohl Umlaut) 718 bcä garten iiiict) iBuiibcrl, bal C S touitbcr fjntl iminbcrt /> 10 foflcn B
11 unb ouc^ mljn C tiorfjaiibcn iV:,' jutl)aiibcn C 13 lugen /' 11 übet DE J.> Icügt C
oUer jc^cntlidöcr C 16 gtcloicn] gtanben B/C gtolobcn C IT unb unw. (' IS nntjal):
gung D bi'ic^Icin (wie immer) B 19120 oUcin bäpft, üifc^öff (' JO lügnct BD
■Jl aijo tfiunbt C 22 niciiler V 33 loctBel B fuljcl B 24 genüg B 25 tncnfd^n B
27 lügnci C oettebiget C »ctt^obingt B 28 foflet (so in zu-eisilbiycn Formen reyelm.) B
29 nit für lügen mügc gcfttafjl C 3013 1 untabbcüd)] nü^Iid^ C ontöbttid^ (ckarakterist. Lese-
fehler!) l) 31 liegen B mä)] audj -ß 32 au& auä) D
') Bd. 6, mff. =) Bd. -, 121!'. ») Vifl. Bd. 6, 558.
■Jditli'ort beiitjd) niif Völlig .ficiiitidj-i S^iid). 1">22. 2."{1
% Js^ar iftc'. bae iyiyn flot imb mit gott lui l)niibcllii, Boiibcvlicf) Diiii bcu
fücramciitcu ^u cmpfal)cii, aUcl)ii bcr glalob iiott ift, iinnb fcljii lücrcf iiülu'.
£cun gott gibt uuB nic^t-j iimb un%n Incrcfc, Bonbcru fobbcit beii glnluöeu
nii fel)iie ticil)ciiiimg, hn fcljue gutter aiiü guabcii LMiipfaljc. ?I6cr bciuiorf)
;■ foU bie liebe ficf) barnad) aiirf) üben gegen bcn nel^ften mit nUeilct) guttcn
tücrcfcu, tüDe id) fnft ijim allen buclUin mot mit id^iifften gegiunb l)ab, ilMldje
ber fönig Don &igeÜanb ubeit)upfft unb berid)liun)gt, noc^ art allev lugencv
unb gleid} »nie bie fpiinne miß ber fd)6neii voBcu elittel nergifft feugt. 'il>ie
tiHil, inenn ex-:- fdjon geleßen l)ette, inic folt (■:- ei)n lugcner nerfteljcn '. 3l)ute=
>^' mal oUe popiften auff c^ncn ^auffen gefd)ntt tuenigcr Inificn, Inas glauben
unb gute »ncrdf )inb, bcnn bie ganß, tiiac< bev pfaltei ift. Samit fei) bem
fonigc geauttnunt auff bac< fti'icf Pom glaluben unb IncvdEen, bcnu ev l)att
unter bi§en ftüden fel)na meljr ontaftctt.'
Sic anber ift:
»> S>om i^apftum.
2?on ber Goncilicu artitfel.
[m. «4| 3?on beu lerern.
a.Hin ^JlblaB.
S?om fegfelrr.
20 JPon 5)ieffcn.
9>on l)ol}cn fdjuten.
3>on gel)ftlid)en gelübben.
S5on igifc^offen, feo i^t finb.
3?on menfdjen gcfetscn.
2s iUm ber l)el}ligen bicnft.
35on nelren facramcntcn,
unnb ber glel)c^en.
2iBc fturf finb außer ber fc^rifft luie uutraut auff bem (5l)riftlid)en
ader burc^ ben tcuffcl unnb fet)neu go^en ^u 9{üm gcfeet. Xcnn bie C5f)viftcn=
30 t)el)t ber felben Itiol emperen Jan unb gut lüere, man Juifte l)cuttig-j tage-?
nidjts baPon. 3luff biße ftucte |u grunbeu Ijabcu bie paptften bie fdjrifft
ge|lüungcnn unb mit lügen umbgangcn, alüo bac-, tuildje fc^rifft Pom glaluben
fagt, I)at l)l)n muffen ben 3?Qpft, ber on glatttbcn ift, ma^en, iBiß ba-? fie bie
gan^e fi^rifft auff epttell lügen getrieben traben, '^rißo Ijabcn fie tl^an bem
4 {ein giitc C cnipfa^et C 5 iitn BE \)t'btn I) ncd^fien B 6 fiuii^lin] fiiiti^Iin .1
dfd^rifftcn C gegtünWt) B gcgrunb C gcgrünbct 1) SBcId^c l!C(D)E T »fici^fipffct /.'
übct^upfft £ Ä Ipüniie D jugt '' 'JJO ©ittcmol C Scljtcmol (no regelm.) J> Scit=
einmal E 11 fein B bann B 12 geantrourtt (u reyelm.) DE mcrdE E 13 ftuicn
auch B la Som C 19 Som BD -23 Ije^t DE 27 gcleljd^cn D 28 uff ben C
i^riftenlic^en (icie meist) B 30 ttJÜfte C l^eiitigft E 31 gtünben DE 32 Welche
(so im folgenden immer) BDE 34 gan§ gfd^tifft C t^on D
■) VglAssertio Bl.f4; i4^'; Wakh XIX, 194.214.
2:?2 ?(iitU>ovt hi'iiifff) (Ulf .fiöiiiii .ficimid)? 3?iirf). 1522.
ai!,.tii).ic,isl)cuilit fpnid) ^)Jatt. Iti. : 'Xu bift ^^'''ti-'iiä , auff bi^cn felü luil id) iiun)nc
!ii-rf)cit tmlucii, bai? fii- bic IjcUc pforttcii nicf)t foUeii iibcrluclbigcn.' Ta finlu-u
fic aii^ bcm felH bc-j uinibcvuiiiiblidjcu (vuaiuicli iinb glauben^ i'l)iiii i'ii{jcvliri)
bnpftiim c-^cmadjt , ba-j iiidjt aUcl)n lum bcii bcllifdjcit pforttcii iibivluiiubeii,
f5iiiibcvii aiid) \)m ciel)!.!, uutciiid)cl)tt iiuiib allen offinitlidjou iimbcu crjnnoii ift.
1a fid) Uli bic uulljauu^u liigcni-v nljü cljuiicbruiuini battcn uub oUc
fdjrifft Ijü jdjaubeu f\cmad)t, funb-j iptt nljmcv leljbcu uub brad)t uiidj oii
nllon uu'ljucu vobt uub )l)un l)iiu baö ipicl, bivj irf) ctlid) fprud) bcv fdjriift
über beut l'lbUiB beui teuffel abiel)[3 uub Unber nuff beu redjteu l'evftaub bcc?
fllaubeu-; luid), bo Unirt er lioruiii uub fuub-J uidjt Icljbcn, baS id) feljner
frebeu bic pfnlucu febberu nufirupfft, bnrcliu er fie fleidjuuirft bottc uuub für
eljii U>icnriu'ö (>l)riiti autfi^emuljt.
'Jiu fiir id) mit bcm licrfludjteu iirelnel nui erftcu faft icufft uuub lel)tle
uub fd)ou, .'öcttc gar gcrue bac^ bapftum Inffcu unb Ijclft'eu etHuio jel)u.
'3lUel)u bic jd)rifft Inolt id) Inuttcr, rel)u uuub Qctüi^ l)abcu, luufte uoel) uirijt,
bn« CC' inibbcr bie id)rint luere, ^ouberu t)icllt ec' nur, btvi cö on fd)rijft locre,
Uiie auberc lucltlidje ubcrfcl)t burd) uicnfd)eii crf)abcu. '^Iber bie el)rbietuuii
limr beu piipifteu lierad)t, Sie Uiollteu l)l)ren abiiott l)uu gottiv |tucl leljeu.
Uuub ivbad)teu: C ber iBnpft Ijdt fduifle, fürfteu uub bifdjoff flebeuipfft, foUt
er uidjt aud) el)iu'u ouiedjtiaeu niund) bempffcu?
yiu bnttc niljr got epueu frolirf)eii ßepft i^ebeu, ber liev fid) PevrtcTjten
uub fic fturmcu unb (\ab uidjtv auff l)l)re luijeu unb freuel, bauiil bringen
fie niid) ()i)ucl)u , biiy id) l)l)C leuflcr l)be utct)r lugcn faub, uub l)()c mct)r fic
fdjricbcun, l)lie toller, ucrrid)tcr, unlH'rfd)auiptcr fie \uc\m. bif; bcv? fief)« fuubcu
l)at burd) IjcUe fdjrifft lum gutio ivinbeu, bao bapftum, inftuui, ftifft, flüftcr,
l)iil)cn fdjnlcu uiit aller i^fafferel), '•JJhnidjcrcl), "Jionuercl), mcffcn, gotti« bicuftcu
2. ■iHtii 2, 1 cl)ttel l'crbauipte fetten bco tenffcl-: fiub, Xalum 'X'^-'^tm 2. 5pet. 2. fagt: 'Sic
lucrbcn ucbcu cl)nfurcn Herbaniptc fcctcnu uuub beu f)crn, bcr fic faufft Ijat,
l'erleniincu/ Xcuu bifj Holet ftel)ct al(c§ barauff, baö cö mit UicrcEen tuiE
für gott ()aubcUu uub nid)t mit bcm btoffcu glauben, bnmit ift CU)riftuö
ncrtcugt iinb bcr glalobe auf). TacS l)cl)lof3 licrbautpt Polet nerferct alle bing:
/ I)Q!il)tftU(I JJI> i}a\vU fpriicf) C mein O 2 portcn (so auch unten) (' iiit ''
«IjctWrtbigcn (üOctlualtigcii /-')) iiicvluiiibcn C (SlBonocti £ 5 foiibcr auch (' (iiiibcii mj
fiirian auch C I! nun (so r/cii-ö/inlich) CE lügnct CE tjngebninflcn d Ijctoit /'
'.I laiiffct Ji 11 flufijopff 1) Ijctc D ^cttc K 15 9iun C fcnfft tc\ifc (ohne niib) C
Iciijc l> II flcvn C ir> luiiftc CD 16 nur C nun l> IT otcvfa»)! HC obtvtnit DE
IH ftut C l'.l fünig (mil ü auch fernerhin) ü Bifc^off C 20 ünicd)tigcn V.CD niiiuirf)
(so meist) E 22 fturmcu D nicijt (so öfter) C »ff (so fortan fast immer} C lüge I)
t)ollcl l)(it E bringen] brungcn C 24 ncvrif{i5cr E Duucrfdjcmplev B luiienl tilgen
(also l'räs.) CDE ba« fid)« . . . tjot] bnä id§§ . . . t)ab E 2Ö \)Mt fatjr.] flar ic]d)xi\\t C
26 'i)\if)cn Ji liotje C 3innnetcl) D bicnft E 27 tüffclä (und so fortan zahlreiche ale-
mannische Vokale) C 28 ictbomlJt E crtaiifft C 2'J Dcvleügtncn J! ftcct C
30 001 fl. D 31 »ctlcüflnct HD gtonb ufj C
Jditloovt bciitid) niif flöiiig .^ictiivirf)?- Sud). l.V2'2. 203
bic \vexd foUtcii fic (\a\,tn mcnfcf)cu iibni, bivj laifcii fie uiiub iilu'ii fic geilen
gott, Inibbcnmib gegen goft foütcit fie bcu glauben üben, boy lalien fie nnb
iibcn l)()ix gegen menid)en, glcloben allen nienjcfjen leven nnb tljnii bocf)
niemaut fein gut-?.
5 S)al)cr ift-5 fomntcn, ixiii id) metjnc eiftc bnrfjev Tjabe \'^l. ^B 1 1 buvrf) bie leisten
ninffen ftmffen nniib luibbervnffen l)nn iolrf)cn iadjen, bic anfjev ber fff)vifft
ftnb, ba-i id) bem '.i^apftnni Ijatte tui uiel eljve geben, nnnb luibber ruife fic
aud) nad;. llnnb foUti? bm fonig oon Gngellanb fam^jt allen *4-^api[ten ber--
bviefsen, fto fagc id), bao ntljrS Iel)b ift, Uia-5 id) l)()c giittic' gel)alten über
m gcidjviebeu l)abe boiu '-öapi't nnnb gonljein gel)l"tlid)en ftanb, ber iljt ftel)et.
SBe^tter fagc i^, ba-i lä) and) l)nn bem Uiä), ba» ber lugenfonig aufid)t, ]n
Uienig tl)an ()abc iinb füllt nid)t gefagt l)aben: Xa-:- i>apftnm el)n ftavrt'er
valub bcy ^U)mvoby fei) ', Unld)y fel)n nngnebige maieftct faft ju uiel bnnrt't,
Tenn foft alle tonigvcid) ber art finb an^ gotiy ovbnnng ioie '•J{t)mvoby (on
i.i bc5 ilugen Ingenfonigy bon (JngcUanb, bei fein fonigvcid), luie man Uicl)f5,
fd)iev §0 reblid) l)nneu t)att alfj bev 3?apft bay SJ?npftnin), Snnbeinn alfjo
folt id) gefagt l)aben: Tay il^ipftnui ift bco uberften teuffcly gifftigifter grclucl,
bev anff erben fomen ift.
51od) liiel)ttcr fage id): l'epbt ift nn)ry, ba-5 id) mid) tin Sl^oniiifj fnr
20 bem ,Uel)[3er %o lüei)tt unterließ, bay id) U'oUt rid)ter lel)ben nbev mci)n lere
nnb boren, loo l)manb ml)r el)n l)rtf)um erlücl)^ete. Tenn id) foUt iüd)t fold)
neirifd) bemut t)aben fnrgeluanb , bie Inebl id)y gcli'ifj Umv, nnnb für bcn
tpvanncn hi-^d) nid)ty l)alff. l'hin mnfj ber fad)cn alfjo geloif] fcl)n, bay, ob
aud) alle lücUt ba tniber locrc, bennod) l)berman brauff blel)bc. ®aö fei) babon
2t gniig. -]{u luoHen lol)r tjn bcy fonigS Ingen uniib alfculicn antluorftcn. Ihuib
faffe bay ganl^c tiinigy bud) l)n)i brel) artictel, baranff fcljit grunb fteljct
lüibber mid).
Ter erfte ift:
(Sr fd)nlbigt mid), luie id) loiber mid) fclby 9efd)ricbcn t)ab.- 3)rum6
■M mngc mepne lere nid)t red)t fcbn alf; bie mit l)l)r felby nid)t cliuy ift. Xif;
ftiitf trel)bt el)r faft l)ol), l3eud)t<' l)mer an nnb mad)t fid) nnni'il; gniig, ba^s
1 uBen BC1>]C (so auch uuteii) 3 gtouBcn (io uulen rcyclm.) BCUK 5 fuiiicii
(so immer) E letften C 6 -tiffcn /JCA' 7 [)ct O tüffc (so rcyelm. liV) 8 nod)\
nad) A 9 gutg C 10 flanken /.' jcfj C tjc^t (so iminer) E 11 lußcnb fällig ''
13 Biifluäbigc Ji -gcncbigc C SJlaicftot HD faft fehlt B 14 fciub audi J!
/ ."> icljigcrt C Ineljjit ( ' in jnn Ijot ' ' Son(u)bct BC Suubcv E IT o6crftcn HC öOcrftc n K
IK fümcn C 1!) iiac^ /.' JI ijcmant II ijciiianb JJ icmnb C ctlucifjtc (' 22 iiotrifd^ B
bicniiit B füvgcwenbt B -gmciib G 24 t)ebcrnian (so fast durchweg) BDE jebcvmaii (ebenso) O
2') ItoUcn (jeicühnliche Form) BCD »nb olf. fehlt V ontlouvten B 20 ftect C 2'.» ]ä)üi=
bigct B ^atc B 31 ex (icie r/eiröhnlich) B ttiinu^ C
') Bd.O, 498. Ässeiiio Bl.hS; Walch XIX, 166. =) Assertio Bl.bS; Wakh
XIX, 167.
mid) biiiirtt, cv l)ettc ßerue cl)ii gvnfe {nid) 9ctnad)t, iiiib gcpvnd) l)t)m an fünft
unub nuirttcn, brnnib gciiffcrtt er linier einerlei) i^W^'i'' i^'i'^ i^'i-' pnpl)i-' iiidjt
leer bliebe. 31bcr id) anttmortt.
'.'Inffä crft. äBenn ber f6nic^ Unll, bcv5 id) Iniber mid) fclbö 9efd)riebeu
l)ab l)nii bell finden, bie cl)n 0'l)riftlid) leben nniib bie l)ct)li(V fd)rifft betreffen,
luic id) broben l)nb niu]clici)9t, S,^o lenc^t er nid)t alfi el)ii frnni, reblid) man,
frf)lriel)(5 nlß el)u fnrft ober fouig. (^r folt ml)rs nnd) niri)t bei)briiifleii, beö
biete ic^ l)l)ni trol^ nnb rei^t, 8onbern id) luill bie^e lügen t)l)m bei) bringen
mit allen niel)nen bnd)ern nnnb ledern l)nn ber Uiellt. lijax el)n loiiig boii
(^ngellanb fel)n lügen iuuierfd)ain|.)t anfj fpeljen, ^o tljar id) fie l)l)m frolid)
luibber l)nn fcl)ncn f)al6 ftoffen, beim bamit leftert er alle ntel)ne (5l)riftlid)e
lere nnb fd)mievt fel)iien bred an bie frone luelin-:^ fonig-s ber cl)ren, nenilid)
C^l)rifti, be-J lere id) l)abe, barnntb fol-j Ijlin iiid)t )miuberii, ob id) beit brecf
bon mcl)ne§ I)cvn frone auff fel)ne frone frf)niier, nnnb fage für aller loellt, ba-j
ber toiiig bon (5^iigellaiib el)n lügener ift nnb ei)ii nnbibber man.
'jlnffc' anber. ''13iel)iiet er aber, ba-f' id) biin ben ftiitfen Inibber mid) ge-
fc^rieben I)ab, bie anfjer ber fd)rifft ftnb, al^ ba id) ijnbor ben Stapft, ^^Iblafe,
mcnfd)en lere, IKeffen k. Ijab für etloaS gclialteit nnb barnad) berUiorffen, luie
icf) broben ert^elet, fjo Uninbertt mid) fel)iier groffen, groben narrl)el)tt uiib
bermeffenl)el)t, ba'3 er [30 gar nid)t bencft, ba-S iiod) bernnnfftige teutt anff erben
fitib, bie fold)e fd)ale poffcn iinb lame Idolen bcrlac^cu loerben, unb loelifj nod)
nic^t, lua'j iüibberfpenftigc lere l)el)ft ober \vai er lallet, ber grobe lliomiftifd)
fopff. Xenii baC' Ijelift iiid)t Inibberfpenftig geleret, ÜiVnn pentanb etloac- anberö
Ijcrnad) l)eUt, beim er |übor gcl)allten l)att, unb felbift bai? befennet, luie id)
tl)nc. Sonfte müften S. ^I^nnlu-J Ppiftell alllnimal berbampt fepii, beim er
gleid) bao loibber|au. !Bii|fpiel lerct nad) fe))ner tanffe, bao er [uioor l)iellt, ba er
bie fird)e berfolgett. So müfte auc^ S. ''.Jliignftimiö bnc^ iKctraction ' berbampt
fepii mit allen fepiien befteii büd)ern, beim er ioibberrnfft biel fepiier borigen
büd)er nnnb leret aiiberJ, benii er luibor geleret l)atte. otem ei? müften fepite
(5I)riften fii) bcffern nod) buJ5 tl)un. ©onft luürb ber tonig bon (?iigellaiib
fagcn: Sifje, bifjc bcid)ten ba« für fiiiib iiniib prtlinm, baC' fie tn"ibor Ijabeii
für gütt nnb red)t gel)alltcn.
(h' mel)nct aber, ob er cttlid) nntngeiit loird'e imnb fid) iiiel)t beffeve iioel)
erfetinet, ba§ er iiid)t \)\)m felb luiberfpeiiftig fep, eo folle pm alfjo and) alle
)v)clt nad) tl)nn, nnb iiieiitant anber-J leren, lernen, tl)iin, beim er bon anfaiig
•J \)apc\)t JJ ■'! UMc] t)(rl)lic /.' .'i// icf) niitlu. aiiffd ctft. C '> t)abc J!
10 fcl)iic li JI läftcrt 1) J'J iiaiiilid) /-' // fyxxcn II jrijniirc J! 1!> lüflucr <-'
'MI »ctiiiinfjtinc li(J 21 fiitbl jcljcii V foldjc ijauctl.] iolri|c fcltjamc ^loffcit »oit. '' dofjcii /'
■J4 ielOcft Jl ictOft C 2r, Siinft C ©uiiftc K 27 Sicttactoiui MS Sicliaftoii A' »ictvoct. C
Wcttdftö D 2« bann (wie genöhnlicli) li -tufft (in der licr/el so) C 2'J fiatt Ü
:so mixts IS 33 ttjütctc /i'
'J Rvtractutiones, Migne l'nlrol. :12, 0831]'.
91iilluort bciit|d) auf flöiiig .C)ciiivicI)-3 Sud). Iö22. 235
tlinii ()aitt'. So luiinbcvt iitirf), ba-j foId)ct Hugcv {önig iticfjt aittf) nod; bic
fiiibcv icf)iuf) nnhciirfjt, bic ficf) bini) mit bcn iiuinf! iif)m-f)cii iüd)t rcl)mcii, ober
luarumMrincfct er ilit Uieljii, bev cttlua bic liilicii foi]^ S^no l)ci)lt, iiidju icf),
nnvrcii fievcivict. (vr ncrbvciift mid}, ba-J id) mit foldjcii luaiifljnnigcn gctjljviuicii
5 l^cl)tt iinb prtpl)r ncrlicvcn tmifj.
Ta-J ()cl)ft aber gcidjvicbeii mibbcripciiftigc Icvc, äBciiii ijutant Im glcid)
Unbcrfpcnftigev fcld, fccfcnnct ober t^ü Icffct iinb bro6 f)e(t, baö bcl)bc-j >iinr
fei), ols ber y^apft tf)nt mit bcn fcl)ncn, Uictm fic fprcdjcn, ''Huitt. Ui, bcr fclfj ■'■'"«"i- 1'>. i"
l)cl)f)e (?f)riftiim iinb bcn 5>3npft, f50 bod) Ö()riftu-? frum, bcr 3?npft offt cl)n
1" funber ift. Unb frumtdit mit funbcn nid)t mag ct)nc-3 fcljn, nod) burd) cljn
tüort Bebelüt loevben. 5llf30 ift baö iPnpftnm, irie aller lügen art ift, tüiber=
fpcnftig l)n fclmcr lere nnb fvift fid) fclti-j, iuic ic^ ba$ offt bclucDf^ct finti.
8o foU mi bcr finge fonig klocljfjcn, Ino id} Ijnwlfs l)cttc bcvj inipflnm,
abln^, mcffen 3C. 311 gleich gelobt nnb gcftrafft, fo loere e« ein rcdjtcr fd)rcibcr
15 gctncficn. ^Ibcr Iva-? tl)nt er? Gr fprid)t: 'Öntf)cr fc^rcpbt itjt nnbcr-J Hon
il^opft nnb nblQC' bcnn liorl)l)nn.' gart fd;on, gnab inndcr.' äßenn bcr tonig
tion (Ingellanb mid) unnb bic tüclt W'^ nic^t I)ctte gelernet, %o teuften lül)rö
nid)t, ^0 id)-3 bod) fclbo befcnnctt unnb pberumn gelegen batt. Unnb alfcnld
bat)cr, ^old)-j foUc luibcrfpcnftigc lere l)Cl)lfcn. äßic fcpn ftünbä cljm fönige
20 an, ba§ er feljn lanb regirtc, unnb lief; bijie fad) trcpbcnu, bie fie fnnbcn.
Sßa» iftv, ha'5 cl)n Gfcll tnitl bcn pfalltcr Icfjen, ber nur t^n fad tragen
gcmad)t ift?
ÄHunnib folgt aber ber !liige man nid)t fel)ncr ei)gen lere nnd) nniib
blel)bt l)nn el)ncm fl)nn für unnb für? (Sr lobt mid), baS id) bcn iBapft am
25 erftcn babc gccl)rct, unb fd)illt mid) barnad), ba§ id) Pbn Hcrlncrffc. i'iebcr
iundcr, laft mid) l)ie c)or urtcpl branrijcn nnb fagcn: 2cr tonig Hon
(fngcllanb rcbet tüibber fic^ felbö, fd)illt, bas er Ijnüor gelobt l)att. Earnmb
mufe fcpit fd)rc))ben nid)t red)t fcpn.
% (vr l)at lnlleid)t gcbad)t, bcr ^ntl)cr ift nu Oc'rtricben, ba-s er mir
311 nid^t antlüorttcn !an, |o finb fcl)nc büd)cr Perbrannt, bao mid) nicmant lügen
ftraffcu fan, f50 bpn id) cpn groffer fonig, man toirt glclnbcn, Cy fcp Ivar,
)üau id) fagc, brnmb tuill id) getroft lügen anff bcn nu'ind) laben unnb fagcn,
toaC' mid) gclüft, unnb bcn rl)nm pm lebigen felb eriagen. '•J)a, lieber inuder,
fagc bu, Wa-i bid) lüftet. 9lber bu foKt aui^ tüiber l)6rcn, ba-j bid) nid)t
35 lüftet, ic^ toill bpr bcn lügen fülicl teol Pertrepbcnn.
2 rimcn C 3 jeljt V (jitjc tiitJf" ^^'-'1 tuttcn />' iuppc C tjiflcn I) S)o§] ©^ C
4 nartn D wanlljiign B ge^tjrnncii] gcf)imibcrt (.'; 11 5>)tncn C .5 \iap\)x C 6 jcmaiit V
l)cmanb BD 7 (julQfjct U äütagt C 1/ ftoni C JO füubet (immer) ßCDJC fnimclcit /'
cinä C l> KJcloljien C Vi Uua, I) icmolB C ijm at^ D 13 onkvft U hS tictcmutl
Ijcfcnne C 19 Uex B 23 Ilüfl 0 25 gcfjcrct E 30 ontrouxten BDE 31 glaloScu
(wie immer) BCDE 32 getröft CD 33 gtuft ü iundtfcx B 34 tuftct (so auch
unten) CE 35 leu^cl E
') = 5(m: gcmac^, (Sh). ©imbcn! \d)ont folgten s. DW. 9, 1483.
236 Xilnttuort bciitfd) mif .fiöiiin .ficiiuidjä a?ud). 1522.
Taiiüt luiU id) alle bcii unnnluMi (\(\)^(x iinb gifjtigc fttd) bfo fonitjC'
lion (Sngellnnb Hcxicgt liabcn icl)iico cv|tcii gviuibi'.
Ter anbei' gviiiib bei; foniivl
i^x id)illt iiüd)', id) l)abe auf; l)afj uniib ncl)b luibber beii luiplt (ieid)vielu'ii
uiinb jet) t'cl)ifici iinb fd)eUtc uiib fcl) Iioffertig utinb liuille alleljiie fing feljitn, r.
unb beä lud. .liie mit füllet er bemtotf) iüd)t el)ii flet)ii ftud felm« luirteii tnidjc-.
Uiiitb ift anä-j nicf)t tiiilierbcnctcn. SBie joUt ciju arm mau tl)un, ber gern
fdjvciOcn Inolt unb fnnb nid)tv? [a3(. sBiij] fe muf; l)t)e feo firlefeuljen uub mit
inortcn mnb[)cr fd)Uiel)ffeu, ha?^ bic Icutt bcncEen, er liuiUe cl)n büd) fd)rel)bcuu.
SBenn id) uu fraget: Sieder iuurfer, Ül>oy bienet bao l^ur fadje, boy id) lo
Bel)ffig, l)effig, Ijoffertig tnju ? Oift i^'i'^ Unipftum brumb rcd)t, ba-5 id) bofse
bl)u unb fd^elltc tä'i So müft ber füiiig Uou tfugeltaub and) elju liiel)feer
mau fcl)u, barumb ba§ idj \]i]n für el)neu narren l)allte. Hub lueuu bie tuellt
tooltc, tunbte fie bie tcuffcl uod) Uml l)eilig umdjeu, Uumn fic l)l)n nur
getroft t)affct unb fd;ulte. älUbcrumb lucun bic fad) barumb gutt unub red;t is
Uiirt, bnj mau beo 3?apft'o fd)oue nnub lobe l)l)u, fjo tnirtt fie freljltd) goti-j
Ijulffe uidjt bürffcu, ^onberu ift guug, bay ber touig l'ou (5'ugeriaub l)l)n lobe
unb fcl) fctju fd;u|l)crr.
^ilber ba« ift md) feiner, bay ber liebe touig, ber beut bel)ffen uub
fdjelltcn ^ü fe))nb ift, uiid) mel)r uub gifftiger fdjilt l)uu bifjem einigen bud), ■-■n
benn id) t)nu allen meinen budjeru geffboUten l)ab. (5-ci gefellet audj beu
'^.Hipifteu aller uu't)ft [:\}\vi gifftigen fd)eUteU'5 balbeu, bcnu fie felbi? befenneu,
bay nid}t-3 lum fünft brl)uuen ift. Tod) liilteid)t muf; mau bie fad) nod)
bcn perfonen rcd)cn: (i-l)u fonig mag epu aruuMin miiud) luol fd)elteu, aber bcm
iyapft fol man nur l)cud)len. £30 fjoff id), mct)n fad) tocrbe aud) barumb 3.'.
rerf)t fel)n , baö and) ber touig f;o gifftig fd)iUt, ift anbcr-j baci fouigC' Hon
(i^'ugellanb tid)teu red)t.
Der ^artte louig nam l)l)m für, meine lere ,5u ftraffen, nnub ber
frf)liiiubell gel)ft fürett l)l)n, bac- er uielju leben ftrafft, ba-J icb felb nod) nie
l)abe für l)eplig anf; geben uub allbcl)tt felb geftrafft. 'U>ieliuil id) ad)t, Inenn m
ber lonig fcpu leben follt and) aufcbenn, ebr lin'irb ebc luim tempel bpuaii^
■lauffen, et)e er mid) ftepnigen Im'irb. 5o gar finb bie groffen l)errn geUunu-t,
bau mau l)l)n ()euel)le uub fd)mel)d)le, bao fie and) fiirgebeu, ber (^Ijriftlid)
/ «niiutjcii <' -J von (^iiflctn f!) I> «oit eujicUcii /•-' jc>)ii'j /' ■"> liijjfin (1) ■ Iwchd.
t\!i!)C () bcimod^t C .S fitlcfanlj /■,' fiiiib /-'(' U) ftnfltc ''] fragen A' iiinilöcv li
focf) C 11 Scijijirf) B ^äjfifl C bofi (; IJ fdtjillc C « batümü 1! 14 luottc t'
lö flclroft (ho furtiin) C IT Ijütff C IS (c()iil}l)ct| fcf)üvmf)i'v (xo m/clni.) C 20 fcihib D
'21 6i'icf)Cicn D 23 naä) li 24 tc^iicn li 2-'> Ijciirfjtciil jiijinciidjlc (so immer dafür) C
26 bcä Ii'iuidä /■; 3:i f)nici)[c »nb fclill ('
') z. B. Aasertio ßl. c; Wakh XIX, ITU u. 0.
Sliittoovt bciitjd) niif Völlig .'[leiiirid)« 58iid;. 1522. 237
glalubc fcl) aiiß, Uu'iui man l)l)ii bie liHul)eit jaiit iiub ialtjt l)l)u iilue
gavftviflc Uniiibeii iiiiiib iiiabcii.
6-5 foUt aber bev foiiig lumor btc fad) belucijüctt l)abeii, baö bcr '-ixipft
gerecht fcl) unnb mifrfjiilbig öoii iitiv gcftrafft »uurbc. 9}u t^^utt ev nbcv tuic
'■> bic luct)inntigeii luclibov, fhigt, id) fcfjuiie be-j nllci1)ct)lig|"ti'n bapftv iiidjt, unnb
fil)ct boc^ uuil bcv blljnbc fopff, bao iri; bni i8apft fnr ben ^'nbdjvift [jnlltc,
bell Ijberman biUidj ftraffcn mib fc^dltcn füll, unnb cv ^iiliov bcUicl)f;cn joUt,
lüie cv ntd}t bcv C^nbdjvift jet).
^sd) niödjt abcv gerne luiijen, luenn ber twrte fonig meljn l)erli gefcf)cn
10 ifob, ba-5 er mxd) {30 t[)ur|"tiglid) jd)i(t Ijeffig nnnb Ijoffertig^ ^sd; inel)net, eo
inifte mcljn I)er^ nienmnt benn gott. So ift iiiel)it fdjellten noc^ nie gifftig
getoeBen tnie be-? fduig; bon (vngdlanbt. Soiibernn id) I)iibe mit irf)rifften nriad)
cr^ei)gt, frolid; niib frei) brein gcl)auienn luie bie 'luopljeteii , tsijviftiiv nnb
bic ?tpofteÜ tf)un, baS frel)(id) niematit on ber frud)t meinen (jaß mnge
15 crfenneii, er UioHe benn bie ^4-U-ppl)etcn , (5t)riftiim iinb bie 'äpoftet und) alfjo
tf)obeUn.
S)al^ü i)ab id) mid) ber Ingen l)I)e cnt()alten, baS id) nicf)t ßo fd;eublid)
nnb üffentlid) liemonb belogen l)iib, atfj mid) ber Ingenfonig Don (vngellanb
beleuget. ^ft bod) bifi biidjün ^0 gifftig nnb boUer lugen, baö gnug luere,
•>a tomn es Smfer ober ber gleirf)en gefdjrieben t)ette. X'lber In^ liegen, Iner bn
leuget. I^a» a^apftnut ftel)ct ouff lügen, mit lügen ifts 6ef(cl)bet, lügen Icrct
e-j, mit lügen mufj and) gefd)u^t inerben, ba>? it)a el)ttcl lügen ba fel)n.
Saniit fet) beut anbern grnnb geantloort, ba-j bo^e leben gute lere nidjt fcilfd)
umd)en, ba|!u bev !6nig nieljii böfjc-? leben nidjt beluel)^en fiin nnb abernuil
■jh auff mid) leuget, bas cv nidjt lucljB.
S)cr bvitte gvunbt.
^a§ ift fc^n l)en36tftüd, nemlirf) bev lange fpie^', ba§ ev ouff bie ganlje
fnd)e buvc^g ganlie bnd) nid)t meliv benn cl)n el)nigen fpvurf) füret aufj bev
fdjvifft, ba^ü bcn[3<i. ä<4lnod) fclfdjlid; alfi \v\)x fel)en lücvbcn. Sonbevnn alle
30 fel)ne betücvung ligt bavl)nncn: C\ft) fltcl^ite, e§ fei) alfeo ved)t, ^stem: go lange
l)att man-:- getiaUten, oteui: fjo Piel leiitt uiügen nit ijvveu, Stein: etlid) l)el)ligc
öetev l)a6en bifi nnb bife gcfagt. 1a l)aftu bie fünft be« fonigo bon t^ngel=
lanb gaulj unb gav, gerab alfj t)ettc id) bev tel)nö nie geUnift, Hub ev müfte
/ gtQlt)6 C jerc C j gavftiac H] pfinniflc (' 1 arftvflffft />' mürbe d
ö iDEC^miitici E .<» gern (' Iti türftigflid) JtiJ mcljnt (' 11 »iifte H VJ ©iigct^
lanbä -ß tjo6 ]'■ git^tifflcii (so neben gefc^r- ret/elm.) C II müg (' 15 ben C
16 t^obeUn] »crnic^lcn t! IT Sat^u (so immer) B 19 ietügt C lugcn ß 21 tilgt (/
flcet C 22 gcfd^ü^t CE 25 toet)6t (so meist) C 27 ^autJtftud B ^oWttftiid C
ganljen B 29 ben nod^ A 30 glonle (nie immer) BC mögen (so iifter) E
') Vgl. Bd. T, 621, G; 632.
238 *.!liitli'Dvt bciitjd) nuf fiöiiig .ficiiiridjs a^iid). 1522.
mid) aKcr crft lernen, Ukiv biijlicv ivll^il'^'» tft ^^o" fco inel lenttcn obbev nlfj
muft^ brumb redjt feljn, baö bev fiiniii Don ß-ngeUanb qlfco (^Iclubt.
'^llBo Hiel filirn-J ift tjnn biefeeS fonicv? foptf "i^jt, ba-J ev l)nn fid)
fd^Iufle unub ficbedjt, bn-j lnel)6 Sntl)ev Uml, bac- fju IniMV (^duiUten ift, ba^ii
ßo fidjt er eben bno felb an, boc- mbr-j nidjt nott ift, Ijbni bii fa^en, dyi fei)
lange nnb lum inelcn gebauten, fjonbernn iri) niuf; l)l)in ant',el)ijen grniibt, ba>5
Cy redjt nnb Inot \]o lange nnb bon nieten geballten feb. M) ^'m '"i*
fcbner fd^rifft bic rafjcnbcn ^^abiften bnbbn bringen, baf- fic bod) tuiften , Ino
Hon fic reben obber Uuirnber idj niitt bb» ftrebttc. \j\d) frage fie nid)t, luie
lange nnb luie uil alf^u geljallten b^iben, f;onbernn obü redjt gebalten fei)- ©o
antbuirten fie: tvg ift ^o lange nnb lum fjo oilen geballten. :^sä) fobcr
trinrfcn, fco fagcn fic, ber (yfell trcgt beii facf.^ Sft-S "id)t blinb, toll boW?
,3d) frage aber eb" iglidjc bernunfft: äßenn bao gnng ift, ba-i nnfccr
glaube redjt fcb, icii-' er fco lange nnb bon bilcn gcbalten ift, äBo mit inollcn
lüir bcr ^^uben ober bes Siirdcn glanben bcrlcgen? ©agen Inbr: iS^i l)aben
nnfernn glanben fo uiel Icut fco lange gebalten, So biben beibc l.'^snben nnb
SiirdcM geUnmnen. S^'cnn bcr 3:nrdifd} glamb ift nn beb taufcnt iaren alt
nnb ebe anffomen bcnn bcutfd; lanb Gl)riften luorbcn ift. Unb bic ^H^en
Incrben über ,',biebtaufent iar an,^il)en fnr C^t)riftnv gcpnrt \](x. llnb iuarnmb
finb ben Inir bentfdjcu C^ljriften Uiorben, fo lun1)bn nnfcer borfarn bim
beutfdjcn lanbcn allcfanipt abgoter gecrct b^ben bon anfang? 5Jtit bcr locbfc
tiiirt bcr l)eibenifd)e glanbe redjt nnb ber d)riftlid)e glaube unredjt fein. Tcnn
ber l)eibnifd; b'it l'il leuger geftaubcn uub ,icben mal mebr imldo gcbabt.
;jft bcnn IUI nidjt ber fonig Hon (i-ngellanbt fampt bcn biH'ift^'» fd)iH'
gefeiten mit bbvem langen fbiefc^ Hub ob fie fprcd)en: o'a nnfcern fpiefc bntt
bcr l)cbligc gcljft geniad)t aber nidjt ber Surrten unb ^^snben. '•^IntUunl: ino
mit iuill man baS bdncbfcen'^ S)amit bü§ bcr fonig bon Ivnc^cnanb fagt: 3^)
glelnbtv alfco, nnb lucnn idjä fagc, fco ifty gnflg. So tnirt ber Surrt »oibbernnib
fagen: ,3>d) glelube and) an mebnen fpiefc, er feb bom l)ebligen gebft, brumb
iftc' guiig, bnö id)c< fagc. Sil)C, alfo feigen bic beblofccn leutt unfjern glaloben
nnff bcn fanb nnnb geben, nur ben nndjriftcn grunb uub fterrt bbro uuglaulien
mit bl)rcn lügen unub alfcnlicn.
SBaö ift unfc nn bie Ijebligc fd;rifft nüti ober nott nnfcenin glonUien tifi
bcftcttigcn? fiaft unfc nur fagen: 6ö tjaben biel fco lange bafiir geballten,
briimb ifto red)t. So loirtt ber cf)ebrnd), ntorb, rauib nnnb allerlei) fünb ond)
•/ flfbnrtjt /.' flcbncfjt /•.' .S' luüftcii C tuoftcit A' !' Uioiiitior /.''' /; fovbov ('
/.'; ijcfltllc^c J: l)i'(iUc()C C ijcMidjc /v BCiulg JJ U fllniib (' luoUoii /!<.'/>/■: /,". iifv=
leigcn C IT iav JJ lH cc JJ 2cüt|[f)(anbt J! 19 -taitiant C für (5()i-. /; uor A'
'Jt2 ^cibnifc^c C 23 bail 11 Iicibijcfj (' ■?•/ nmi <! nun (n-ic immer) Ji ftiiäclniibt /■'
fel)ii C -Jr, jcvcm C 'JG (jcljriß n Sürdcii 7iA' 28 ßfnuljtä B] fltalufiS 6'A' itfj
fngc E Züxd D St ftcvdc 11 jcr§ C lingtniibcnS M 32 jcvcn C nlfniiljcn K
33 iiiilj C'E 30 uUuä) C
') S. NacUträfie.
«ntlBort bcutjd) nuf Siönia, ^cintirf)? Sud). 1522. 230
norf; rerfjt lucrbi'ii, beim fic linlu-u lunt bcv Uu'llt l)a- (letuerct. Sil)c, lolrijc
id)iil.i()evvii t)at flütt (im fjoubcvm rabt bev papiftcu fivrfjcii iinb bciii in-pftifcljeiii
nUiliUicii iH'vidinfft, bov fic fid^ feUi l)nit 1)I)it luiiificn bctjjicn unb l)()v cl)ivii
fleljfci; fvcjien, »ie ''Jlpücal. 17. Htm l)t)iicn flcfncit ift. ciieub.n.iG
S)arumB loiU itf) ^ic aBcrnuil beit '-papiftciiii an beut fonige niitluoitcii.
?(iiff§ crft: bin- fciiiiie fpiefe (\ilt iiicfjt. Tcim liuiv ift ba§ fprid) Uuirtt: 'aini-ö
l)iiiibcrt lax iuivcd)t c^diu'fecii ift, luavt nie feljii ftiinb vedjt.' llitb »uciui bie
iiivt' iTd)t mec^tcti, twt xfyt bcv teuffei billid) bev aller fteveditift auff erben,
bev Uli iiBer fiinff tanfuMit iar altt ift. Tniiuti iiiuf! inait anber flrimb
1" antieliflen beim ber lieptt teuere itnb inenfdjcii fljiiu. 3luffy anbev linffeu
jueljne '^^npiftt'ti »"b muffen^ tjefennen, ba-3 f)Ct)Ii9e Pettcv offt gel)vvct l)aBen.
Xavinnb man Ijfjven fpvnd)en nidjt glelnben t[)av, fie fnven benn l)eUe fdjrifft,
Ix'ie \'liinuftinua felbo offt faget. '^(nff« britte, ob fie gleid) nid)t (\el)vret
[)etten, fjo l)abcn fic bod) fernen gcloaltt, avticfel be-5 glatobenv l^ii fetjen. i5onft
15 [»81. i»i| lui'irbc bev artictel fepii cnbe tocvben, luie e§ benn fdjou cvivingeii ift
bnvd) bie Cnnuiüa unb l)ol)en fd)u(enn. 51od) mcl)nct fonig tjeljnvid): (H fei)
cl)n avtid'el bc-j gtambeu'?, locnn cv cl)u fprudj ber oeter auff bringt, '.'llf!
ba cv aufe ?tmbvofio cl)nfiivet^: 5Iad) bcm fegen be» pvicfterö ift nidjtö ba
benn bev Icpb 0"l)rifti .'c., bavauS fdjicuft ev, ba§ fel)n bvob fei) t)m faevament.
•j'i llnub fil}et uidjt ba-? tolle l)i)vnn, luie bev felbe fpvndj eben fjo ftard fd)lenft,
hai and) fet)n fcfjmart, favb, geftnlit ba fei). S)cnn ev fprtc^t: 6§ blcl)bc
uid}ty ba benn bev lepb C^l)vifti. äßev uid)tC' ba leffet, bev npmpts alle-S tneg.
Savumb ta^ idj fold) tnndiel, ungelnifs fpviid; fonig l)el)nvid; unb ber
pebftifdjen fiv^e t)^rö glalobens ovtidel feljn. 9Jle^n glatüB fott gottiS fpvud)
25 Im avtirfet baten lauttev unb allei)u, ou nllev nu'nfefjen tjiifalj, bca unb fepn
anbev-?. Üiott leugt nipv nid)t. 'HHc menfdjen fiub liigener. Unb alle Ijcplige i!Mi.;,ii
Pctcr, föcun fic anfjev bev fdjrifft vcbcn, fjo fcl)lcn fic cbenn fjo tüol aljj
anbev menfdjen. 3iMe abn meufdjcn Icvc Iju mcljben fel)en, l)a6 id) fdjon
l^nüov buvd) ein fonbevlid; bnrfjlin !vefftiglid) beloeljffet - , Unb baniit touig
30 ()cl}nvid)C' bnd; |ü boben gcftoffen, ef)e cö an bcn tag fomen ift, ber id; il;t
cl)ncu ani)\l)c, 5Jtatt. 15.: 'JlSevgeblid; bicncn fic im)v mit menfdjen leven unb watui. 15,9
gepotten.' Xißcr fprud) ift ml)v allcpnc ftavtf gnng Uiibev alle fpvud) bev
nicnfdjen, bie fonig beiinvid) auffloivfft, unb Inenn ljl)v fjo Piel loeven alfj
btcttcv l)m liuilb unb fanb am mcl)V. Unb IriU t)icmit fernem gani5cu bnd),
3.', bao nid)t mel)v benn numfdjen fpvnrfi unb allte berlomen Imm gvunbt fi'ivct,
geauttlüDvttet l)abcn, ioic »d1)v fel)cn luevben.
2 fonbernn C fflaftiidjcm E hm S8äp^ti]ä)tn B :'> an bem f.] üft bcm f. <■ ■'' fünft
JiDE gtünbtv; WlDiffcntyi jnaünBE 12 2uxumbJS ficUc] Kote C « fagt C
14 \un^t mich D 15 XOüxbt 11 bann B 16 me^nt C IT tälkx (so auch unten immer) B
m ^nfütt C iiit C 20 %i C 22 lofjt C toffct D loeal fjintocg C 26 lügt C tiignct CE
Ijoljligcn /'■ irwennf. a.]Wcnn ficnilsfibcr C f atcn C fclcn 7i' äSfctjnC 29 Jcrctjfcn C
32 gnü J> flJviii^ (2.J BCE 33 -wütfit C 34 möx E 36 gcontluortt C
') Assertio Bl c 2^ ; Wulch XIX, 172. =) Ohm S. 721]'.
10
240 9[iitUiott beiitjd) ii»t .Röiiig Aeiiiticf)? 2?iic5- 1522.
Sßnr iftv, cv füvct nid iiirücf) bcv idjviift, Uu-im cv lum neben lienbelln
rcbct, nnb leffet fic an ben ranb lun)d)en, bac- bev el)nfeltic]e liauji jull nielineii,
cv fnve fic Ijn bcv fad) nn l)t)r fcUic-, ^o er borf) nnr niid) bantit fdjillt ober
fonft cttUm'? an]] ridjt, bivS tuiv fad) nid)t'5 bicnet, alfe Um bic fdjriift Oevpcut
f)aß, net)b, fUidjen, l)offart. Tarumb luüUcit Uil)r fel)cn ben el)nigcn fprnd),
ben cv luiv fad) füret, >ine felfd)lid) er Dlin lianbele, baüon Iniv broben
gefagt t)aben.
"S^a ic^ nom facvament bcv uh'1)1)c gcfagt r)atte, baö c-S teljncn gvnnb
Sit. 1, r. ijiin bcv fd)vifft bette, iicndjt ev nn' ben fprnri) 'ij.Hinli ab Sit. 1.: '.^d) bab bid)
Ijnn iSxda gclaffen, baci bn foUtift Uolienb anvidjten, ba irf);: gclaffen []ab,
xmnb bie ftebtc t)t)n nnb l)cv mit (JUtiften befcljen, luie id) bl)v nevorbnet
{)ab' 3C. Xai- ift bcv einige fpvnd) l)ni ganlicn h\\ä) , bcv el)nen fd)et)n batt
'i^S'm''.' 1?^ tjuv fad)e. Senn ba-J cv aud) baffelbv anl!eud}t bie fpvndj 1. limo. •"•. lum
bem l)enbcn nufflcgcn, fif)et l)bcvnian luol, ba§ c-j Pon cl)m l)cl)nljcn fopff
n''3-%9'c'^'^f'^l" ^ogen luivt, nnb nid)t-j Inun pvicftcv liH'pben gel)in-t, ÄMc act. 8. 13.20. ir.
bie '^Ipoftcl pflegten bic t)enbe auffijntegcn allen glclubigen.
?lntt)üovtt id) nn: Sßcnn S. -.panluS mit bijiem fpvnd) bem '-J3ifdjiiff
nllcpn bie mndjt gibt. Im ovbinicvn obbcv pvicftcv mad)cn, feo nin^ ba« aUeö
«vfl. i,^2if. nnvedjt fcpn, lunS ba luibbev gefd)id)t. S30 lefeen lupv net. 2., ba« alle inngev
tjn famcn S. '•JJiattt)ia5 evtuclctcn nnb bvnbev lofjcten nnnb l)l)n Ijn ben cl)lffen m
■■^Ipüftclln tjcletcn. .S>ic foUt 6. ^dxu5 obev fonft t)manb allcpn ©. 51iattbia-5
ovbiücvt l)abtn, äBo S. ■'inmln« follte ()cl)nbcn Pcvftanb ()nben. Tee- felben
5ipa. o,2.;>glci)d)cn aet. 1. tnvfte fepn '.'Ipoftel allei)ii, ia nnd) alle apnftel im mal bie
gevinge lucpbc geben (luic fie c« nennen), bie ficben biacan |m mad)en,
Sonbevn Une bcv tevt fagt: '8ic bcvicffcn bie gant;e menge bev inngev nnnb -'s
U'cleten nnb faljten bic ficben biacon alle fampt.'
Savumb tan bcv fpvnd) ab 2itt. fcl)ii anbev Pcvftanb l)abcn, Senn ba^
Sitns foUe elltiften obev pvicftcv eDnfcheii nid)t allein, fjonbcvn mit lui tbiui,
Uielen nnb beloitlignng bcv ganbcn gemepnc, obev miiften alle 'Jlpoftel pnn
obgefagten ftncfcn gel)vvct f)abcn. '■Jltf^o finb evnad) nmlfe bic l)cl)Iigcn Octtev :iu
(^l)pviann-?, ''^Ingnftinny, '.Ümbvofin'J nnb |iiu. (<ii| pielnu'ljv ovbiiiiert loorben, toic
bac- pnn l)l)ren biidjcrn vcpdjlidj bctucpfjet loivtt, bac- fidj fönig bf')"!! fdjcmcn
foüt, ba-5 ev fold)« Pevbamncn tijnv. ''.Jlbcv ttmig bd)n|! loollt nnf? beö inipft'j
tl)vanneV) gcvn fdjnljcn, bie nnfj pvicftcv cl)nfct;,t nnnb anff ben biiUf] labet,
:.' Injjfl /.'/■,' nn bcii raub] l)l)iiaiifi f.' cljiiinltiiic /■' fiiifi'ltifl (' ."< luülleii (so mu-li
unten) (' » flcjaflct /■-' l)ctlc /•'/',' !' ,5iicfjt (' l-'i baüfcti C rir/ili;/ iro/if bajclO(§)
J6 fllflubigfii /' lii jiiiiflcn J'- 'J(> cvtueltcn '' briifict '' tofctcn I> '22 ovbinicvt 1>
23 tutfftc C ji'i molj I) 24 nennen] ntmen /' 2:1 bfiiiffcn /!W -'*' bie i'Hüftn /.'
fehlt C 29 gcmeljn C :I0 naä)n\aU (' ()evnari) malfj J> 32 xtljä)Uä)] jcljon '' luiivt C
3H Bctbnmmen JIV i^uv] H)ax HC tljut />/■- :i:i:',i nnü H« fcf)«l)cnl iiu6 z^xw iictjüljen
b. 0. t. C :u l^iiljcii DI-:
') Assertio Bit 2; Wnhh XIX, 277.
Mnttoott beiitjc^ ouf fiöiiig .^ciiitid^l fSnä). 1522. 211
\v\)x lOüUen obbcr ntcl)t, luic iiovljeljttcn ^c'-'o^oain pvieftcv cl)nfe^t, töi(d)c er i. so» 12.31
UiüUtc, bai^ bic ic^vifft ftvafft.
Ta-i ober fonig l)cl)nk für gibt', bie firdjc tjabc mad)t, in-bciiy iaiva=
nient elinluiiclicii, ob» aud) l)im bev jdjvifft nid)t gviinbt f)cttc, glcl)ri) loic iri)
■• gcüigt t)nbc, ba-5 fie mndjt l)att, ^iicvtennen, tiiild)>5 gotti-J luortt iiiiiib nid)t
gotiv liun-t ift, lüill idfj ,^u ferner l^cl)t antiiiorttcii. Xcim bcv gvojic grob
tbomift fopff fit)ct nidjt, bas bic madjt, Icvc tut tl)abcUn, iin^ nllciii i)nn
bcv jc^rifft gcpüttcn unb cl)iigcjctt ift, 2)a (^'f)riftu§ fpvidjt , 'OJiatt. 7.: '.sliiittctanotiii.?,!!
cudj für beit falfdjcn '4.hopl)ctcn.' ;\tcm ^sonn. !<•.: 'bic frijaff boren nid)t bicooiiio.r.
10 frcmbbcn ftljm.' vHber nein lere unb orbenung eljnl^ufetien ift nid)t bcfolben,
ia e§ ift jnand;feltigti(^ öerpotten. Xu bift el)n grober ^el)n^ unnb blel)bft
ct)n Ijel)n^.
Stud l)nn fonberl]el)tt, fjo bcr fonig belncbüett loibber luid).
XiU- crft ift imm abia\i, bnc- id) el)n tcufri)crcl) gcfdjoltcn bnb, ba§
15 iDibber (cgt fonig l)enrid; alßn-: Ülui bn-i Umr Ivcrc, S,;o Inercn alle '-iH'pft
teufdjer gelucfeen, auä) Sco fclbs, ltii(d)cn boc^ Sutljcr offt getobt t)att.
5(ntniort. 3Bie bcnd}t bid) ? 3ft "^'i'-' nii^t ein f oniglid) fdjiadjt mibcr
bcn i'utbcr? £otd} uerlcgcn folt nicmant gefalicn beim allein bcn '^Iblnfj
feuffern, bie ba-? fonig» bud) le^cn. ^s^ iiab grunblid) bclncpBct, bov bic
20 3Ibla§ 58cpftc tcufrijcr gclncBcn finb, toie iljt alle locÜt fclb-j grcpfft. S,]o
meint fonig benrid), C^v fci) gnug, wenn er on alle bclnclifjung fagt, fie fcDcn
nidjt tcufd)cr gclocBcn iinb nid)t ein Inort auff meine grunb antloort. '3tut
regem out fatuum', ^cl)ft c».
Xa» anber ift Pom S^apftum, ba-3 id) and) mit ftardcr fdjrifft t)nb
25 geftoffen, bic Icft fönig t)ci)nrid) unbcrnrtt nnb bclocrct e» mit fepnem gnt--
bundcn.* 9femlic^, bal er gehöret l^abe, bie t)nn ^nbia foUen fic^ aiid) bem
Stapft unter tl)un. oitcm GJrccin. .Jtcm 3. •'öicronimus. Sßa? fofl id) fagcn?
3ft brum ba-3 '^apftum rcdjt, bas tonig l)Cl)nrid) fold)» l)6rct unb bcnrft ?
@jo tfts auä) unrcdjt, ba§ ii) anbcr§ 'ijbu imb iDcp^ bal3Ü, bas fonig
30 ^et)nri(^ leugt unb ©. .öierontmu«, ben er anijcugct, fel)n Voortt Pom 58apftnm
2 fttaffet C 3 fitc^ (' oxitm] orbcnt B 4 ab c§ C 5 tjat C 5;« gotti«
hi» ift] 9. tDottt ift ober nit C ß bol »il C groß C 7 t^omiftifc^ C fic^t C t^obbcUn]
fdölDcfeen C 8 §utcn C 10 frembe /■: neürec C 11 -fettig C Su bis fjc^nö) Sorüti
6(1)6 ein gt. 1^. C 13 JcWegett AD 14 tufd^ctel) C Sciiti(i^crcl) (entsprechend ttnten teilt jc^
II««-.; E n> l^cljntiii^ D in jcli C 17 bu^t C IS folid^ B »erlegen] »crligcn /•-'
79 laufjern B ba#] bc§ />' grünbtticf) B 22 grünb B 2ü taft B (aßt C Buberiirt /-'
-btxuxlCDE 27if)t)nE ^kxonmuS (so attch 30) E 29hax{i)iüBV .W 3^eromimil />
') Assertio Bl. r2; Waldi XIX, 263. ') Assertio Bl. h^; Wakh XIX. KU.
') Vgl. oben S. 190,8. ') Ässertio Bl. b4; Walch XIX, 168 f.
Sut^er« aSerle. X. 2 1*>
242 9IiitWott bciilfcf) niif üöuut, .Cit'invid)-3 fßuä). 1522.
jngt. Tdv id) uiel)iu\ thn\c\ ficliiivid) tri'Uimc obbcv id) tniiirtYii. bfv felfc nicfjt
S^a-i brittc ift lum bcijbev gcftnllt, bao bcu £ei)eu mit iiiircd}t ci)nc
i^cimmen fcl). öie Icjfet er aticvmal bie idjrifft unb fjellc ioort bc>S C^uaiu-iclii
I sor. ii,23ff. nnftel)cn, bic id; i^efiivct l)ab, unb '^niiili 1. (iov. 11. unb mcl)nct, er foHe ■■
iüd)t üuff met)i!c jdjrifit antluortcii, ^onbern id^ foUe fd)rint fnrcn Inifcn unub
fetjnem btojicn c(ct)ffer folgen. 3}u l)örct, >DOy er nnff bringt.^ 2)ic (>f)riftlicö
firrfje (iprid;t er) I}eIIt bcö morgen?' ntcjje, ha-i borf) (S{)riftn-J auff bcu nbent
ttjan l)att. ^tcm U'l)r tljun lonffer l)nn beu tttel)n, ^o bod) bivi G^unngelion
nidjtÄ bauon mclbct. So benn tjie bic ürdje rci^t unb luol tl)ut, bac' fic cv i"
cubert unb |ü fe|t, ©o ift auc^ ba§ Jnol t()an, ba-3 fic eljne geftaUt a6tl]ut
unb batt mad)t, alte-J nnber ob unb Uh unb ciuffiuifctien. Iq\( ligt ber ^vfuttjcr
beviiljbcr (ftcl)t am raub gefdjriebcn), bn, ha, gctnouncn, lucr fou bao liiibbcr=
legend Chj, eC' l)at nie tct)ncr |o glcl)c^ ^ü troffen nnff beu i'utlicr. Uniib
ob id) gerne euKanffen Umllt unb fngen, Wnm muft nid)t Hnifier bret)n tl)un, i->
So tontpt nn)r ber bellt oon (.'»■ngelliinb ^uuor unb uvteliUet, nid)t mit
fd)rifften, Sonbern mit fel)nen foniglidjem bundel: Ser lutber loerbe fvel)lid)
nidjt feo tunc fel)n, bac- er on Umffer bcu luebn fegene.
3lnttlüortt. Q'i müd)t eljm (mit urlalub) bie ftrnngurici beftebcn über
ben groben narren topffenn. Unnb [i^i. ßn\] löcnn id) nid)t beu cl)nfelltigen bienen m
muft, id) lüolt uid)t et)n Uuirtt l)ie lui antlnortten. iH ift fdjaiib unb fd)ab, ba-?
mau fold) narren bud) lefeen foÜ on Iju ;Hom unnb bei) unfern nad)parn.
■Jülo fagcn U'pr, Ü"f)riftu>o l)ott bel)ber gcftoUt eljugefclit burd) fid) unb
5paulon, fernen \Upoftcll, bruinb iftü l)nn tepner (Kreatur nmc^t, boS fel6
enbernn obber ablmfetien. 9lber er l)att tel)ne l!el)tt epngefeljt loibber atcnt 2.-.
nod) morgen, nod) tag uod) nad)t. 'Xarumb ift-? allen (^'bviften frei), bad fic
mugen mefj t)abcn, loenn fie loollen, eä fei) abent, morgen, mittag, mittcr=
nadit. Tarumb luenn fonft tel)u ungefd)idlic!el)t ba ift, loere a fein funb,
mer am abent ober mitternari)t uu-f] l)ielt. Tic lieljtt, ftette, perfon, flepber,
fitten unb lua5 mcl)r eu^eiiid) ift, füll frei) fel)n unb ift frei) l)bcrman nad) -m
fepuer gelegenl)el)t Im braud)en. i^-:- ift niri)t funb, ob bii l)m (^"()or, pnii ber
fird)en, l)nn ber ftuben, l)m feiler, Imu ber famer, auff bem fellb, auff bem
Inaffcr, pnn ber lufft meffj [)elltift, alle ftette finb frei), alfjo and) olle ljel)tt
unb ftunb ift frei), (Vv fei) umb jed)-5 beo abentto ober umb liUictff l)ii ber
1 mein /> Ivalumc /.' tvatom (' 3 c^m\ cljUiS /; / jcl)| ift /' nb cv /.' Ijcflrl
Uact 0 ■/.". imb bis Ijali fchll li r, Sor 2 BC \oÜ <' i! jol (,' bic (ifrf)rifft C
10 haxuon B bnim (io in ntUn Fällen) B l-> üc\t C i:l ein bo f'c/ill /■' /.V tl'lll ( '
'JO Ippffcn] fopff <■ 'J'J 9if)om J! iinc()patvivii B(.' imrfjfmuvu A' 24 5Pniiliini '' 'iMiiilo /■.'
25 Webet C :si) nugcrlidö '-' .'« tjclltifi .1 ftalteft /.'] l)iclleft '' .VV jloulff (so nwh
unten) BE
') A.i!<ertio TU. d; Walcli XiX, 17(1.
?lnth)ott beiit[c^ nuf flöiiig §ciittid)3 SBiid). 1522. 24:1
nadjt, uu-nii mir bcv iilnUUie bn ift. Srolj nirfjt nflcin tbmc\ l)cl)iil;en,
Süubevu cnid) nllcu '-ycpftifdjcii fuiil.u'ii iiiib iillcn teuffellii baljü, bn>5 fic anbcvo
bcloetifjeii.
% Tvumli iollt foiiig f)et)n^ ^uüor bic bvUl auff bic na^cii ticji-lit IhiIh'ii
.'. unb befel)cit, bac- er luii'ov cvtüctjfjctc, bac; man iiiuftc iiiiv bcc' morc^eii-? uiiiib
fi'i)ti aiibev tu'ijtt iiicfe linllteti. So plumpen fie cl)n()cv mit i)()rcm traiuni
unb balucn brauff. ÜLnn'umb Ijntt jcl)nc flvolje fliifil)cl)t uidjt aud) biiy (\na,c--
^ogcn, hau b'briftu» 33 iar alt meß l)ieUt unb facvauuMit gab cljttel erUnid)fjcu
leuttcn, hjildjC' boc^ nu Pereubert ift, baS aud) prieftev funtilug, iedjtug, .!."> iav
10 aüt meiß ballten unb tiuber Hon tiluelff iaren bao iacvaiueut uemen. ,\teui
§0 modjt er Oon ber ftettc jagen, ta^ 6l)riftu5 an ungcloel)betcr ftette, bau
ungetoebbeteii flebbevn utefB bielt, fjo nuiuv boef) nu anbevo bt'lt. C bev
Üugcu leutt, man jollt fie nbev bie genfj eljer feigen. Tenn lül)r gönnen b(n
ä^cpftiidjen f)et)ligen foft lool bie trefflirfje uelü articfet bcj glauben?, uemlid; bie:
IS ^\d) gleube, bac- mau be-S morgens uieffe f)allten foll.
3d) glelube, ba-j mau pun fivd)eu meJB brüten foU.
3(f; gletnbe, bav man platten unub taffel an l)abcu foUe, uuub linvj
bev mcf)r ift.
äßpr O'bnfteii aber gletubcu, hau fold)e gleubigen groffe narren fiub utit
20 l)[)ren artirfelu. Unb laffeu unß uidjt auff fonig bi'pulieu buurfel fjoubernu
auff Gbriftu«? loortt, ba er fpridjt: '.öoe facite. äBcuu obber luie offt l)l)r ba-5 ' •«". n, sj.
tt)utt, §0 .tbuttö |u mcpuem gebcdjtnif;.' •'öie beutlet er Inibcr morgen nodj
abent, Souberu left, ia feljt alle|unt frei) unb Oerbampt alle, bie e-:? au epiu-
^eljtt faffeu nub biiiben looUen. 5Uf]o aucf) @. 5paulua 1. Gor. 11. fd)reibt
ih offcutlid): '.'önugert pemant, ber effe ba b^'b'neu, auff bao pljr nid)t Ijum isoc. n.a«
gcridjt |n fauu'u fomet.' 5it)e, l)ie Icffet '4>^ii'li''^ ni"'*) ,)". bao fie Oorbpuu
effen mügcn, e^e fic bo§ facvament cntpfal)cn, Ino ce nott ift, baiJ er freplid)
aud) alle bept frep feljt. Xad aber ber i^apft mit fepucr Ijurerep l)ie bie
geloiffen alßo gefangen upmpt, baö er aud) beu berftoffet, ber epu truucf,
30 biffen brob» ober crtmep ober etlid) Urnffer tropffen Iju fid) upmpt, uuub madjt
cpn uottigeu articfel braufe iüiber bifje frepl)el)t uiib lourget bic geluiffeu ou
nrfarf;, beo luirtt Pb'" li'bn gott, ber tcuffel, banden.
üßibbernmb fage id) unfjcru fdjloermeruu, bie fid) unters uauu'u rbumeu
unb alle f djanb anridjten , tretten auff uuub prebigen , Icenn fic nur \va-S
35 nc>rc§ tniffen, ba-S man oon ppn fageu folle, Jenu felbigcu luill id) bie mit
nid)t taub geben, ba-:i fie mit ben fttffeln b^'it'pu farcn, fdjrepeu uub toben:
2 f8ap^i'i\ä)tn (so immer viit a) B 5 crlo>)6te C d plonipcn B einfjor] iiiciit J^
9 fünfitig l'f' 10 nement C n ftatt (1.) C tingerceljdjt Jl uugctvjcifjetcii ftotte C
12 anberft B 13 gönnen ü günncn BF. 14 5Bäftlicf)cn K namtic^ B l.'> c^la\lbc (Idfr
wie uriten) BCDE 19 glctobigc l> gläubigen C/-' 22 meinen E gebecf)tnnä B -niifi E
2H all äcl)' -fc' 25 f)Ql)mcn /; I)el)men D 28 f)uvevct) BC -u- K 30 6rot /' jii im C
31 nottigen BCE hjurget E 33 ic^wcmmern B] $rcbicantc C 35 \oüt] joüt C
Iß*
244 9lnth30tt beutle^ auf fiöntg Ctcintic^ä SBucf). 1522.
'l)a, in, id) mac[ am abmi im't5t)i-ilteii , ija, ici) mil mid) iuuuiv int ciicii iinb
fauffeu K., 9lel)d) Inie bic 'Inipiftcu eil;,!! fcev miff bic liitdJc iin)ttcii fciUni,
Qlßo füret bi^c bcr tciiffcl allni fcer auff bic ixdjtcn icl)ttcn. Xrinnb foUcii
fic lüificn, la?(. P4] ha?- id)C' ind)t mit l)t)n [)allte, fie linben aud) l)l)r id)Uicniien
nid^t Don inl)v.
©onbcrn id) jage alßo, hai- mtjxc- luolgcfcUct, bc-j uiorgen-j mfjü linüteii
ober facramcnt iiud)tevnn empfaticn unnb mit gelnonlidjer liieliße liaiibeUeii.
3l6cr bac' eljn articfel brnuß gemiK^t loirt iinnb Qlß el}it itpttig geiel^, Inie
!6nig l)et)til3 itiib bie ^nipiften gaudcUn, bne eo fimb icl), Incr nnbcr-ö ti)ett,
bn-? luoUeii inljr tiid)t Icriben, auff bißc linife fel)tteu lüoU'en \v\}x nicf)t
tretten. ©onbern auff fret)er mittclftrafe Het)6eu, alßn, luenu ijemant nid)t
fafteu fuub obber uuditern uugefdjicft luere, ber foU effeu uub triiicfeu unnb
mefB tjallten obber facrameut empfaljeu, Uienn, too unnb Inie er linll, ailcliu
ba» er fe^n fittig mit gotti» furcht unnb bant!6ar!el)t bißcr frel)l)el)t braudje.
3i'er aber nüdjtcrn gefd)ictt ift, ber blctibe bei) ber nllten Inetitje anä) frei).
Unnb la^ l)t)m auff fel)uer fel)tten gepott, nott, gefetje, geloiffen, fuub ober uclu
articfel be-i glalobcuy auffrid)tenn.
V'tl^o fage id) aud), baS fein fuub ift , loaffcr t)uu bcn liH'l)u tl)nn ober
nid)t brel)n tf)un, Sonbern eo foU l)berntan frei) fepu, t)ie lut faren, tuie er )oil,
unb fepu gcfclj lepben. Sßpe tool mid) bundt, i-i Inerc beffer, fcl)n loaffer
brcl)n tt)uu , inepl im)r uid)t lef;cn, ba» C^tjriftuö brcl)n tl)an l)att, unnb cl)n
lauttcr mcnfd)en funblen ift. Xod) mpc id) gefagt l)abc, baruber UuiUcn tnpr
uid)t ftrel)tteu, Sonberu cl)neu iglid)en fel)no fpnnec- frei) loalben laffcn.
S)arumb ()at fonig f)el)nij l)ic bie fac^ nid)t Inol angefel)en, ba-? er epne
geftaÜt unnb menfd)en lere f)at Unilleu grunben unb nötig mad)en auf} bifjem
Inaffcr mifd)cn, bao er bod) uid)t tan uiittig beiuelj^cu benn allepiu- mit
fepnem bunctel unnb ntepncn. 5}u ligt bcm i'utf)er an bem bundel be-s
füuig-5 uon (>-ngcllanb eben fjo oicl al^ an bem bundel be-5 fucfugo.
'Jlud) ba-j er (5l)riftlid)e tird)e l)el)ft, barauff fci)n gant^ bud) fid) brüftct,
I)at er nocl) nie beloclifiet, baö e-J C*>l)riftlic^e fird)e fei), baö alfeo alle fct)n
gefdjtoctj cl)n lautier gepffer ift, uub uid)t fagen fuub, loenu man pl)U fragt,
loa-? fird)e I)ic^, unnb luiU Hon ber tird)eu fd)repben.
^i b'l)rifllid)e firrf)c l)at fepu anbcr lere benn gotti^ lt)ort. Tie aber
uu'ufd)en lere anffrid)t nlfj uottig, ba-ö ift nid)t bie firrf)e, Sonbernn bie rote
^""j^ J'''''l)ure ^11 S^abplonien mit bcm gulben feld) imll phrer Ijurcrep, apoc. 18., loie
iwaiiii. 2c,27tct) bao offt ticioepBet pabe. Xrumb blepben lopr auff O'priftn-? lunrtten, bie
ic^ onkogen l)ab oon bepber geftallt', bie nufj fonig l)cpnli ou Ijloepffel nicpt
1 nur einmal \)a /) 2 linden E 4 (d^crmcn B 7 5onbcI(t)n BVl) 12 fünb (irle
(/eiröknlich) JiC 13 hjic c§ Wil Jl 14 fordet l!CI)E bandinlait B vcvtait B 19 '^ic
fu</l Cvor foTcn ein 22 fünbtein B füiiblcn C fimbctn A' 2:i jcgUd^cn C 24j2:> ein fleftalt ('
24,26 boä I/m mijdjcn fehlt D 2i: mujc^en A" 27 bundclj gütbuntcl /' 2'.i bctiifct (!) ü
') Bd. 6, Ö(J2.
?lnttDott bfutfc^ Quf ftüiiig .^cinridjä SBuc^. 1522. 245
au% imlniflcn ^niibevini oii^ t6niglid)cv fliiabcn iinaiiffiicl6§ct uiib uian'Viiiit^
toort Icffet, liiUcid}t has er unfe l)cl)mlid) f;o fluiiftig ift, baö er im§ bei)
öfjriftiiv loort bleiibcn fietift itnb nur nufiluenbiii iiiif} fincfjt iinb beut i^opft
Iieucfjlct. Tenii er l)at gciucinet, er burff iint5 nidjt anttliuirtteti auff uuijer
5 fprud), ©onberii luljr muftcn nur Ijorcn, Waa er faßt au^ fcljncm fopff im
fd^rifft. V)a, lieber fielinli. bu bnft-- Uui( troffen.
So bitte id) nu, ijbermou luoUe nu felbv adjtcu, limc' foftlic^ö biufiv
^nn bc§ I6nig§ bücf) feljn mnc^ benn fie rmncn fid^ unb fdjreibeno an ben
ranb, ber <,]utljer liege f)ie l)ernt)ber, fie finüteno fe(b-j für bn-j foft(id)ft fti'irf
10 l)in ijanljen bud). äßie id) aber t)ernl)bcr lige, mel)n id), fei) auf; obgefagtein
funb, ^a§ bife 6nd) inu§ enttlneber tt)n cr^ narr obber, ber fidj felb fluii
l}et[t, 9efd)ricben l]aben. Unb bie c» lumen, muffen nod) groffer narren fel)n.
^i) fage aber, ec- l)at nod) nie feiner tolpifc^er Iniber uiid) gefd)riben, on bnc'
cl)n Incnig mit latin getjieret ift. lod) luoUen luir foId)er tliigl)el)t beo fonig-ö
»!> nod) etliche mct)r fel)cn, loie tool id) an ben Vorigen gnüg t)a6 uunb fatt bl)n.
TaS Hicrbe ftücf ift, ba3 id) gefagt I)nbe', (5-^i fei) l)in faeramcut baö brott
unb liiel)u ber luare lel)p unb blutt {5l)rifti alfjo, bao nid)t not fei), Ijii gleloben,
ba^ naä) beut fsöi. El] fegen ba§ brot anffljbre, ime loolid) nicmant ^lunugen
Tiati, fünft obber %o lui bauten, on ba-J id) uid)t Inolt el)n nottigen artirfel
20 unb gcfetj braufj mad)en, alf] muffe mau gleloben, bao nl)mmer brobt ba
fcl). .^ie 6etüet)§et fönig l)el)nt^ fcl)ne fünft ^, ha^ id) l)l)n fd)ier mel)fter ()el)ntj
nennen miif;. 'Üluff-J erft fe|t ef)r fel)neu gruub ber fd)rifft, Soubern fprid)t,
Cy l)ab bie luellt al§o geballten, unb er glelobc, e^ fei) red)t, bau fel)n brob
nod) lüel)n ba blei)be, §onbernu loerbe öerluanbellt l)nn ba§ flel)fd) unub blütt
25 C^rifti. Uunb fibet uid)t ba-j grobe bii'i'n. ^(^-i id) f^i'ii^ baö anfed)te unb
gruub fobcre auf? ber fd)rifft, ba« fo(d)e limubtung ba gefd)el)e. Tie gibt er
nid)t uunb fagt ml)r ba l)er, loa» er glelube, alfj Inifte idyi nid)t liorbi)un.
^-Jluffy nnber ift bau bie reifte luel)f3 IjU bifpiitiereun : Süenn cijuer el)u
articfel fetjt, unub ber auber leucfet ben felbeu, §o ift ber fd)ulbig, l)()u Ijn
30 belnel)f3en, ber l)l)u fetit. 3^enu bie o"i-'ift*-'" 'ii'^f) fagen: 'ÜJegatiüa uou pro =
batur.' 5lod) ift fonig '^cl)n^ §o fing, ba« er ben articfel fetjt unb trel)bt
anff mid), id) folle ba-S 5Jel)n betuelifjen, unb er tuill bas V)a uid)t Bclnelifjen,
larumb fage id) nod) 31el)n batju, bao brott unb tüel)n üerlüanbcllt Inerbe,
Unb biete tro^ fonig f)cl)n^en unub allen papiftcii, baö fie t)^r "fja 'be\vc\}^cn.
35 2ßie looÜ ic^ nid)t ber crfte bl)n, ber fotc^» fagt, Sonbernn t)nu i)brcn fd)ulen
2 lojfen E günftig BCE 4 ^cu^tct] Idjmcucölct (wie oben) C ö f))rudö C
7 Ijcbctmart (wie immer) D jebet- C S"J an ben roiib] ailScit oit C 9 fuftlicfjft /<'
J2 atöijcr (aiich im fol'/enden) BCDE 14 lotcin DE gcljiEit BÜE JH ftüctc /-'
lii fünft (auch unten) ('DE 20 ntjmmcr] Ijntmcr /> bo /> 21 fiewc^fetc D fein fünft V
24 »eine D tUtji C 25 ijüxn D 26 gibt] got D 27 fag E 39 tendEt D tcUgtct B
leugnet CE 31 3iad^ C
■) Bd. 6, 508. '■) Assertio Bt.dj^', fJ^; Walch XIX, 179; 191 f.
246 9liititii)tt bciitftfi nur fiönig ^ciurid)? Siidj. 1522.
fc^rcl)bt (>avb. C^amcra. fclbä \ t% fei) betDCl;felicf)er, bno luott lüc^t tcilünnbcllt
nicvbe. llHivurnB ftid)t lücfjt tonig licDiilj beii fdbcn iimb itnnb Icugt feo offeii=
iarlid), boo id) nÜcljn ba§ fage? .&at-5 borf) bic lücllt nie fjo Inclitt glctubt,
cf)c beim CC' biirrf; 2l)o:nam '^Jlquinay- aufjbratf)! ift.
:3d) \)db nüd) gnmbt auff Pl)vtftii-3 Inort, ba bcr (funngdift finidjt: s
matio. 26,26 "(vr naiu ba-j Brott l)ini feljne licnbc, fcgcnct co unb fprad): "5Icmct liljii iinb
i.s?ov.iü,i6cifet, ba-j ift mein leib" 3C. Unb X^nilü-j 1. 6ov. 10.: ":Ji"t nid)t bno brott,
baä \X)\)x. Svenen, bie gemetinit^afft be§ le^'b» (51)vifti ?' äiJaö nit got bvott
'^e^ifct, biv:- foK man ntd)t Icnrfen, ba§ trott fei).
.'Öie fompt el)ii Sopbift fonig l)ei)nl!en lut bnlff unb fprid)!: 'älne uml w
^l)riftu§ ba§ brob nnm nnnb iegenet, bocf) tft§ nl)mer brobt, Bont""'» nUcl)ii
bev Iel)b und) bcm fegen, unnb ift baö bvott nn Pevlimnbetlt. Tenn bie movt
Inutteu tun alfio: 'ha-ä ift mepn lepb', fprid)t nid)t: 'has ift brot', ober:
'l)n bem ift mel)u Iet)b', ©onbern: 'bn-3 ift met)n leib.'
\!lntlinn-t id): 'Jicpn, lieber fopl)ift, bn entlanffeft mpr nid)t alf50. Du '^
füUtift beiiiet)Bcn, baC' bie Ittanblnng beo brobtC' gcfd)el)en fei), el)e bu bie luortt
bvauff Ijiigift. So tteugiftu bie luortt braiiff, et)c bu fie bclnepfcft. Tenn bi|c
lüortt 'ia-j ift mel)n lepb', befteften eben fjo looK l)nn liiavl)el)tt , SBenn bvobt
ba blcl)bt, alf3 lueuv nid)t ba b(el)bt. Senn id) tan luol fagen: 'ba-i brob ift
mel)n lepb', glel)d) luie id) fage Pon (^tjvifto: '£cr menfd) ift got', baö bennod) 2«
ni(^t nott fcl), bic menfd)el)t |u Pcrfd)un)nbcn unb el)td got ba blel)ben, al^o
I)ie and), 'ba-S ift mepn Iel)b' fan Inol ber lepb bn fepn, bo§ bennod) brob blel)be.
% lu fagift, eä fei) !lar, bac- feim brob ba blel)be, Inenn cl)r fprid)t: 'ba-?
ift mel)u Icl)b.' ?)a l)nn bepnem fopff ift» flnr, ba el)tel finftcrni» pnnen
finb. ^JJiepnftn, luie bn mid) fpottift, (^briftuv fage nid)t: 'ba-5 ift meint brob', 25
obber: 'ba blepbt brob', ^sd] fnnbe bid) nid)t nnd) fpotten unb fagen: (5l)riftu§
fprid)t nid)t '.§ic Hergebet ba-f' brob', obber 't)ie luirtt ba§ brob Perlnanbelt',
alB bn für gibft? ÜBo b^ftu ba-? geleßen, bao fjo Im gloftcrn ift bao belle
lüortt e5l)rifti^
Su fprid)ft, bic luortt finb flar 'baä ift mepn (el)b'. ivrel)lid) finb 30
fie !lar, aber fie geben nid)t, iivi ha brob anffbdre, 5onbcrn Piel mel)r, bn-?
c§ blel)bc. üenn ha-i loortlin 'baö ift' Inepfeet auff ba-j brott unnb bie luortt,
ha et)r fprid)t: '(fr nam, er fcgenet, el)r gab' k., liiel)f?cn alle [2*1. TüJ nnff-? brob,
ba» er l)uu bie l)enbe nam, unnb Pon bem felben, ba» l)nn bie l)enb genomen,
gefegnct, gebrod)en unb geben limrtt, fpvid)t el)r: 'ba» ift mcpn lepb', al^o 3s
bo» bie luortt flar alle fampt auff» brobt lantten pnu allen fprad)en, ba»
5 gri'mbl BC bo J> 1 ^ctib C jeguct Vi! 12 beim auch B 14 jonbcr (irle meist) B
/.5 5!c>)u] itf) mein I> J6 loonbctunnB B 17 jc^flcft — jeijaftu C jogcft E 22 bennod^t C
ß3 Wann II 24 finftcrnul D -iiüg (n-ie immer) E 26 fiiiibc BC n\ä) ß 27 »ctflet C
2S glojictcii i' 3/bo/>' 32 vi'oxHim B V)hxü.\n C 33 bo /J fegnet C 34\)tn'\tXUa ABC
') CardiQali.s Cameracensis d. h. Pierre d'Ailli, rtjl. Bd. 6, !'>08. ') Summa
tlteol. II J, 70, 3.
9lnfmort beiit(d) auf flönig ^eintid^s Söucf). 1522. -^17
man e-j grcljfieu mag, oii bei) bcn blinbcii ioptlifteu , bie nit^t mcl)v tliiiii,
benn bic fpradjcn ucrbcrbcn.
3tcm fil)cflii nictjt aud), Ä.V1111 bii brauff bringft, (*■•? foU allei)ii ber
Icl)b iSi)viiti ba bkXjbm, SBcnn er fprtdjt: 'ba« ift meljn Ic^6', bas bas felbigc
5 eben fo i'tavdE idjtcuft, ba-? ancf) fciin färb, gcftafit, gerucf}, fcfjmacf, birfc unnb
JneDc^c Dom bvob ba bleibe ßunbcrnn aUei)n l>t)iii"tuc' Ici)b, roic bic luovtt
lanttcn: 'bac- ift mci)n lei)b7 Sieber, ftanb auff nnnb "berebe unfe, bas Ijm
jacramcnt fel)n facramcnt fei), ba-5 ift fi'l)n cuf;crlid) bing, toiber färb nod)
geftalt Sonbern el)ttet unnb aUeijnc ber leljb (^'Ijrifti. Sage mir aber, fan bac-
10 loortt 'ba-j ift mcljn leljb' neben l)t)ni let)ben bac- lueßen ber färb, geftallt,
gerut^ unnb fd)macf, i>a5 fie nidjt and) ricrlDanbeltt luerbcn l)nn ben lel)b
6J)rifti. Sßarumb folltc' nid)t aud) ba-^ brob lcl)ben funbcn, Itcnn glel)d) nod)
met)r benn brob ba inere^ ^^d) tan mm cl)nem feurigen eilten fagen 'bac- ift
fcur', unnb borff bcnnod) eiißen nid)t leurten.
li Summa fummarum. Xu unnb alle "^-Hipiften mügen fd)cnten unnb toben,
beh)el)Ben foUt l)l)r uijmmcr metjr, ba^ brob l)ie utjmmer blei)b, trolj eud) unnb
aber tro|, SBic Irot, alß id) gefagt ijdb, 5J}t)r ligt nichts brau, ()alte l)eber=
man, loae er lüilL (i-i ift l)i)rt)nn fcl)n far be§ glaulicnö. Wxjx ift guug,
baö fie ml)r £el)nen artirfct funben brauß madjeu unnb mei)n gcloiffen Don
•M folc^en l)t)rem gefd)lte^ unnb unnii|em getid)t frei) ift. Xarum6 fag id) nod),
Xa-3 fonig l)cl)n^ leugt, ba er fagt, bie ^"l)rifttid)e fird)e l)ab fold)-:- gcfetjt nnb
glettibe alßo. (i'r ttiirtts and) nic^t beliicl)Ben, Sonbcrn bic 2l)omiften nnnb
5^5Qpiften glettjben nnb leren alßo, bie finb eben cl)n !ird)e, »ie cl)n l)nre
c^n iundfralD ift. Sie ürc^e gcl)ct nic^t umb mit unnutjen menfd)en fabcUn.
25 Xa^ er aber S. ''^'auIuÄ Irort 1. (for. l<i., ba er fterlid) biß facramcnt in«, lu.ie
brob nennet, alßo beutet', bac> bie fc^rifft offt ettlna» nennet, ba^ nid)t ift,
©onbern |ubor geioe^en ift, alß ha ©ro. 7. ftct)ct: 'S)er ftab 5(aron fra^ bica. avoic:, ij
ftcbc ber |elT)berer', hac^ ift, bie fd)tange frafs l)l)re fd)Iangen. Sil)e tju ben
frechen tenffcU, ber mit unoerfc^amptem maull barff jagen, gott liege nnnb
3" fage anbers, benn bai bing an t)^m felb» ift. S30 fage ic^ mibbcrumb,
Xa-3 tonig £)el)n^ mit fei)nem fopl)iften f untren (engt l)nn fel)n gifftigo lugen
maul. Xie fc^rifft l)att nie gcrebt anberc-, benn cä an l)l)m f eiber ift, ober
luil ,3"ncler ()cl)n^ nu aller crft ben l)el)tigen gel)ft Pon fet)ncn Irercfen reben
leren? Söer t)at bl)r bcfolljen, ^u glofiercn, baä ber ftab -Jlaron l)ie nid)t
3s el)n ftab ^el)ffe? on tjlocpffel, ber bic^ t)ie l)el)ffet brobt nid)t brob nennen.
Sßcnn bu ee nid)t Perftunbift, loie el)n ftab ftcbc freffc, foUtiftu bcnnod) bid)
e^n 6reatur ertennen unnb gott bie e^re geben, fel)n lüort für mar ballten.
■1 fic^eftu C <J oUein C aüain BD 1J tünben BC'I) loonii fwie auch sonst) Ji
14 bannod^t B 15 mügct D mögen CE to6en] »otent (!) D\ 18 »iU] »ol D ^^r^nn] ^vc
in E 19 tünnen D tünben BC 20 geidjwe^] tefd^üö (!) D önnü^en B 21 folic^S B
23 ^ut CD 2ö Hoilid^ B 2S ftabe BC 3autictet BC bic fi^tong C 2<.i »nfict--
jc^cmpten B 36 »erftünbcfl BC »etftünbft D ftäie B ftöb C
») Asseiiio Bie 2; Waldi XIX, 184.
248 ?liitWort bciitirf) niif Völlig .^ciiiricf)-? SPitd). 1522.
Hub luciin glcljd) fold) lügen beftuiib, ba« bie fcfjrifft ettloaS Tjicffi-, ba5
nid)t alfjo lucrc, luie IniK fuiil? ioplnft betiu-lifjcn , bns l)ic and) ^o tut flotiC?
,Oift-J gtuig, ba-j erfe iagc^ 5o Umllni \v\)x iV'Umllt ncmcn, an nllni m-ttcu
alßo |!ii fngen, bn'ö lH)ntiirtt Mjii liun-tt lilciilu- Dim bcv id)ritit, baa mci)t
im'uv Clin anbevv liel)iKii, bi'un co Inuttct. 'ilH'nn nit bie jdirifit lni]i't, b"l)viftiici
iel) gntt iinb mmid), luoUcii luiv fuflcti: 'Jlciii, fei) bif jiljrint feo iuHH-ifteljCit,
er jcl) menfd) imnb gott gcluefecu obbcr cljm ntcnfdjen unb got glel)d). @o fort
an l)nn allen fadjcn. (5n) Une felin luerbcn liit)r benn bie ''33ianiif)eer Unbcr
anffridfjten unb bie ganlje idjrifft bcn felient l)nn el)n jpott fetten.
■JllBo ni6d)t id) aud) bent touige anttUiorttenn, bel)n [331. üüj] ticrloanbcüu
ift nid)t el)n DertnanbeUn, 8onbernn eö ift t)t)m glet)d) obbcr ift liorlil)nn feo
geliH'fjen. Sprid)t eljr: ^Jtel)n, bn belueljfcft e-3 nid}t, bao tjic HcrluanbeUn fjo
Im beulten jct), feo jpred) id): äBa-J ift-S Don notteu IjubeliuniBcn ^ .l^ft gnug,
bos id)Ä fage, line bu l)ie aud) nur fagift, Brob jel) bem brob glcl)d) l)nu
3. '^Hiuluv inort, unb beUH'pfift bod) nid)ts. Silieftn, lieber tonig, Umo für el)n
nnterid)et)b ift, ettUm-: ^u fageu nnnb ba-j jelb Im benun)fjen, llnb luieber fdjtoiubel
geljft bie fcl)nb ber lnart)el)t trel)bt, ba« ftc aufe el)ni narren lücrd taufeut madjen.
'^Itfjo ift ba* aud), ba erfprirfjt^: Uienn l'utl)er fp fjartt ob ben loortteu
Unit l)aUten, ^o Unrt er fagen niüffeu, ba-J (si)viftu-J ein liiet)l»ni brob fei) l)m
3"i). 6, 4il)i)mel, bie luel)l er fagt: 'id) bl)ini bao brob, ba-j üom l)t)uiel fonu'n ift',
3oi). 16,1 ^Vmn. <i. ^tcnt: 'id) bl)n el)u red)ler loepn ftoct' k.
'JlntUiort. älH'un fönig t)el)nli aud) fel)ues f6uigrel)d)C' l)ett gelimrtet
obber bafj t)un ber fd)rifft ftubieret, lourbc er ni^t feo tolpifd) nlfeutjen mit
flDtti-3 Inortteu. (^l)riftnci ^Vm. i>. beultet fid) felbiJ, (^r rebe nom gel)ftlid)cn
Brob unb uom gel)ftlid)eu )iiel)nftort. Xarnntb ift t)ie tel)n Inort, baö anbcr'J
beutle, beun baö bing an l)l)ui felbcr ift, ©onbcrn (5l)riflU'5 ift marl)afftig el)u
gel)ftlid) Brob uub tiicl)uftoct , fpel)f5 k. 3)enn Ino man ba-J morlt 'gel)ftlid)'
Ijnm ouberu Inortt fetil, Unrt cl)n nein toort braiif?, luie bie Wramatiii iu
fignri-3 leren iurta illnb'-': 'bireriö egregie, uotum fi caUiba nerbum IKcbbiberit
ew). 6, 17 iunelura lunmm.'' ?ll^o lucun *4-^auln'3 fagl: '^fcmpt ba'^ fd)Uierb bev geliftiy',
ba l)el)ft fd)UH'rb uid)l mer el)f;en uub ftatl fumbern gotti-j luort.
l'lber l)ie l)m faerauu-ut ulimpt b"l)riftu-j uidjl gepfllid) brob imu bie
l)eub, fjonberu bae uaturlid) nnnb geliiad)f5cn auff bem laub. So mad)t er
aud) tcl)u gei)ftlid) brob brauf;. Trumb ge()et e>5 l)ie auber« Im, benn ba er
fagl: '^,d) bi)u ba-? brob luim t)l)mel.' S^a ift (.^l)riftu-j nid)t luel)ljen brob, \'lber
1 Wenn] Wenn icf) Jl teftiinb C nWai (für eltmai, so noch einigemal) D 2 flcf)i'l
flcet (' 1 rjinjiivt i'P <" fürt t! fott /> 8 bann auch D 9 goiilicn /'
JU mbäjll B fünifl C ir, jidjftii C 17 fciinb D l'J Wcljfeen 'erob C 2.9 ftubioit m '
t<)iict) BE atfonljc Ji -'.S' Wort (2.) fehlt D 29 lernen l> fic caUiba V
SOfSl Jfcmpt iw nicr fehlt J) Sl ftacl C .JVJ nntcürlid) /-' natiittid) (auch imlai) C1>K
34 borauf! JJ briib CD 35 l»rt)6enbtob C
') Asserlio El. c 3: Wakh XIX, ISO. -) S. EinlciUj. oben S. 224. ') Horaz,
Ars jmt. V. 47.
9lnth)ort bciitic^ nuf .Rimifl .ipcinricf)? f&nd). 1522 -JIO
l)ie i|"t icl)ii lci)b incf)t flcl)ftlid} bvob, ©onbcru bovt ift ev flcljftlid) bvot, l)ic
ift ndiuiid) iDCliljcn brob fetjn Icl)b, iinnb mng S. 'I'niilu-? lüovtt iiidjt aiibero
bcrftaiibcn liicrbcn. '^llfjo ftcf)ct ''|hiii1ii.:. [)ic imb ftofict iinnb frfjcnbet foniii
()ol)iit3eii aiiff-j allov fcljiteft mit icljiiett faulen, lamcii liotcit boii bvotty
,■, glctjc^nis unb bcy fleuctcl lucriJ».
2Ba§ er ober liici)ttcv ()ic fpdiet iiniib fol)n fpottcvd) madjt Inm bom, bn§
icf) bic IjtuD iild)d)iitB bvaudjt t)abc': XaC' cljfäcn ift fdor, Uitb: bcv lueiifdj ift
flot, al§o aiid) fcl) ba§ 6rot G^riftuy Icl)b, ba§ fieljbc natur bcttnodj Hel)ben,
laß id) 9ct)cn. ,^\ft nUiv c\nnc[, hai er fic nidjt bcl)ffct ii nb ftetjen Inffeii imifj
lü unb iiiuidEcIt bal)er, (Vv fei) tet)ii lüefjen Unrbig, baS mit foldjen lue^en ber=
menc^et merbe, baö nllc »oefeen fdjnffen t)att. Sa(^e idj: @ott fra^t nidjt nad)
beo lüefeen Inirbideljtt. ^Jhin mnft fonft aiid) fn^en, gott luerc nidjt mcnfd},
flnitemnl mcnfd)lid) liief;en beo (^otlidjenn Inefjeny nid}t lucrbt ift, nl^o ift bay
brob 0"l)riftii-ö Iet)bo luefien nidjt Inerb, aber bnrnmb fotc^et nid)t, ba» eo
15 nidjt ba fei), on 6el) fonig l)el)nl^en unb !imlj fopt)iftcn.
llnb liH'r Uiollt crljelen alle bie greloet , bie fntgen aufj bem nerrifd)en
toEcn gruub fmiigy l)cl)nl.',en, lueiin man gottio toerd meffeu looüt nod)
linrbic!el)tt unnb unlDirbic!cl)tt'? ^^ft'i ntc^t et)n toniglic^c !lugl)el)tt: bau brob
ift-? nid)t loerb, bas 6l)rtftu« Icljb fei), bruinb ift-? lüdjt alfjo? Ter menfd)
20 ift uid)t rocrb, ba-j cl)r gott fet), brumb ifto nid)t al^o. 2er fuuber ift gottiy
giiaben nic^t Inerb, bnrnmb ift l)I)m gott nid)t gnebig. fganä tolpel, luo
t)aftu l)nu bie fd)nle gangen^ Soge ml)r, Inarumb ift benn bie gcftallt beö
brob'i, bie färbe, fd)mad, liiel)d)e, gerud) Inerb, baj üljriftno lel)b fei) ^ ,;,^^ft
bie färbe beffer benn bao inefieu^ ,^^ft ber fdjmarf beffer benn baS forn? £,^o
25 gebe gott, boä bu muffeft el)ttel brobfarb effen nub ul)mer mcl)r !el)n brob,
biß bu bel)n totleä gel)l)rrn burd) l)unger fegeft unnb rel)nigft, ob bu ftiiger
luerben funbift.
f«l. ®4| Sas funfft ftud ift, baä id) bie '•JJfeffec l)abe uid)t e^n opffer nod)
gutt \vinä tnollen fet)nu loffen. ?)a l)ie Teffct fid; tottig beljulje bniiden, er fei)
ao meifter Hügel felb-5. iS'l) »nie ftard ftrel)t er ba loiber beu l'utljer.- älk'r bie
prnd)tigcn tnortt nllel)nc f)6ret, joUt ttiot bendcn, e^r I)ett beu l'ut()er taufent
mal treffen, llnb Inenn manS an fif)et, fjo finbö bie ariiuinent, baburd)
unfser gcnfjc lengift bao grafj frcffcn l)abcn. 5JemIid} bie ledjeridjten boffen,
bie un^er nadjparu unß mi brel) iar gefangen I)abcn: @s fet) baö aüt l)er=
35 fomen unnb non niclen fjo gel)aUtcn. Hub Inie fie pflegen Iju fagen: '3;ic firc^c
(ba» ift l)l)r y3abl)Ionifd)c l)urc) l)aUte nlfjo.'
1' nateiilid^ (!) JJ 4 ^otcii] )fo\\t\\ C 6 jputtctel) Ii 7 jttü U v gen C
11 110^ B 12 muft] titug B IS fcijtcmat B feijntcmal D fittenmot C floUidj (no
rc.ielm.) DCE 17 \-ooii C il ihifA D 23 gerui^ /' gctüc^ C 2C renigft /-' rcljnflft W
■27 tünbeft C -JH funfft P.OD 31 ollein C :jj nnfirfjt C 33 tcnflft C rotfjcvidjtcn .4
loc^ctidjten F dafür 6ojctt)idjtcn iofcn (!) 1) 36 ^att C
') Bd. 6, 510 f.; Assertio Blf^f.; Wakh XIX, l'JOf. ») Assertio Bl. f 3/]. ;
Walch XIX, 192ff.
250 ".'(ntluprt btiitfd) mit" R'm'ux ^ii'inr'dji- SPud). 1522.
'^Kßo tf)iitt mcl)u fonig aud). 5ft(f)t cl)ti fpi^Ie fiivct er nufe bcr fcfjrifft,
baä er fid) gniitbct uiib mid) ftoriict, ©o ic^ bo(^ nuff bcr fdjrifft ftc^c unb
Hc^bc. '^Ibcr bcn Lhiitottcm, bic ftill mcffc iinnb bcr lictcr Ipriid} ljcud)t etjr
an. ^tvax id) lil)u faft miibc unb uttluftig, liitii bcm brcrf be-J tonig-i Iju
bnnbcüti, ()ct aitc^ tool nötiger luifd)affcn. Tod) niufe man narren mit ■'
folben Uinfjcn, ob fic Umt nid)to Hugcr baoon iocrbcn. od) nuifj l)l)n bic
fdjcUen OoUcnb anid)iirlien nnnb bcn tcnffcll nod) bafj crluirncn, bcr liic CH'ter
*Dbrbio )c^rel)et bnrd) !6nig l)ct)n{5cn, fprnct nnb luntct. iJ3cf)nt nn^ gut für
bem Iwrnigcn fonig f)cl)nt;cn nnr el)n ftnnb lang, barnad) tüoUen loijr
rab finben. '"
C^'r flagt, bcr liarte föntg, niitcr aiibcr iad)cn; äBcnn bic lliefjc nic^t
cl)n gntt loercf iocrc, [30 Unirbcn bic l.'cl)cn ben pricftern nid)!-? tiel)tlid)v gnttö
ha fnr geben.' las ift l)l)c foniglid) geftritten nnnb loar gefagt. llnnb luljr
befcnncn-J tralocn and), baä nnib-J gcUt lui tl]un ift, Inas bie papiftcn leren.
So ift nu baö ein urfad) au^ finiig I)el)nt!en fnnft, baö bic ''3rccif3c mnffe cl)u '^
gutt Inerd fct)n, auff bac' bie pfaffcn l)f)c gellt gelol)nncn. L^ijn rcblid) nrfad).
.'pic ligt ber ^nt()cr aber barntjber nnb bat nod) nie tcljncr ^0 glci)d) Im
troffen alfe tontg l)el)n|ie.
So nmf? ioibbcmmb kmr febn: IBcnn bic Sdicn nidjt gelt kinrben
geben, fjo tncrc bie nicffe nidjt nicl)r djn gut tocrd, ba^ ift andj foniglid) -"
gcrebt nnnb tuar. 2^cnn bn foEtift tool fct)en, tuo bic nieffic f;o oiel abtrüg
alß fic Ijn tregt, follt fic balb Incrbcn, loov ber bcnttcl nnr nmlbe. Tcnn
fönig I)cl)nl3 ftcUct bic fad) anff bcn bcnttcl, »oill fie bcr c))n gutt luerd ober
nid)t bcWcn, fio mu^ alfjo fcl)u, fragiftn, )üo baä bic fd)rifft grunbc? 'jlntlüort:
fonig bebnijc glcubt, es fei) fjo red)t, brnnib barff^s febner fdirifft ntebr. 2^
Ta fil)e, lieber menfd), Unlcl)e nnl'crfd)amptc bm'u ftl)ru bai' ftnb, loa«
fnr el)n gebft bai? biid) gcfd)ricben t)abe, loic gar fan ber tenffel fel)nen lüel)=
mutt nid)t bergen. O)ott fcb gclobb, baS er §0 troffen ift. 5ht ift ml)r
niel)n brid)liu oon bcr iBabt)louifd)cn gcfcngfnifj beftcr lieber. ($§ l)att troffen
unnb nid)t gcfei)Uct nnnb fie nnfijunig geinad)t. Sage nn)r el)n reblid), frum m
nicnfd), »üic mu^ iä) mtd) bod) ftellcu, bas id) mid) für foId)cu gotuMi fnrd)te
obbcr fic alf} gelerte cf)reu niüge/ Sie fagcn, id) feb biiffL'rtig nnnb mutig.
Söie follt ei)ner uid)t mutig loerbeu, loeuu er )old)c ungc)d)idte, tbrid)te, toi-
pifd)e fabeln fibct l)un fold)cn eruften fad)en für locuben / ilBolau, bao ift
1 fpljljlcii /' -J ßtünbct (su immer) Jl ftcvljct HC ftiu(jct A' o lltcf) C l)ötlet ll/'J
(prüd^ 1U-: jcugt (,' (! nit V 7 DoUcu C *' fpiuclj \\>wcti 1> iünet D bc()ut HD
S'i'J »ov bcm D II et liis tuiiifij 2ct 3. t. tlaal (' J3 tiiiiigtid) C II troluciil
loarltrf) C IH t)cinlj <:i> l'J luiirbcn «/•; -Jl' (chemo -JS) tDuttcI] fcdcl CK -J3 luill]
toott CD ■24 gtiinbc CD 2n 6iH)cr(dj. I). ft.] grotc t)irn C 27 fjnfi C 27128 luciljmiit
(eo mehrmnh) E 28 Scvgcn) »ctgccit (!) 1) 30 grfctct (.' gcfrllt E from li 31 füvd)ti:
BDE furchte C 32 mutig (ebeimo 33) (' 33 iiiiitig E tovcdhtc (so Inimcr) C
>) Asi^crtio Bl. (j; Walch VilX, nm.
Sdtttüott bciitfc^ mit ftöiiij ^-ifintid)« iBiid). 1.V22. 251
bie fürncl)miftc jad;c fonig I^el)nl^en, liianimb bic mcjle ci)ii ijutt lucvrf jcij,
bO'S fie gellt gibt.
Xnrnorfi kbingrt er mit tvcfftidjeti nnn-ttcn, line (-i borf) [50 gar iü)rf)t-3
fei) iiu-ljn rebc, bod) er luoUe ben gvitnb mit fribcii laijcu imb aiibcni umblui=
5 ftoffcii geben, allein ank'ligen mcl)ncn laW brauff gctmltiet, hav ev fclb falle.
Tancf l)a6, mel)n fonig, baC' dir ben grunb leffet ftetien, ba-S tiinfj l)lic ein
inelljjer tonig fel)n, ber Iniber mirf) ftreljt nnnb gibt mt)x ben grnnb frei). Lh
furdjt, U.10 er l)l)n ontaftct, er lunrbe l)l)m auff ben fopff fallen unb linrtnl)rfd)en.
S30 fd)Iicf3 id) mi ans fouigä l)et)n^en nrlanb, baö bie ^JJfeffe luibev
10 Dpffcr nod) gutte Inerct fet), biß baö el)n anbcr fome unnb ftoffe mel)nen gruub
umb, benn tonig l)el)nl5 ["^l (? i| left mi)r l)l)n ftel)en.' (5:-:- mod)t el)ner anf] bifjem
ort lücf)nen, @§ l^ettc l)rgent ein anber bi^ biid) gefdjrieben nnter beS tonig-j
namen, bem fonig Im fbott unnb fc^anben, obber mnft benoten, ber fonig fet)
nnfi)nnig, ber Inibber l'utl)er fd)ret)bt nnnb fidj boef) bebinget, fel)nen grunbt
15 nid)t |u riiren, barnad) bie bletter mit flurf)en, fd)ellten, nafjen runliet nnnb
gifftigen ftidjcn fülle.
Xarnad) met)f3ct er t;um anber mal, tnie bie ^Jlefj ein gutt luerct fei)
nnnb fpric^t'-: 2ßer cl)n fjolljlin fd)nel)tt, ber t()ut el)n töercE, foEt benn ber
nid)t el)n Inercf tl)un, ber ba-j facrament mad)t ober Inanbeltt? 3ft'-' "^c"»
2" cl)n inerct, [50 iftc' ia iiid^t bdfee, [50 mufj (5 gntt fel)n. ©0 folget, baä bie
5J}effc el)n gutt loerct fei). §ie niufj id) Inarlid) lad)en l)nn bem ernft. (ia
ift looü feo ei)n fel)n bofBlin Don fönig l)el)n^eu. Sßenä glel)i^ (SlaU'j 51arr'
gejagt I)ctte! 2Bic fan ber teuffcl f50 bifirlid) fantifiru!
3lbcr bem tl)eliiren '•■Bnd) fd)rel)ber Im anttliuntten , ift l)ie Ini miffen,
25 boä bie 2)teffe ift |lüel)erlet), ^um erften, tote lol)r babon reben, feo ift fte bas
facrament fclbi' mit ben luorttcn ber berliebffnng, nemlid) ber Irare leljb unb
blutt C^l)rifti l)m brob unb liiel)n fampt ben luortten 'bao ift mein lci)b h.'
Denn Ino ba§ uid)t ba Inere, fjo Incrc ha§ anber cljttel gepertle* unnb geperben.
^Tay facrament aber unb bie berl)ei)ffung l)aben inbr nid)t gemad)t fjonbernn
30 t?l)riftuc-, unb mad)t fic nod) tcglid), briimb iftC' uid)t unfjer loerrf nod) luort,
feonberu im)r entfal)en-? bnrd) ben glauben gcpfttid) nnnb mit bem munb lepplid).
I'iil ift ber grunb, ben fonig bepnt.i mpr ftel)en leffit, barumb rebt er anberC'
oon ber meffc unb fprid)t, bie ^Jceffe fei), ba-3 man bie mort gotio fpred)e unb
mit ber f)anb bie l)oftien faffe, l)ebe unb lege. Tai finb uu unßer Inercf,
35 barc^n to^r goti» tnort unnb facrament faffen unnb l)anbelln, nad; folrfjer
1 \ai^ C 6 lofjct J!C1)£ S fütc^t BDE fordjt '' outcftct /; n jcrfiüicfjeu C
jurfiiii^cn D ^n (statt m) §ErEniirfdf|cn B 9 nu] nur J> locbci V 11 kft li faßt C
möii^t C 14 bne (icohl = ben.) Sutficr C 15 flüd&cn B 17 anbctn C 18 ijoUy
lein B l^otfettn CDE 19 bei ba§ A 23 fificrlid^ fontofirii Ji 21 t^cmtn I> 28 flepctltc
tn fehlt C 30 noc^ (1.)] nad^ B tägtid^ BJC 31 cntpfo^cnä J>
'} Asserfio Big 2; Wakh XIX, 197. -) Assertio JBl.(/3^': Wnkh XIX, 1U9.
') Vgl Allg. deutsche Biographie 4, 282—84; Goedeke 2, 558. *) 'gepetblc' für 'gcpctbc'
auch bei Paracelsus DW. 4, 1738.
252 Jüitloovt bi'iitjd) mif .fiiniiii .(^einricfj-j iBiid). 1522.
fomglicf^cr flugf)el)tt gcljorct bnö nnidjcn, t^ovpurnl, fild) luijdjen, Inllcicfjt boy
iiicfeeu imb ipitljcit über bcm 'ilüiai and) Ijiir llu'itjc.
511^0 bcfeunett tniv, biiv fonig f)cl)nl3cn mcljc frciyiicfj cl)n Uu'vrf jcl), uiinb
a,üit, ^0 bcv pvicftcr fviim ift. 3)cnn cä ift nirfjt bo^c, gotiy Ivort rcbcit iiniib
btc I)ofticn tragen. 5lbcr alßo luni bcr Wi(']']( Im rcben, l)att iin^ noc^ nie s
gctrcUmiet, fint and; nnf3 norblin niemnnt gefngt, bnö fonig ()el)nl3 ba-J Imirbe
el)n l'icfie l)el)fjcn, tmjr Ijctteu un|3 fonft baf] lierluaret. llnub Incl)! er ^o
niedjtig ift, bie toort tju fercnbcrn, iDoUcn imiro xfym gern gönnen, bn-5 er
■"JJh'tJe fdlbvtopif nber efeUsfiipff fjeljffe, mie er Inil. älMjr blepben bn bep, ba-3
bie 'OJiclfe fei) tcftamentnnt et jignnm bei abieetnm, bn-J ift nid)t nnfeer Umrt "'
nod) tocxd ßonbern gotti-5 Inort, bnrd^ Untere er bno facrnnient nUepn nuidjt,
tuenn Inpr fic fpredjcn, brnmb ninge ba« Uuni nnnb loercf gottiv, nid)t unf5cr
fepn. S,5o lan-i auä) nid)t unfser gntt luercf nod) opjfer fepn, 5onbern e-S ift
gottt'3 gntt tuortt nnnb Inerrf, ba« er nnfs gibt, nnnb tupr mit bem ghinben
annebmen. Sitje, loie fepn Ijcpgt ber fimig, bnS niepn bnln lum pbnt n
felber feilet.
Xarnad) luep^et er, luie bie l'ieffe and) ein opffer fep, nnb ift beo fjo
ganl^ fid)cr getüife, ba^i l)t)n ber rebc nirfjt locrb bnncft, niid) Im befd)Iief5en ^
unb bcftiertC' al^o^: Ob bie -JJfefjc epn Oerbepffnng Inere, fjo bpnbertv bod)
nid)t, bau fie and) cl)n opffer fei). Xenn pni aUten tcftament limren and) ao
üpffer, bie bod) Im glet)c^ berfjepffung Inaren, benn fie nerbieffen bie giitter,
barnmb fie gefd)al)en n\ .s>ie lierftefie id) fonig bepnbeii nid)t, benn ift baö
fepne inepnnng, bao bie opffer felbü lierl)el)ffniig geluefjen fiiib, fo lengt er
nnb luirret faft U'ol, benn l'erbepffung Inarcn gottis Inort nnb niiiffen alle
tnegc gottio luortt fepn, brnnib tnnben fie nid)t nuf;er luerd ober opffer fepn. ■■^^
SBoI ifty luar, bo-J man bnrd) opffer bie Hcrpepffnng erlanget, bay ift nn bie
fignr, ba§ (^briftno bnrd) fepn felbs opffer nnfj erlnorben "^at bie Perl)cpffcn
bencbepung l;ii XHbrapani gcfrijepen. Unb Inpr and) bnrd) nnf^ers Icpbö opffer
nnb tobt bie Derbepffeji*!. (5-ii|ne felid'ept erlangen. Iiariimb fibe, Inie tonig
bcpnlj f50 gor nid)tv luepfj, loas ncrpepffen ober opffer fep. m
Xaü er aber fid) Uninbert', toan id) fiir prebiger pnn bpfjen lanben l)6rc,
bie Inepl id) fd)reibe*, ^JJian bnbe nie nidjtu lum ber nerpepffnng pnn ber '■JJieffen
rcd)t prebigt, 6o man bod) pnn fepnem lanb fold)-? bif; l.mm nberbrnfj prebige,
'^tntloort id): llnb niid) lunnbert and), bie loepl epr fold) fepnc prebiger l)oret,
ba§ et |o gar nid)tu branfj leret nnb epn tbmnna'r efellu fopff blieben ift, m
1 XtlS) CDt: 2 f))ütjcn C I (rom H 0 fltIvotDmet JlCß Würbe C 7 junft
auch 1> s gijmitn JIC fliiiincii A' -Jl iittvct JJ 'J-lj-Jö aHcWcflen C 2ö lüiibcn II
2'J jntigtait /-' ■'iO lDct)fjt (,' 31 ucvwuiibci-t C 32 i^vl)6 C 33 ^lim utictbt.] übet»
fliifia (' S') ti]omn It
') Asscrtio Bl.li2: Wakh XIX, JU3: „Quac l.utlicri ratio a(l(!0 prorsus f'ri','ct,
ut nee response digna vidcatur." ') ehd, ') Ässcrtio 111. f 4^> ; Wakh XIX, 105.
•) m. 0, 016.
9lnttuort beiitid^ auf .ßöiiij .^iciiirid)« ÜBiidj. 1522. 25."^
ber %o c\ax iiidjt filjct, bac- iievl)cl)iiunfl obcv (\i)t\i Hunt iiidjt iiii'ic^c 11111501
Uicrrf ober opffcv fetiit, beim Wo flot icbct, bo tl)im \v\}x 1}1)C nirfjty uuri)
geben t)l)iu etlüa-J, feonbevn f)üren iw, fnfien iiiib ucmeit lum l)f)m, )üa« er
füget, luie ba§ aucf) el)ii grober efell greijffeii mag. Hub foiiig Ijeljutj beiinod)
•- nid)t l)cr)'tef)et, Suiiberii not^ ba luiber gct)ffert, Unnb meljiict, Jueim er fel)u
Ipottet iiitb mid) ld)illt, J30 fjabe erfs luol troffen. Talui bac- Ingen innnll,
bn>3 I)ie fagt, e5 fjabe bi^e nerlieliffnng geljoret bifj luun nbcrbvnfj, Uerlenrfet
l)i)nbeii nac^, ba er Don bcm lDel)l)en fdjreibt, 6§ fei) fein Derl)cl)ffniig i)in gonlien
abent effen (5l)vifti, [50 gar toll unb nnfl)nnig mad)t ber l)af] bao elenb Oolcl:.
10 lavnad;, toeljl id; alle inei)n fd;vei)ben iiub leren baranff ftelle, baö
nirf)t'3 fei) l^u leren ober |u tjallten, loaö nid)t flar Ijnn ber fd)rifft ftctjet, barumb
ntenfdjeii lere ober Ijnfel^e nid)t-ö ober frei) nnb nnnuttig fel)nn foUen, ftvebt
mei)n fönig l)el)nlj bariiad), bac- er fold)e tuifetie nottig mad)e unb nid)t frei)
loffe. Unb fprid)t anff-j erft ': (^-3 ftel)et nid)t gefd)rteben, ba« tüjriftuo l)m abent
15 effen f)abe bac- facrament 311 fic^ genomen, fo inüften ilit bie pricfter and)
boy facrament nid)t 311 fid) nemcn.
'^lutiüort. (jl) bu lieber t)el)nli, 2Bo tjoftn beim gelegen, bao e^^ not fei)
ben prieftcrn, ba« facrament 311 nemen^ ,0"» bel)ner tircf)en, bay ift l)nn ber
iya6l)tonifd)en I)uren ^ bn grober efely !opff, bu foltift 3UUür belneliljen , hivi
20 bie priefter muffen bac- facrament 3U fid) nemen, f3o feriftu eiiil)er, al^
^ettiftu e§ crftritten unb balücft brauff al^ auff cl)ncn grunb. Sarumb fage
ic^: C^y I)abe Gf)riftny tili fid) genomen ober iiid)t, ba ligt iiid)t« an, gteube,
luild)y birf) gelüftet, loeil e« nid)t gefd)rieben ift. I'llfjo fol e-j beut priefter
audf) frei) fel)n, boy facrament iicmeu ober ni(f)t nemen, Unnb foH be§ SJapftä
2'' l^lnang unnb gcfetj mit fi'iffen tretteu, frei), frei), frei) luollen unb folten lol)r
fel)n l)im allem, bao aufier ber fd)rifft ift, trolj, ber ey unfj Inere. Trumb
ftef)et mel)n getobt grunb fefte, ben I)ie fonig f)el)ntj mel)net gar umbftoffen fel)n.
^.Jtuffy atiber alfenljt er bat)er-: 6l)riftuy f)abe bas facrament gefegenet
unnb nid)t bie "Jlpoftel, [50 muften nu bie '^Ipoftel unnb priefter nid)t fegeiien.
30 SBenn id) aber Imirb fagcn, (vr l)aty l)l)n befoll)en, ba er fprii^t: '■'goc facite,
bas tt)ut |u mel)nem gebcd)tiiiB', IniU. fcl)n unguab baf)iu |il)cn, baö ben
iimgcrn befoIl)en fei), ba« facrament tju net)men, nid)t, 3U fegeuen. Oid) fpved)
t)ie fdjier, baö fonig l)el)iil! üon Cfngellanb el)u (.ynne^ Inere, l)att l)t)n bod) ber
1 mugcn BC 4 fogt C 6 barjfl C T tjum uüctbr.] übctfliffig C 12 juictj C
aujatje 1-: 13 maä) C 15 ^al) C tjcljt X» l'.i juUot] Bot C 20 einher] ciiiti !■'
•22 etaul) B 23 flctüftct H flluftet C 2Ö lUDÜcii CD Julien ('■ HO würb 0
32 jüngetn C'/C Jcgnen C
') A^>iertio Bt.h2f.; Wakh XIX, 201. ') Asxertio Bl h 2^> ; Wakh XIX, 204.
') Zu '(Sime' hat Ihn Prof. Siebs die Freundlichkeil, folyendess mitzitteikn:
Sieti gil't in jciticm SOörtctbudjc (I, ■'iSfij ju bnn äBottc Ernte bie ^cutunfl „'■Jiavr,
stultusV" unb fügt Ijinju „id) Bctmagbics fcltfamc äöott fo loenig q(§ ötimm 311 ctflärcn";
biefet l)otte S;2l*tfa. 111, 488 bcnictft „stultusV . . . hJOo bcbcutct enne? man tonnte bcnfen an
Ende, Zipfel, iDofüt bns ä!oIf Uctid)icbciitlid) enne fptidjt, bod) gcbtaild)t £ut()cr fclbfl nur
254 3(iitttovt bfiilicf) nuf ßönig §ciiirii^3 SBucE). 1522.
tcuffel §0 gav bejeffcn, ba-3 er fid) fcl]n-J anbovji lildiffirtt, bcuii aufj Inutterm
miittluiLi bcv i^Ptlidjen iiuiicftet \wxt offeutlid) tut Icftcni iitiiib idjciibcu. Tn-j
3irtii a bljv Satan gott flcpicte, luic tobiftii luibbev W\]mn ']d)öp\\tx uiiub l)CiTn.
So jage id) nii, bau toovtt, ba (Sl)vtltiiü fpvidjt : '§oc facitc, ba» tl)utt',
ftrcdt fid) auffc' gantie ampt unnb bcfiltict l)l)ii, L)ct)bc Ijii fcgcncn iiiinb Im
i.sov. 11,23 ncmeix, fvclj, luic fie luoUcu, ULne '].Hiulu-i 1. (^"or. 11. aitd) fagct: 'Oid) t)ab eiidj
2 niaieftot J>E 4 bj S[)i-iftu§ E ö jcgncu fso rei/tlm.) C (! JEflct 7?
Ende. Sticlcr 27 Ijot «»hc, eum-, aitnc für a//»e, w/pm. palea (I, 194), ('»nc« uiib .fc/tcteii
aoera, loa?' einen letcn, tetnlDJen SDlenfdjen beji'idincn tonnte, f)cnneb. ü»n m. ai/oi. Kcinlonlb
2, 113. (Sgl. .ff. SBilt), ^errig? 9Itd)ili f. n. Spr. LXIX, 4.39).
3ur (Jrflärnng bcs Sßotle-!' ift in etfter Sinie jn beadjten , baß e-5 fid) bcm Sinne narij
teineC'Weg^ nm einen Sinvren ober leren ticinbelt, fonbern baf) ..fieinrid) I)ier ein 2cnfel, ein
<B a t(in genannt loirb. Sa nnn in Sntl)er-^ 8rt)riften öfter-i 9lbfnU be-ä anlantenben h uortummt [er
Kdiiiy ftatt Herr KönUi, erah, eraus u. q. m.), fo muffen tuir jlneifcUo? jnr Sentnng bie ©teile
in 'JlgricotO'j Spridjnjurtern (1560) f)eranjtel)en, loo el Ijeifjt (322») „er sihet eben, als hab er
hotfipfel (/essen Itiic Henn der tenfel.'' ?Ind^ ift )id)erlid) ber Senfel gemeint, toenn
c? in 93rnber §onfen-j Diaricnliebern (3708) Ijeifjt: „so moes der Ifim/esimrinte heyn sin sni/e!
slaen zwischen sin heyn." ißenn fietjfcrÄberg fagt: „der, welcher Cfolt straft, der heißt
Henn i-oii Narrenhery", nnb njenn gar in l)eififd)er l'fnnbart lienii ober kenne nt« ?}ame
für einen 9iavren ober Sropf gilt, fo fdjcint mir bcnnod) al^ Sdjinipflnort für ftönig .^leinrid)
an bicfer ©teile nnr bie iöebcutnng „Teufel" ,}n paffen, nnb luir fctjcn fie al8 gefidjert an.
S^ie <Bad]e toäre bamit erlebigt, loenn nid)t nnffäfligerlDeife ba? gleid)c äßort kenne
(foloie ouc^ Ujicber bie 9}ehenform Hein nnb ferner ablantenbc 2Borle ber gleid)en SBnr^el) ald
Flamen bei lobeä fid)er bejengt loäten. 3m *)J!ittelnicberbentfct)en ift kennekled ali „Iotcn=
fleib" gebraiidjt, im Cc-nabrürfifdjcn ift and) (Strobtniann, Idiotikon 0.snabruj>:ense) hcinen-
kli'd iinb für bie „Jobc-Moft b. 1). Iclite-ä ''.flbcnbmal)!" liennehist be,)engt; bei ;)(irf)arb !Srebeit=
brüdcr Ijeifjt tiroüfd) „einem das Ileiimnniehl tiufsiien" fobiel luic jemanb nmbringen —
eine iRebenäart, bie fid) öiellcid)t ,jn ben oben genannten SÖorten in SBejie^nng fe^en liifet? Sic
in (^ric-älanb gebränd)lid)cn gformen kennekted hinnckleä „lotcntleib" foh)ie nfrf. henhed
„Xotenbelt" laffen fid) aud) anf ablantenbcä u ber äünr,jelfitbe jnrürfjü()ren nnb bal)er mit
bem brentl)ifd)en Imnnenklal „Xutcnflcib" nnb hiinnehedde „Totenbett" aU 53e,ieiel)nnng (nnb,
toie ic^ beljanpte, Grflärung) be^ .(öünengrabc-ä Hcrbinbeii. 3hid) anf bn?- ml)b. /(/Hfo/zW;«*;
(id)Icfifd) Itünepritt SäJcnjet ©djerffer) ober hennprcdiyen, ba-ä bie bnrri) bcn lob entrüdten
©eclcn meint iiub ein '•Jiamc für Diaren nnb 9Uben .^n fein fdjcint, l)abe id) in ber ;^eitfd)v.
f. bcwtidjc 5p()it. XXIV, 148ff. (1891) l)ingelDiefen. aBenngleid) in meinen .^nfammcnftellnngen
bort einiget Unfidjere cnttjolten fein mag, fo ift bod) ber fiernpnnft, baO biefe 2Borte kenne —
hunne — (tigt. Freund Hein] ben Segriff „lob" barftetlen , nl^ fidjer ^n erad)ten; meine
91nfid)ten finb bnrd) Walli'e, lijbfdjvift tioor neberlanbfdj lanl: en Scttertnnbe 20, 46 ff . 2 1 , 34
(1901, 1902) luiebcttjolt nnb ergänzt Irorben.
2Bie Inffcu fid) aber biefe beiben il'ebentnngen Oon kenne aU „Xenfel" nnb „Xob"
nereinen? Gine — loie id) gern jngebe, l)l)potl)ctifd)e , aber bod) im ganjen bon mir aufred)t:
etl)altene — Kombination l)abe ic^ barin .yi crfennen geglaubt, bafe ein Ql)b. *Jiamc *Henno (anS
gcrm. *hanje'> ,yir Sthirjel germ. */(«« hxn* ligl. gried). xai'ro xairnv „töten" xon) „?)lorb")
ber 5!amc be^ föottc§ gcluefen fei, ber über lob nnb V'eben, Sieg nnb llnfieg entfd)ieb, liermntlid)
nlfo SäJobanS; baf) biefer 9iame (nnb Uerluanbte ilL^orto) fid) bann cinerfeit-- al« 5^\Kid)nnng
bes lobe« (bjh). bei loten), anberfeit-ä aber ali 9caine für ben Icnfet in Spnren beloal)rt
l)ntte, mie benn ja bielfad) (Meftalten nnb 'Jiamcn l)eibnifd)er (Mötter mit bem d)rifllid)en iBegtiffc
bc* leufel« tierfd)inot,ifn fiiib.
aitttuort bciitf^ auf JJbiiig .£)C'"ric&o S3»cl). 1522. o^j^t
geben, 333ay icf) cmpfniificu l)nli luui bcni l)evnur k. Tciiii ev imll bamit licfollin
(jabcn In: tl)iin aUc'3, Umv ba,iiimnl ftcirtjiil) i'nn i)l)m uiuib fi'ljiu'ii iiiiuicni.
lliiiib luemi glcid) fotiifl I)cl)nlic (eftcvii Inav mcvc, bnv foldj-j {5l)vii"tii>5
nid^t Dom )cgeiicn, Sonbevit Hon bcm iiemen flcfagt Ijettc, l'iebcr, \va-i {)cttc cv
5 Ijfjneu benn bcfoÜ)cn I3U nel)men? Sollt ev allmal erab Uom f)l)mel tomeii
iiniib fclbJ iegcneii^ So gav bcnt!t hai- lilgenmaiil nirf)t-s, |iM. P3| lua-j cv fage.
Sollen fie bao nemcn, baij fiebaluunal nanten, \]o utiifien fie la gcfcgenet bvob obbcv
ba§ facranicnt ncnten. 3Bte foUcn fie c3 benn nenien , luenn fie i-i nic^t
luioor f ollen fegcnen?
10 äimt er aber nun)n luovt (ba id; gejagt f)ab ', cv Jolle nicljty außer ber
id)rifft geballten Incrben) alfjo fpanncn, baö er auef) bic natiirlidje folge ber
gcpotenen Inerrf ad)tet Oon niljr geleucf'et tuerben, -JUtlc: (^"o ift nid)t gcfdiriben,
ba-j ba-j facrament ber iHpoftell munb, tjungen, jdjlnnb b^ibe angerurt ober
no§ gemacht, 65 ift nic^t gefrfjrteben, ba« fie es gcfd^merft nnnb gevodjen ober
1.'. angefelien, nnnb lüa§ ber follgc niel)r finb, bie natnrlid; aiiliaiigen ninffeii beni
cnipfal)en. ilßill er, fage icf}, niel)n Uiortt alfjo enge fpannen, bac' er nU)r fd)iilb
gibt, bac' id; foldje folge and) licrlengne, luenn id) fage, ha-i nic^tö an|jer ber
fdjrifft Im tjollten fei), äBev fil)ct benn uid)t bay gifftig bnrdjbittert btrlj
mit bradjen gallen Ijnn bem b"l)riftlidjen fd)nt! bcrrnn ber firri)cn, ba-? nur
■-'« nrfart) fncbt, tjn liegen nnnb leftern^
311^0 fage ic^ aud), Sßenn C^riftnc- fdjon mct)t befoUjen l)ette, bas facra=
ment Iju fegenen. 50el)l er ober befilbet, ba-s gefcgenete Ijn nef)men, liUuinge
bod) bic natnrlidje folge, ba-j erf5 andj Ijn fegen befolben b^'tte. '^Iber foldje
folge lüirt fonig lugener nnb leftcrer nl)mer meljr beloebfien am facrament,
25 bao C3 obffer, gutt luerrf fei), limffer l)nn lueljn Ijn tbnn fei), nnb tna-j bie
33abl)lonifd)c l)nre, bec- fünigö tion (ingellanb £ird)e, mel)r für avtictel erlogen
()att. 2)arumb flehet mel)n grunbt nod): Sl>cl)U 6I)riftU'5 am abentmal baö
facrament nid)t geopffcrt l)att, foll d aud) l)nn fel)ner ''JJfeffc geopffert Inerbcn,
nnb nid)t-:' nelncä anf^er ber fd)rifft auffgerid)tet luerben.
31» livi aber tönig l)el)nlj fprid)t-, (fs fei) flar, ba§ bie priefter l)nn ber
DJleffe tl)un nid)t allei)ne, haii C^^riftuu am abentmal, fjonbcrn aud) am (H-enlj
tl)an t)att, 'Jlntttiuirt id): Tic tlngt)ct)t mag blnccn Oerftanb l)abcn, ber erft,
boi' fie ba-5 facrament opffcrn follen, bao Icugt er aber unb tauy nid)t
bclBel)Ben, benn bie priefter tbnn nid)t, ba-i (>l)riftu5 am (k'eutj tl)an, f5onbern
K baji er l)m abcnt effen tliett, ba er fid) nid)t opffert, benn er bat fiel) nur
el)n mal geopffert. 2er anber, ha-:^ fie b'briftnm i)m facrament opffcrn unb
Gveutiigen, Itiie bie ^suben tl)cten, bac- ift flar, benn bie bov facrament opffern,
1 l^etnn C 3 l^e^n^ C .5 ^cra6 CJ> T ©ottt CD 11 nateüxtid^c B notürlid^e
CDE 12 ?lIfo BCE 10 (Pannen nach B, in AC1> (pangcn (Ursache das voratm/e/iende cugc^
17 setteüafuc B l'J (S^iiftcnlicftcn II jdöiirmfjcr C wie oben 20 löftern B 2i gcfc--
gcnct B (ilDÜnge DC 23 natürlirf) hier auch B 24 lügnet C 37 opffcrcn /■"
') Bd. II, r>12: „nee nuliis aliud proijonamus quam ipsum verbum ChrLsti etc."
») Amertio Bl. h 2^; WalcU XIX, 204.
256 ?tiillDovt beiitfd) nuf fionig .g)ciiirii.i)§ Siidj. 1522.
bie tcfterun, fd)enbcii, Cireiiluiicn itiib tobten felm licl)lii'(Cy Uun'tt, bii mit er
bie 'JJtefie l)att eiinc^eiel^it.
Sarmid) fompt er aiiff bie [tili iiiefie ober (Hinoncm utuib flibt für ', uiel
bingg fet) it^t l)m brnuc^, toic nucf; ber (5aiion, bie Ijiin ber fc^vifft nic^t ftnb.
llnb legt mljr nuff, icf) I)a6c ba-s luort 'Cuotieöeunque feeeriti-J. So offt l)f)v ^
bac- tl)ut Jc' iücf}t ani bcm (^luingelio (Xeiui burljuiieu fteliet mir: '.§oc tnntc,
bas tt)utt') Sonberii an-:- beii Cwinon genoutcn, barumb foll id) aud} beit gnntieu
(s'anou ^oEtcn, barijuu baö iacrament eljii opffer genant luirt. ®n armer
teuffei, tuic fd)lel)ififtn beiucii fopff, tuie fiidjftu l)nlff, aber e-? liilfft bid)
ntd)t, hü foüt mljr bie 'i)3tcffen laffen tel)n opffer blel)ben üii bel)uen band', m
'^sä) ijüh ben ^anou üerluorffen, beim er ift Im grob oom opffer beo
farraincnt«. ''Mcx tonig Ingencr follt bod) ©. ^hhiIo ^o Oiel elire tljan l)aben,
ba-^ er ijljii fnr loarljafftig l)ielte, baö feljne loort 6l)rifti jeljen iiiib er oon
6t)rifto altes empfangen t)abe, tnie er fcl6 fagt, bantmb muffen bie Hunt
Gl)rifti '.'öoc fatite, has tl)iit' eben fjo Ptel gelten al§ bie Uiort 'I-Hinli !■■■
i.Äct. ii,2fi'rinotie-?euiiguc feceritis, fjo offt i)l]r5 tl)utt\ Unb fie gelten aud; f]ü oiel,
luenii man bie ©rammatiea nur aufil)et, on baS tönig ()el)n^ fcl)n alfent^eii
unb affenfpiel trcl)6en mufs unb iiuglel]d)en fl)nn brau)"; fangen imb liegen,
ba-s l)nn 5. !:panlny aubere luovtt ftel)eu.
%a-i er aber ctlidjer Octter fprurf) eljufiiret- unb fpottet ineljiier l)offart, au
baC' id) allel)ne l-oill fing feljn unb fet) ber aller groffift narr je., fid)t inid)
nidjt'S an. 'JJtpr ift gnug, 1*1. ii:4] has fonig l)el)nt; teljn fdjrifft anffbringcn tau,
Uiibbcr ben aller groffiften narren ber aller fliigift, unb ber Uiepfje man bem
narren befennen mnf5, haö ber Petter fprud) ungeloi^ ftnb unb offt gcl)rret
l)aben, barninb auff fie on fdjrifft nidjt ,yi baloeu ift, on pnu fepncr tirdjeu, 2.',
ba er fdniljtjerr über ift. ^c') 'iber felje Unbber aller Oeter fprndj , Unbber
oller @ngcl, mcnfdjen, tenffel fünft unb toort bie fdjrifft unb ba-j (ynangelion,
barljnneu bie ^}ief5 ttarlid) erfeitiiet Uiirt, ba-5 fie epii Umrl iinb U'errt goti«
fei), bari)nneii iinfj got oerl)e\)ifet unb l]el)djnet fepne giuibe. .sliie ftelje id), l)ie
tro^ ic^, l)ie ftollure id) unb fage: @otiy Unnt ift mpr über alle», gotlid) 30
maieftet ftel)t bei) mi)r, brumb geb id) nid)t el)n l)or brauff, »oenn taufeut
vUuguftiiiuö, taufeut l)eint3en fird)eu baju loiber luid) loeren, unb bl)u geluifj,
has bie red)te tird)c mit ml)r t)ellt an gottie löort unb left f)el)ntieu fird)cit
au mcufd)en luorteu Ijaiigen. Xa-3 nnfjlin bepfj mpr auff, .s^el)nl', Oou (fngel=
taub, troli unb aber trolj, bel)ii flud)en l)ilfft nid)t, bepn fd)ellteii gillt nid)t, r.
bcpn lugen ael)t id) uirijt, bein breUienn furcl)t id) nid)t, beun bii erftiimift an
biedern ftud alf; ein ftoct unb bift fonft nid)to beun epttel loort. Ta bii
9 ?cf)[cl)fffft bii Jt frfjlnffcftu /' U folO (' IC, it)v§ D IT otfauijcn JiK
21 fitoffcft liCJJJ-: (so auch unten) 'J-> uicOt /' 24 jpiiic^ liCDE 26 utjcr] aicr li
arict (ebenso 27)] alle /.' 27 fünft <J 2S «artitij li 2<> fein flnabc C 30 fn« C
31 moicftat Bl> 33 011 gotliä h). D 34 nüßtcin B 30 itamn A' fordjt B<'
') Asmüo Bl.hS: Walch XIX, 20',. ') Asscrtio Blh4; Wakh XIX, 200 f.
^Jditluorl beutfd) auf Äönig Jgicintid)? SBud). 1522. 257
rcbeii jolt, ba fd))iicl)fli|tu, bei bii id)liicl)ftcu folt, ba Un'idjiftu. SÖeuu bii
ml)v Tüinipft. bci-j bic illcffc cljii ücvtjcmlunci iiiib lücvd: fluttiä fct) Iju unfe, So
iolitii flcluottiieu l)abcii. Tciui loil id) and) ingeii, bn« bic ^Jlcijc cflii
opffcv fei). Ojoti-j iicvl)el)ijen aber inib uiovt tan uid)t uii^cr lücvcf fcljn, oiidj
5 iiid)t geopffert, fjonbcnt niiv cinpfniigeii iiiib gcgtciibt lucrbeii. Siaf] jel)en, lucr
die anhcxi 'iaa.m \v'ü. (?••; ift t'djanb, bao clju fdiiig fjo elm groß büdi jdjvelibt
iiiib bifj lieubtftiid nid)t an vuvcii und) tvejfen Ivill, bavauff id; ftelje. (H
l)at aiid) iiod) nie fel)iicv l)ievait luollen, alle finb fie ftuinmeii, lociin fic
l)i)van fomeii, iinb flielicii luie bev teiiffcl bn-j i>xmk imb t)6veu bod), baö id)
10 auff biBcm felji ftebe luib tvol', il)ii, uiib fie mci)iieii, fie luoUeii mid) mit
iia^cn vunljen iinb fpotten banon iageii, mic Bitev ift l)()u bas ftudle, luie
gern luoUteii fie eo bel)ffen. IHber fet)iier ift iibev foiiig bcljiilien flfigfjeit, bev
t)at fid) offcntlid) bebingct, cv IvoUc mir bifseii gnnib imbenivt Uiffeii. ^d) ^^e^^fi
1)1)111 abev fct)ii band, od) mag l)l)v iiid)t, fpvadj bev fiid)f], fie finb fd)Uiavlj.'
15 äBas mi fouig ()cl)nt',c Uicl)ttcv luefdjet'-, bas id) i>m glaluben on lücvrf
bic beftc bevel)ttinig luim facvament gelcvet ()a6-* nnb bic leiitt ungeWmingen
balui l)el)ffe gcljcn, imifj id) i)l)m lui gutte l)allt.ii atfi el)nem iiiift)iiiiigeii
UQvren, bcr iiid}t Iveifi, inad glalube ift, iinb loic bic gdüiffcn nii-i)t mit gefeljeii
gctjloiingeii, f3onbcvn mit licv()el)ffiing folten gevcl)ljt luerbeii. Tenii ev fd)ilt
20 niiv foldje leve, cv luibevlegt fie obev iud)t. Tavumb tan id) l)l)in uid;t niibevo
auff fel)n fc'^eü.tcu antlnovtten Tcmt 'beu gvatiac\ gnab i^smidcv.'
1a<:' leide, ba-S el)v iucl)ii l)ol)ftcv iinnb ftevdift ftud nennet*, ift, bas id)
gefd)vibcn l)abe'', Tic 'OJteffj fei) nidjt el)n opffcv, 3i)ntemal bev pi'i.'fti-'i-' cmpfeljct
bic 'iJJeffjc, Cpffev aber Inivt gote geben, j'^n finb cmpfaljcn nnb geben ,yi
•A gleid) luibbcvnanbev. Ta ift mel)n l)cl)nl5 el)n fvel)bigev nnnb fnncv gcfell nnnb
tl)av inl)V tvolj bieten nnnb fagen'^: 'ÜiJo ift i)I)e el)u opffcv gclpcfien i)m alten
gefc^ , bav iiidjt bev Ijii fid; gcnomen i)ab, bev eo opffevt ^ ^'IntU'ovtt id):
?)nn bev 4Mblicn, bic l)nu t)cl)ntjcn fivri;cn gelcfjen loivtt, ba-5 ift pnn bev
Voten l)iiveii fild), ift fvcl)(id) fepn-?. .s"j)cttc abev inel)n f)ci)nl', iinBcv ^Mblien
;io nuv cl)u luenig angeblidt, luim Inenigftcn bcn pfalnt 'iiiifcveve', bcn bic finbcv-cj. m,2i
Icfeen, fo bette ev bac- bvanbopffcv, ba-j man t)e*'ffet l)olocauftum nnnb iiige
fatvifieinm gefeljcn, baoon nid)t-< gcnomen, fjonbcvn ganb nnb gav gott Ijn
el)ven pcvbvantt luavtt, ba-? limv bao l)ol)ift nnnb lu'ft opffcv, ba funb l)be
iiidjt tili glel)d) opffern uunb empfal)cn, geben iinnb ncmcn fel)n. l'lbev linc bev
:i5 fc^ii^l)evv ift, fjo ift nnd) bic fivd}c uniib l)l)ve 3?iblia.
7 tiniiptitiicf (so iiiwier) Jic Oaiibftiirf E U fturfe H 12 luuUtcn '' /.'.' tintie^
vi'ivt <'I> IS cilntob C 19 gcsluiinneii C 2> Ictft C (jod^ftcS CH l)orf)flco /.' tiüflf« /•;
:?■< jittemat (.' fcl)tcnio( 1> Seitcinmal IC cmpjol)ct C 21 got BCE 2'> tuibcv cinnnbcv E
frcübigct /.' 2UMä) (mißverständlich) 1>K ."0 mciiiftcrt ^1 33 i)ci)i^t J> i)'oä)^t C i)biit\t E
') Nach der bekannten Fabel, s. Thiele IUI ■) Asuertio nii3; Walch XIX, 212.
•') üd. 6, ölT. *) Aiisertio Bl. h 3^: „pn.stremuni argumpntum Lutheri, quo vnlut
uncliora sacra sustinetur navi.s etc." '") Bd.ij, 521 f. ") Afscrtin 1il.h3^'; Walch
XIX, 20(1.
fiut§er§ äBeTtc. X, 2. 17
25R 9lnttD0vt boittid) niif flönig .5)piiiric^s Sgurti. 1522.
SBic tuol biß nicf;t mein fterctiftcv flriinb ift, luie l)cl)nl', hu'icner leugt,
ßonbern bcr brobcii fieingt, bcii inljv töuiii |~-i*i. 51] flft)iili aufj gimbcit iiubcnivt
leffet, 2o füge icf; bod; uod) liiel)ttcv, bao and) fel)ii ntiber opftev gelücf]cn ift iiod)
feljn mag, bac' ^u gletd; gcopffcvt iinb genomeu luart, beim luie limil fie
ni(f;t aüc ncvCiranb Univbcn, ßo liiavtt bod) el)n-j tel)lo lu'vbvaiib, iinb bnä anbev r,
tcl)I ben pvicftern luigeeljgent , bie cv nn gottt-j ftatt eljniuimcii , balmn ii^ iljt
mä)i uiel)ttcv fagcn loill. .^sft gniig, ba§ tieljnlj uoii (5'ngellanb |el)gt, Uiie
gav iijx fcIb-S iinb fein fopt)ift Pun|i feto finb, bie nidjtC' linn ber fc^rifft
gelegen, bcnnod) bndjev frtjict)bcn nnnb frerf) nrtcDf nnfj fd)vcl)en, C^e fei) nirfit
i)nu bcr fdjrifft. 9(l^o fd)lief3 id; l)ie, bae tiel]n^ Hon (Sngellanb lengt, Incnn lo
er fdjve^bt, ba§ bie opffere |u gtcid) geben iinnb gcnomen Unirben, unnb fano
and) nidjt cvluep^cn, Soubern Umrben nur gotte gegeben. "ilMe nbev bnS pnii
6[)i'ifto unb i)nn nnfj erfnUct ift, lafj id; il'.t anftef)en.
^JtltJo f)tibeu \v\)x ba§ Ijof] facramcnt unnb bie 53leffe errcbtet, bn-? fie
nidjt unBev opffer nod) gntt tücxd fep, conbcrn ei)n gnebigci Uiovtt nnb tjeljdjcn r,
gottiC', ba mit er gegen nnf] l)nnbeUt, gnab nnnb (eben Iju geben, baran lupr
glcluBen fotlen. llnb fefien, bne bcv teuffet pnn f)el)nl?en Don ©ngeltanb tuim
ttunber narren Sorben ift über fel)ncm itiibberfedjten , l)off, er foU nue^, i[)c
tcngcr er ba Iniber fid)t, ijlie nerrid)ter luerben. .Stäben Uipr aber bie 'DIeffe,
%o ^aben lnl)rc' gar, benn bae ift beo i^apftumbv unb aßer gel)ftnd;en i)(\V)h- 20
ftutf unb grunb, barauff t)fire ftifft, Üofter, tirdjen, ia ijl^rer gant^er baudj,
Iel}6 unnb (eben, ftanb unb tuefien, ef)rc unb prad)t gebaluct ift, ba§ feilet
alle« Iju poben bal)er on unfjer ftnrmen. Xu elenbc fieljukn firdje, Inie übel
fc§u|t bid) bclju fc^ut^fier mit folc()cm groben, narridjtcn, liigcnbafftigcm gcl)ffcr
l)nn bießem biirf), bu baft beijn ablafj übet angelegt, ^d) f)'''b felbs nid)t gelwift, ■>:,
bac' mcljn biid)le Hon ber i^abiyionifdjen gefendnifi fjo med)tig unnb gntt Inere.
S)ie anber fedjö facramcnt mufj id) iljt aufffdjieben. Stucö ifts aät-i
Iel)d)tlid) beut fiel)nt'.cn iui nemenn, iHcnn man nid)t mc^x tl)ntt benn fpridjt;
.^el)n^ füret teljuc fdjrifft fjonbernn menfd)en lere, bie geUten nid)t on fd;rifft.
@o ift ba§ Inort Sacramentum i)nn ber gankn fd)rifft ni)rgcnt l)nn bem j„
braud), ba fie ee l)pnn liicljen. Tenn 3acrantentum ober mpfterion bcpft
i)nn ber fdjrifft el)gentlid) cl)u gef)el)mni':? ober uerporgen bing. '3,^o feren fie
«- umb unb fagen, e§ f)el)6c baö eufjcrlid) l!ei)d)en, ba-; lafj id) bod) gefd)el)en,
%o fern, bas C3 mir frei) bleljbe, fold) benttung tml)aUten ober tuilaffcu, bie
liiel)l e§ Ijun ber fd)rifft nidjt olfjo beutlet luirt. Xenn id) »nill barob mit .,,,
niemant ftrci)ttcn, ba« er ettoa-J melir ober aiibcrä faget, benn pnn ber fdjrifft
flehet. ?)a i^ JüiU lool ^u (äffen, bao er fagc: .s3el)nt^ liepffe funlic. Sonbern
2 unbcvürt CA' -tcticvl X» .') boiinoct)t ' /" wnim '' /; o^fffv '" tuuvbrnl
Wetbcn C 12 ime))itn I> würbe J) got ß gott CD 13 l)cl( JJ 11 liocf) /; /a üUcv ( '
(ȟcr B)IC li) ncrri(ef)cr (cbeum 24) E 21 in] l)c D 2:1 ftiirmcn /> 2:112-1 iifcl
]äjü\itCJ> 2'>n\äiJ'> 20iiiä)Un CD ifi^tcin C 31 m\\ttx'ium T> ai'flcftcljnmisl IjcitnlicT) C
34 fctcn JJ Jen C 35 btod X» 3i> bafs er] bojj cä li 37 tunö C «iml) Ji] tunig (!) 1>
ÜJnthJotl beulfdO niif Äöiiig .^eiittic^ä fSuäj. 1522. 259
barob ftreDtc irf), hai^ fie mir nicf)t el)ii not brauß macljcu , nlft muft« cil^o
feDn, luib fcl) bev fdj'-'ifft mctjiuntg, loa« fie gel)tfcni.
'illßü ba 'i^auliic' &pl). T). fprtcf)t : '(y-J lucvbcit Utnei) i)nii cl)iiein flcl)f(^ tfpii
icl)ii, bnSi ift cljn gvoB fncvnmciit, ic^ fagc aber, l)ini (51)vii"tii iiuiib l)nn bcv
■■• fircfjen', S)a bciittct '^^^luluä ba§ facramcnt ober gctjcljmiü-j aiiff (^"^rifton unb
bie ftrd^, bn§ bie feI6cn bov incraniciit unb öcrporgcii biiig fcl)cn. Tninit
ift eriocrct, bay bie cf)c lüdjt eljn facramcnt l)el)ft ijnii bei; fcl;vifft, beim
Wan unb >ucl)6 ift eufseiiic^ bing unb bcbcuttcn bifs ge^cljmnife ober facra=
tnent, hai- \m ^tivifto iiiinb ber fircfien ift.
1" Sa« aber t)ei)iil3 üun GngcUant bifjcii fprud; beultet anff bie el)e', tljutt
er nad) fet)ncr lüeljBe, has es red}t fein mu§, tüo« er beut, unb ift nid;t nott,
ba-3 crä mit fd)rifft belnciifje. Xenn er follt IniOor el)n ercmpct anlicl)gcn,
wie ic^ tfiait t)n6c-, ha Saevament el)n eiiBevüd) bing f)el)ffe l)nit ber fd;rifft, bnS
loirt cfjr tf]un, incnn nn fel}u gott gen l]l)inel feret, unb b"l)riftu-3 liegen luirtt.
li 3ä) >öiü^' nur t|t furtjlid) an fted)en unb Ijeligcu, Inas öon ber ganlien
f)Cl)nten fdjrifft l]nn bcu nnbcvn facvainenten |»t-5'j| tut bnltcn fel^. Tn id)
gcfdjrieden i]ah\ Inie merfjtig bev glaube fcl), ha-i er aüel)u on alle luerct alle
funb bertilgct, uub fein fuiib nerbampt beim nur ber unglaloOe, bie anbern alle,
tto mir ber glaUibc 6cftcl)ct ober luiber touipt, merbeii iH'vfdjlungcn l)in augcn=
-" blict, 1a fd)rel)et Ijeljulj unb mutet, iprid)t^ id) lere nid)t alleljn gutte luevcf
nacf) loffen, feonberu aud) fiinfjcptt, tju fitnbigeu. C^l), loie gelui^ ligt ba bev
ßut[)cr l)criU)bev. {h bencft uid)t, ba§ cpn nienfd) fei) unter bein f)l)inel, ber
uiel)u fdjrifft gelegen l)aü, luao id) üou glitten lucvrfeit lere, 3onbevnii npnipt
i)biu inad)t lui liegen unb lefteru, töie er nur ioiE.
Wid) aber lounbcrt nirf)t, ba? touig l)el)iil', alfo feret, ber t)ie mit l.iengt,
boy er lüeniger Uiel)B, Uia-ö glalnbe uub gute iocrct finb beu eljn grober blöd),
ber bod) natiirlirf) gott fulet, aud) mufj touig l)el)iil3 bac' fprid)li)ort l)elffeu
iDor behauten, bae fel)u groffer narren finb beun tonigc uub furfteu. Sonbern
be§ teuffcl'3 lounbcr id) inid), ba? er alfo gegen ml)v faiitfellt burd) fel)iicn
■^ l)el)nt3en uub bod} luol lüel)f5, bas eS fiiv iiil)r iiidjtc- ift. 0)ottic' luerrf iftc-,
ber l)^n blenbett unb |um narren madjt, auff ba§ er burcf) mi(^ mit fcl)ucr
frfialc!f)ct)tt an tag fönte. Xariimb left er and) uod) uid)t l)T)n rebeit obbcr
ftrcl)ttcn ou burd) ruftcrige'' Ifflrnn iinnb grobe tolpifd;e fopff, bie fclbo uidjt
lüiffeu, ICQu fie obber id) rebe.
a:. 3Bcnu id) nu betjuljen fvagcte: 'i'evtilget nid)t allein ber glotrü bie
funb, lücr tt)ntt-j benn?, luirtt clir Pilleid)t fageu: Tie %bia\] brieff l)nit
ber f)e^nljcn fird)en? '•JJhif! nid)t el)ii inenfd) IjuPor fviim fel)n, cl)c er gute
4 e^riftum J!C 11 wa« cl ober er /' 12 bclucljjjt D II iiüii ' is jiiiib HO
finb D »crtitgt i: »ngtauB D 21 ton^ait J) funbigcitl iiiiiben C 20 bUi D
2<J gaudEcIt D 30 Weißt C 33 ruftetigc :^^tnn Bnb fehlt C tolpijcljc i:E 3r, fragte C
') Assertio BL o 4*; TfaZc/t XIX, 248. ■) Bd. G, 551. ') Bd. 6, 529.
*j As.'vrtio ni.i4^'f.: Wakh XIX, 2Uf. ■■'< tuftcrig, eingerostd J)W. S, 1286 toftrig.
17*
2riO 91ntliiovt bciificf) niii fiöitia .riciiividjs 5Smf). 1522.
loerrf tl)iit^ Ti-mi bao un-rcf ift uid)t lyit, bic pciion ici) beim lyit, i'ßic
a)f,iiiii, 7, 17 (if)riftifj ipvid)t: '(il)n böfecv imiim fan iiidH (iiitte friid)t tiviiun'ii.' So
müficii i)l)c bii' fiinb abicljii, cljc flute uu-vd; bn ,yi tonten, Da glitte lucvct
muffen bev fuiiben uevtilfluufl folgen, 'iln'v iinU benn nn bie fuiib aütf)un
on bev glaube aEel)n^ .'oab id) aber fold)o cieleret^ 5pvid)t nid)t 5. 'I'ctvu-? r,
>)ip.i. IS, »act. 1")., baci fiott bnvd) ben fllalnbeu bie l)erl!en velinifle^ Z^Um '^hiuIuö
aiüm. 10. 10 9{o. IK.: 'Snou lierljen fllelubt mau, fjo mivt mau vedjtfevtiii.' llnnb ,^\oan. 1.:
i.>ii. :i. 9<äßer auB got geporn ift (ba-j ift, bev bo fltetvtit, ^^^oan. 1.) fnnbiflet nid)t
unnb tan nid)t funbigen.'
Sitieftu nn l)ic, llJenfd), Un-v bev fep, ben tonig bepnt; mit fcl)ncm lu
gifftigen lugenmaul Icftcvt unnb Pcvbampt^ Oicmlid) linder I)e1übtfpvurf) Pom
glalobcu. Tu liefec-? Ingenniaul, Sie'bcv fpvid) Im ,"\ofiannev, ev liepffe birf)
gute tncvct uadjlaffen nnb nbel tl)un, ba ev fpvid)t: 'mev gleubt, bev fnnbigt
nidjt niuib ton uidjt funbigenn.' Spvid) Im ':^H'tvo, cv liege, ba ev fagt, got
vepuige bie l)evt;en bnvd) ben glaUibcn. Ivitt bn aber anff Uiibev l)l)n nnb i'.
fage: 'iLun-d: muffen bie fnnb vepnigeu, bev glaube nidjt, fjo liaftn beljue
liepnljcn tivdje vcd)t gefrfjutjt.
Tvnmb fitie ml)v tni, lieber nu'ufri). ^ri) 'i'iU b\)V ben gveUu'l anff
bedeu i)nu tönig-; lieijnlien Ijerljen, lac^ bn gvepffcft, ob el)v el)n (^l)vift obcv
l)Ct)be fcl). (fv fpvidjt': 'iun-bampt nidjt bev eliebvnd)? 'in-vbampt nid)t bev 20
nun•b^' K. "Jllf'iO blinb ift bev lf)omift fopff, ba-j ev mepuet, CMlambe mngc
beftepeii mit fnubeu, bao epnev muge el)bred;en nnb tobten unb bcunod)
gtembeun, bvumb miiffeu fie uou nott luegeu bev fnnb lu'vtilgnug lunn
glatnben (alf5 bev tjn gcvinge ift) menben nnb ben mevü'cu im epgen. S)a
mit ift nu Miviftn« Pcvlenrfet nnb alle bie obgefagten fpvnd) mit bem gaut.',eu 2.'.
(•»•uaugelio Pevbampt, barpiui beut glamben on alte Uievrt' bie oevgebung bev fnnb
unb veri)tfevtigung Im gefdjvieben Unvt. '.'Ibev lafj faven bie toUeu Pevftortten
l)Cpbcn nunb b'l)viftnv lu-vleuctev. Ten fvinnen epnfelltigen UuiUeu lupvv fuvti fagen.
iBev gtelubt, bev nmg nid)t el)bved)en obev fnnb tljuu, mie Onl^I)«'!'"''-'
fagt, benn bo§ Uun1 gotiv, bavau ev banget, ift aUmcdjtig unub gottiS fvafft, an
9(öm. MüSio. ]. Tay leffet pl)n |4M. ,Tiii| nid)t fallen nod) finden, funbiget ev obev, fso ift
getrif} bev glatub ImPov pputueg, unb ev Pom Unnt gefallen, nnb ift nuglalobe
ba. ÄHi aWx unglalnbe ift, ba folgen uad) fepne fvnd)t, el)l'vnd), movb,
t)af} K. Tavuuib et)e benn bie enfjevlidje fnnb gefdjidjt, ift fd)ou bie gvoft
()clu6t fnnb gefd)ef)cu pnnloenbig: bev uuglaUib. Tavunib iftv liuiv, ba-? fepu r.
fnnb ift benu bev nuglaube, bev ift fnnb nnb tlint fnnbe. Hub tueuu e-?
muglid) lueve, bao bev nuglalob tunb Pon bem bofj obev fnnb gefd)el)beu
:.' ftiic^t Jl/> friicfjt 'A' .■- alloiiic l> TjS Sonn 1 ///« 3oaii 1 fr/,// D ,s jüiibct ('
(eheiiHo unlen) 20 cciviid) C rtiud) J) Jl 1l)0llliftcu /> meint l' (yiaiii ('
•Jö ?))tü4 BCf'J 27 toiirt J) toUc uctftotftc /' -JS »crtcuctiicv (' ucrlciißiicv /'A'
ftommcn !!<' so fjanflt (' -'ll fünbigc A' 3:> fjftnWcfll luccf /' tmßlnubcii /'
■V! fnicf)t /> :il cc '' -IT füiib '' tinb /'
') Assertiu lil.l;: Wnhli XIX, Jlö.
'JliitiDott bciilidj niif ^liitig .ficiitric^s Siid). Iö22. 2(il
Iticrbeii, feü rocve cö nidjt iiuibc. '^UtVi lnic bcv gtalub aUci)ii nllc serccf)tictcl)t
ift uiib tf)utt, ^n^o ift uiinb tl)iitt iilU'l)n bcv iiiifllaiubc alle funb, bafjcr
|cucf)t Cs()iiftuc- fcl)n iimb an O\oaii. II. beim ben uiuilauben, ba er ipriiJ)t: 5oi). iß.i
'bae ift bie funb, bao fie lüt glciibeit an mid).'
5 £!er glatobc aber l)nn ber Iieljnljen firrf)cn ift eben cljn glatnb tüie fönic^
l)el)ntt eljii fdiiililievv bcr firrf)eu utuib lnic be-3 'j^aiift-? becvetal c\)n (fiiatu^cliüii
ift. (iljii trntmit iflo, bovimncu fie fctyiafieii yi ciDigeni tobt. Silie, biefje
^avte loar^eljt iiiib lieubtftiicf bt-j ©uangelio \WX)% bißer eleiibcr navv mcf)t,
barumb mag Dberiiuiu uml inevcfeii, iLHic. ijm iianlien biicf) quttic- fei)ii fnu.
I« 3Bcr am gtaiuben narret nnb l)rrct, ber muß an allen nuirtten, luercten, ftjnn
unb gebancEcn narren unb l)vren. SBic S. ^^auln-5 fpridjt 2it. 1.: '6-3 ift beuiu i, is
unglelübigcn nid)t>i reljn, ßonbern nurclin ift bel)be il)r fl)nn unb gclniffcnn.'
Xa-i belueijBct fönig l)el)nü mit feijnem biicf) alf? mit cl)nem außbuiibigcn
crempet, ba? biUicf) niemant gefallen foU benu nnfeern fopf)iften unb nad)-
i:. purn, auff bas bie fpelifje fei) teie ber mage et labris fua ladjtuca. Summa
fummarum. Sas ganl; bud) fonig belinlien ftelit auff menfd)en fprudj unb
braud). "i'^ac- barffä benu inel liuirt? .«an er bemeliBen, ba-j menfdjen ipiud)
unb braud) artidel bcc' glaubenc' madjen, §ü gcb id) mid) gefangen l)nn alten
fturfen, [an er bao nidjt tliun, ßo l)ab id) getiuninen, benu id) beruft mid)
2u auff gotio irort unb fdjrifft gegen menfdjcu fpriid) unb braud;. llcan mirt-j
l)t)e uic^t rtiel)tter treiben, iDenn man taufent il)ar bruber ftritte. Xarumb
fotlt !iinig I)ei)nt; unb funh fopljift mid) nid)t leren menfd)eu fpruri) unb
braud), bie ic^ on feijne mel)fterfd)afft Porl)iu loot geluift l)abe, 5inibern
bcttiel)f3eu , bas fie nottige artidel bes gtaubens loeren, feo loerc id) gefangen.
■■ii 3S}cnn aber menfd)en fprud) unb braud) artidel be^ glauben? mad)en, inollt
id) gerne luiffen, Slnnumb nu-l)ne fprud) iüd)t aud) artidel beo glauben-? fel)u
foUcu, ber id) l)t)e alfo Inol epn mcnfd) bi)n alfj cl)u anber. Ä3arumb fol
nid)t bei' 2urdeu unb ber :5iii"-'n lere aud) red)t fel)n unb aller feiger ? Tcnn
fie finb i)l)e aud) fel)ne, Perftenbigc, Pernuufftige menfd)cn unb babenc- lenger
■M i)m braud) gehabt benn lui)r bcutfdjen. Wellten fie aber nid)l, äßarumb gellten
benu {6nig-3 [)ein^en menfd)en mit il)ren fpriid)en^ Sintemal fie gteid) ßo faft
on gotti? tuort finb alß fein-3 anbern mcnfd)eu^
Xarumb luill id)? iljt auff ei)n el)le l)ie taffen. Xenu e? ligt mi)r bie
'-Sibcl luiPerbeutfd)en auff beut l)alf5 neben anbern gefd)efften, bivi id) ilU md)t
3s Icngcr l)nn .'bel)ntien bred meren tan. ^sd) luill aber, luillo gott, ml)r bie
^ct)tt el)u mal uemcn unb bem gifftigeu lugeunuiut unb leftcrei fbnig Ijeljulu-n
PoUenb au^ antJoortenu unb i)l)u oufjmuhen, ba? er fagen foU, i'ntl)cr hab
3 jcügt O 6" guaiigeliiim C (Sluangcliuiii /■: s euanocliiimä C {flBnuacliuniü /v mcißt /'
II) näixtl D (clienno unten) Hl al\o Ji auftbünbigcit ( 'uBbi'mbigcu /.'-Sinb- !■> II, !■'< naäjpamn
CDE 15 lactiicQ VE rail)lvico /> l'i ftat /•.' Wxüäi IKl'E UylT um6 6raiid) (aUo
phonet'uich!) D /."bctffß l'j q,tv>unnm UE ktuff /i' :.'nDcl)ttctlmcl)t briiOcr C fttittc]
fttcittc/J ä2S)fx'Md)E(ehs.J'>) L'SZüidtnCDE *<üanünfitiflcC' .S/fipnifl/-' Wc=
raot B fc^ntcmol V jtjttmal C Scitcinmal E 3') möten C 37 »oUcnb aufe) %ax aug V BoUenbcn »6 ^
2()2 ?liilluovt bfiiiid) Hilf Wöiüg .fieinriii)? ibitd). 1522.
l)^tn geautttiorttct, imb gretjffctt, ob id) on fdjvifft unb glauben t)anbclc. :^snn
bc§ mag, tüer bo tt)il, Uoit bcr &ÜB, Mii ber cl)e, üon bev tauff, Com pricfterftanb
meljne büc^Ic^ Icfecn. Tcnii lietint lugencr grdifft micf) mit telinet fd)vifft an.
^^i) ai)t aber, cv Ipi bi^ biid) aufe foli^cr anbadjt für ficf) gcnomcn,
ha5 t)i}m fcljn gelinficn ^appelit. Senn ev Ineljlj Inol, mit Uia§ gelniffen er
ba» lonigreid) uon (SngcUanb bcfii?t, nad) bem bcr !iiitiglid)c ftam ermorbet,
unb ba-^ föniglidje blutt bertilgct ift. (^-r fürd)t jeljncr I)autt, bn-S blütt
mod^t an t)t\m gerochen tncrbcn. Srumb gebcntft er fic^ on bcu ®apft ^u
l)cngeu unb l)l)ni f)eud)Ien, auff ba3 er feft fiticn muge. So Tiicng cfir ftd)
and) iiiel)laub ilit an [3?t. 54] beu felifjer, itit an ben föuig Oon ('vrandreid;, luie
benn Pflegen bie tljrannifdjen unb bofecn gctniffcn |u tt)un. ©ie finb rcc^t tut
famen 5Bapft unb ,'öcl)nü Hon (yngcUanb. ^"sdcner f)ntt fcljn 3?npftum inol
mit |o gutem gcmiüen, alfj bieder feljn fünigrcid) ererbet. Xrnmb ^i'dct
eljner ben aubern, luie bie nmulefel fid) nnternauber incfen.
Sßljrt ml)r aber Ijmant fdjulb geben, ba-J id) foniglidjer maieftct nidjt
berfd)onet tjabe unb allwtjart antaftet, ber jot loifjeu, bay id)-? barumb tftan
I)abe, hai^ er feljn felbö nidjt berfd}onet bat. fieugt er bod) fo offentlid) unb
unberfdjampt an^ furfab, alf^ bie buben. £0 fdjilt er feo bitter, gifftig unb
on unterlafj alfe telin offentlidjc liornige l)ure fdjelten mag, hau man lool
fit)et, lüie fein foniglid) ober an l)l)m ift. Äonige pflegen nidjt fjo bubifd)
ju liegen, nod) fo melibifd) lui toben, '^a^n trcpbt er fold) Ingen unb fdjelten
hsibcr goti-J fdjrifft unb fd)enbet mbr mepnen fonig unb fyxn, bau er-:? Uiol
beffer Perbienet l)cttc. iBenn er nur reblid) gefd)oUeu Ijett unb frei) frolid)
auff mic^ gel)aluen, toolt id) gerne l)abeu, aber feo toeljuiiitig unb loel)bifd)
urfad) fnd)eu loiber got-S Uuirt ftel)t pbe nid)t felui ebnem moii, fdjU'epg
eljnem tonige. ,^\dj l]ab and) umb mid) gebau'cn , aber eo fan mid) l)l)e nod)
feiner lügen ftraffen. .'öat cro aber ebnen anbcrn tl)uu laffeu, fjo bcib txa
t)I)m. SBarumb Icft eri? unter febnem iiamen nufjgcben?
3)t)r '4-'nbiftcn foUtc; nid)t enben, ba-j l)l)r fürljabt, tl)utt, Urne- l)l)r tuollt.
ßy füll bifiem (fuangelio, has id) ^^uirt. Suttjer prebigt babe, lnebd)en unnb
nnterligen ä*apft, 2.Mfd)off, "i^fiiff"'- 'JJfnnd), tonige, fürften, tcuffel, tob, funb
unb alte», luaä uid)t Pljriftuy unnb bun (^brifto ift, bafur foU fie nid)t'? belffen.
1 geontlDott Jl J beni tnufj ( ' :> lii'idjlin ( ' tiüd)tcii Ii] lii'icfjcv /-' ■', labctl C
jal66elt E .^apclt D 6 ba§ . . . ftnm I> cvinorbct <' 7 füvdfit (' '.< ficndcn JjC fyuäiUsi]
iäjmeüäiUn C' biid^tein (.'.'J 1> l'> iDcljtanb] 311 jctitcn C in flcjdöo'itt (ebenso IT) C
20 fitfjt (J aber BK Jl lueljtiiütifl C -jr, liiiiig (' -JO foücnS D Dor \)abi E
t^unt C 30 aJiorlinuä C Hl aitcf)öff C 32 am &/dufJ hmzuf/eßyi 06 90t luill C
') Außer der Scliriß l)e captivitatr Bahytunka hesoiidem Sermo de pocniteiitia ],')18;
Sermon vom Sakrament der Buße 151'J; Von der Beichte, oh die der l'apd Macht habe
zu gebieten 1621; Sermon rom ehelichen Stande 1519; Sermon vom Sakrament der Taufe
1519; An den christlichen Adel 1520 und Auf das überchristUch . . Buch Bock Emsers 1521.
J> i:.4^Tr <:<4^'> -i^pl^ KUi^i T^.,A^ tC,4^> ^C^^^.Tr iC-^^'* <:
3öcld)c ^^crjoucn ucrOotcu fiub ,'>u ctjclidicu.
1522.
^m SommiT 1522 tjatk bov 2öd()bifd)of uoii lllei§eii für ^^wictflu fid) juv
giriiicliing Qiigf|"agt unb iii oiucm offenen '■)hi5fd)rcibcn über bie ßmft unb bic
Snabcn bev (lirmehing fiel) au5gefprüd)cn. iHton fief)t bic iBifitotion bes Sifcf)of5
im 5rüf)jaf)v if. unten S. 2t)7^ fid) fovtfe^en. ,^iansniann fdjidfte ben ,«^eüel nod)
äöittcnbevg. L'utljer bringt am -i. '.Uuguft 1522 bricftid) in .^^auäuiann, bcrfelbe
folle bcm 2Bei]^bifd)ofe, mcnn er ,^ur givmelung nad) ,>^wicfQU tunimc, mit Ojrünben
ber bciligen Sdjrift 5iifel3cn unb iljm in§ l'lngefidit unbcrfteljeu mie -^'autuö bem
'4.*ctru5. .iUinue ba-J episcopalu idolum nid)t mit Sdjriftgvünbcn antworten, fo
möge .^ausmann feine 5pfarr!inber toornen, auf fold) ein ©aframent ]n trauen.
33on ficf) fogt Sutf)er: 'Ego mox tua visa scedula aliam hanc excudi iiissi
contra istos gradus per scelei-ata iiionslra repeitos' ((*nber§ 3, 439). 'iRH einer
scedula fann ber borliegenbe '•^(rtifrl befonbers in feiner erften SrudEetnricf)tung —
bie jrtiei 3nncufeiten eine-:- (jalben S^ogens oljne 9lu^entitcl — i^ut gemeint fein.
9iod) beutlid)cr rebet ber (£d)lu^: er nn-nbet fid) befonber« nad)brüdlid) gegen ba§
lügenl^aftc ßaufelweri ber Firmelung, gugteid) ergibt fic^ aus bem aliam liaiic
bes angefül)rten £a^e§, bafe ber £rud am 3. 'JInguft fd)on beenbet ift, unb Siut()er
ein ^remplar feinem IBriefe an .^lansmann beilegen fonnte. 2;er üor^ergc'^enbe
3?rief an 4">tiu§mQnn üfm 30. 3uni 1522 (gnbers 3, 411) 5eigt nod) feine Spur
biefer lyxa^e. ^Juf^er l^at olfo, fobalb ber Srief .^lau^mannc- anfam, feine scedula
entn^orfcn unb brurfen laffen.
5lun i^eigt aber biefer Iraftat mit einem 9(bfd)nitte bes l'utf|erfd)cn ScrinonS
Dom c[)etic^en Sieben übcrrüfdjcnbe iicrmanbtfdjaft (»gl. ©. 280, 23 ff.). (Jinci mufe
bem anbern ,^ugrunbe liegen. C^inbringcnbo i'ergleid)ung ergibt: ber Sermon fjat
fad^lic^ fet)r beredjtigte ©riueiterungen; er bobiilt aber ütjne '•Jiot ben fd)arfen l'luefaü
gegen bae 9lffcnfpiel ber (Virmclung bei, melc^cr nur in bem 91nla6 jur ?ibfaffung bee
2ra!tate für .^ausmann feine redete Stelte I)atte. So wirb f)bcf)ft uiat)rfd)einlid)
Suf^cr sunötä&ft iic" oettet »erfaßt unb ^um Srucf beförbert I)üben. Sann
Perarbeitete er benfelben im Sermone, ol)ne bie polemifc^cn Stücfe ju ftreid^en.
'DJod) ein äußerlicher llmftanb fpric^t bafür, bafj ber Sermon fpäter crfct)icn.
llnfer ^cttcl ift äunäd)ft auc^ ber ^lusgabe KL- ber Sd)rift 'öou li}cnic^cnlel)rc ,iu
meibcn' (= unten a) fotnie ber 9(u§gobe L tjon 'toibcr ben falfc^ genannten geiftlid)en
Stanb' (= unten ß) ange'^ängt. SScibcö finb onffafIenbcr)ceife Saelcr SIrurfe
(ü. 6urio). Jpätte ber Sermon fd)on üorgclcgen, fo [)ätte Gurio bod) tt)ol)t tanm auf
ben @ebanten tommen tonnen, unfern Sftt^l ifi^n anbern, inbaltperfd)iebencn Srurfen
an^utjängcn, fonbern er (jättc, inie cS bei bcm (ebenfalls 3:*üglerl) 2rnde y (ogl.
264 21>fld)C 'i>crfiiiicit l'crbDli-u fiiib ,511 cI)i'lid)Cll. 1522.
<B. 265) bcr (Sall ift, bnt ,'^cttcl liom clididicii Veten iiiid) bciii (ScvniDit öoiii o^clidjfii
fiebeii angctd)(Dffi;n. So wax bi'inmid) in i*aiel bov Sermon nod) nid)t bcfannt,
aU bie bciben crftgcncinnten Sdjriften nndjgcbnitft touvbcn. Qx fam alfo fpftter
nnd) S^ciH nlä bcr 3c"fl "i'^ ^'i ^'f iHn-forgung mit aBittetibergev 3)rnifen bnmalö
rcd)t prompt bor fidj ging, fu ergäbe fid) nlö fel)r umtjrfd^cinlid) bie Slnnaljmc,
bo^ bcv Sermon übcr'^anvt erft nad) bcm 3cttcl crfc^ien.
2lu§ga6cii.
A [.^Dpftitell „Stjefne. 1; ÜBSldje pcrfon «erpoten fiub ^n eljUdien Dnn bcr
bcljligenn fd))ifft ' bel)bc bcr frennb|d)Qnt Pnb ' Wügid)Qfft. ' l'cnit. 18. j|"
2 93(ättcr in Cnart, crfte nnb Ic^te Seite leer. S(m (5-nbe: „Wax.
l'ut^er. II 3Inno m. 5). jjij. Ji"
3-7: „llcrpotlc pcvfoit bct fvcübt: " intb^-l'T- „Ucrpottcit petfoii b' ill0(vi|"
in JlU'SjeidjuuncV-'fdjtift; bie ©cite cnbct: „nitd; bc? hxu-- "
Svucf öon 3u()nini ;Kf)au (®vnnciit'ftg) in äöittnilievg. — AJiinnti'jdjc ©lg.,
iBcrlin, (Sot^n, iffainbittcj, Siiittgntt, SCBcimat, SBittenbcrg ü., Ä^olfcnluittct, flopcn»
l)ngen, Sonbon; aSeUct ©uppl. 226, ü. Sontmer 307.
B ÄDpftitcI unb ©inridjtung tok A, hod) am dnbe: „'■Hnno 'DJt. 2). A".\'it. ||"
Slnbcrci: ©nli iilä in A. Tic bcibcii ocit''" " "»b U (jol flatt .3- IS in A)
„SBctpüttcn perjou . . ." in 'Icitjdjvift; bie Seite cnbd: „luar ^ni| ncfjmcn 5)!ntt-22' ||"
S^in Itiiebcv jUiei ©pielavtiMi:
B': S8l. 2--' 3.23: „ftcllcn nnff mtn || id)en ..."
SJottjnnbcn SBcrtin, X'onbon.
B-: SI. 2--^ 3. 2:): „ftcHcnn auf mcn= Ij id)cn . . ."
2.!Dr{)anbi'n ©tnttgm-t, äBulfenbütlct.
Ixud l'on ^eiljiinn ;Kl)nn (föi-nncnlietg) in ÄMllcnlicig.
C Äopftilcl »üie AB. bod) „Perpotteu" S- 2; „l^'l)ligcn" S- 3; „frcuittjdjafft"
3- 4; „i.\nii. 18" ;',. 0. (Sinri^tnng mic in .IT?, '•Jinmc unb 3iif)i'cä=
,5Qt)l am (^nbc luie in .1.
Srucf »on 3ot)nnn 9{{)au (öitnncnbevg) in aBiltenbcvg. — Sctlin, 2rcä.bcn,
.fiambutg, aBiltcnkrg 2.; 'l'nnjer II, 1359; b. I'ommer aOO.
I) „SBSIdjc pcrfon Pcrpotcn || finb .jn celid)cn in bcr T;ai(igcii fd)!ifft P
baljbc bcr frennbffdiafft Pn " ^33}ogfd)atft. || Wnr. Suttjev. ||" 2)Qniutcr
ein .*>l,^id)nitt. litelrüctjcitc bcbriuft. 2 Steittcr in Quart, Icijtc
Seite leer, i'lni Sdjlufj; „lüartini ^i'utljer. j; ''(uno lU. 'S. XXil \\"
ffier ^oljfdjnitl ifl beijctbe, bct fid) in bcm S)ruct bcr ©c^tift „Söom ct)clid)cn
Scbcn" L finbct (Inuinng bor bor .fi'irrijcntiir'i, |. u. ©.270.
^rnd bun Signinnb ftvinnn in 'Jhigi'biirg (nnd) föbhc; bgl. und) .(pciUinb,
Kenlr. f. 'i^'M. S^cilicitc 21 8. :34). — 5hi(intL'fri)e ©lg., 33cvlin, 5)tc6bcn, (fifcnnd),
(Jtanffntt, «ot()n, lliündjcn .fi©t., äkfcl, iWen; '45nnjct II, 1:V,7.
E „niild^c Person Pcrpotcn i| finb I5U e(id)eu t)nu bcr tjcpligcn || fdjrifft bcl)bc
bcr frcuut || fcljafft Pnnb ^JJiog= i {d)aftt |(o|. >.'euit. 18, |l 3). War.
untrer, li" litchürticite bebrnrtt. 2 Slättcr in Quart, Ictjtc Seite lecv.
\nm Sd)(ufe: „9lnnD W- %. ^ii."
2rnd bon aiUUf ©tiiinict in etfnrt (nad) ©ö^cV — ftnanffjdje ©lg., ©fttlijj,
äßittcubcvg «.; luol)t '4)nnjct 11, 1358.
SBelc^e !J}erfoiicii lietbotcii fiiib (u c()clid)Eit. 1521'. 2<iö
F [Äopftitcl] „3I)efuä. SB^ldjc pfvion bevpotteii fl)iib ,}cii cl}ü)d)cn \)\)\\
bcr Ijcljligeim fdjjifft beijbc bcr fvuiibfdjafft uimb l'togfdjafft.
l'euit. 18. ,." 2 2ötättev in Cuavt, cvftc imb Ic^tc Seite (ccv. 'ihn
6d)Iu6: Max. Sut^er. 'ülnno . W. 3). jjtj. "
Jnicf tioii 'lJiatI)c> 2)Jn(cv in Cnfiivl (U. ^ointncr). — "Jlriiftnbt, Iicsbcii,
■tpniiibutg, liütnücrg (iJÜ)!., SttoßbiiTg; D. Tommci 'Jir. :!0S, *4.nin'|CV II, 1300.
3(u6crbcm eifdjeint biefoS ©tücf atsS 3(nl)ang ,511 anbeten Sdjviftcn \;nt^ev6
a = „5Bou 5DJenfd)en l'eljvein) ,5U mciben", Jlnsgabe Kh. Uiimittelbai- an
bas i!ovI)crgct)cnbc angefd)(ofien. i!gl. SBeller 2 1 0-1 unb oben S. Gtj.
ß = „SBibcr ben falfd) genanten geifttidjen Stanb" iHnsgabc L, iJ3(. Slüj
mit .ffopftitel. 4<gl. oben ©. 98.
y = „i'oni eljelic^en l'eben" 3ln§gabe F, tno and) auf beni .Cianpttitet üev=
ntcrCt. i'gl. unten S. 2G9.
2)ie ©efamtauegabcu — oufeev 2Bittenbcrg, luo er fcljlt — geben ben octtel
am £d)(uf|c bc§ Sermon^, fo ^ena 2 (1555), IGl'' — 02»; ailtcnbnvg 2, 220;
i.'cip5tg 22, 208; 3Sa(i^ 10, 743-4.5; ßrlangen - lü, .542-43 (Chi • 20, 87-89).
6v fteljt ferner no(^ einmal gcfonbert abgebvndt (Erlangen ">:>, l.'.O — 57 unb
bcSffiette 2, 277 — 78, bcibc5)la(c nad) .Ütapp, flleinc "Jiadjlefe einiger \va Chlänterung
ber ;iicfurmation5gefd}id)te nütjtidjer Ihfnnben 3, 350.
SUon ben @in3elbrucfeu ftcljen bic 6runcnbergifd)eu J /)'(!' einonber im lert
fo nal)e, ba^ e§ nid)t mögüd) ift, einen ate llvbrucf üon ben übrigen ,^u fd)ciben;
bie übrigen DEF ftanuncn, U'of)( üon einanber unabfjdngig, Don A — V o^, bic
mit anbcren Schriften ücrbunbenen ftammcn üon einem Sirnrf, ber ^rotfc^cn A—C
unb 7> liegt, a unb f> finb faft ibentifd) im lert, / etmae freier.
2;er 9(bbruif unten erfolgt nad) A. %& bei bem geringen Umfang
ber ©^rift jufammenfaffenbc i^orbemerfungen nid)t mol)[ mbglid) finb, merbcn bie
S^cäarten ettnaS au6fül)rtid)er gcl)altcn. .fiier fei nur ücrmertt, bafj in 7 eü für
eu ftc'^t, bafe Daß ü für u nn ben entfprcdjcuben (stellen burd)fül)ren, /' eine
SSorliebe für l) jeigt.
I^crpotteii pcrfoii bcr trcimbruljaffr (iiib bißc:
1 Söattci- 4 @d)h)cftcr 7 Sßattcrö fc^tocftcv.
2 5lJuttcv r, ©tieffjc^lueftei; 8 9Jluttcv fdjtofftcr.
3 Stiffmuttcr. <> Sonfe toc()ter.
2)arau6 folcjet, "ta^ fc^lwiftcv finbcv uub bcr ftiffmuttcr fd)»Dcftci: für
gott mit guttctu gctuiffcii nnigen (?ccl)licf)t loerbcu.
/ SPcrtiotcu 1)1' Bertolten aßy biic Daß-; bt)§c F (su auch unten) 2 Satter (l.j /'
3 ©tiffid)lt)cfter D 4 gtieffmulter CaF Sim§töa^ter aß .5 Sorufe (so auch unleti) aß
jd^rocflertinber aßy F ^ für I> t">r «/>;• (> mügen •• mügcn 1)F mögen aß geclicf)! Daß
266 äöetdtie *pctiDiieit ihtIuIcu finö i" cl)i'lict)eit. 152-.'.
JDcrjiottcn pcrfon her Jllaguliafft finb bißc:
1 SSotterö brubev »nctiti 4 Stiefftocfjtev
2 ©onfe tocl)b 5 Tc§ fticffö ^oiio obbcr bcv ftiefftodjtcr tiiib.
3 iBrubcv-^ lueljb (3 SBctjbC' fdjlücftcv, ßo bn-J lucljb lebt.
2)arauf( folget, hai- icf) mel}Tif' iue^bi ober broittt fdjloefter iiocf) l)[}ixm -^
tobt ef)Ucf)en mag, bQ|u auä) bcS bruberS Uicl)b iiarf) fct)ncm tobt l)m gcictj
befolgen tonr tut iiclimcii, Watt. 22.
3.ÖÜ-3 IUI mcl)r perfoii obber gclicb oerpottcii fiub, bic l)abcu uiifjerc
gcDl'tlii^c tljraiinen umb getlt» luiUcn bcrpotten, ba§ bclncvbt ftcf) fclb§ bamit,
bn-5 ftc bic fclbeit luibbcr itmb-j gdit Ocrfcuffcn mitib iju In)f?cu Hub, Uni innn ">
liiert gcUt gibt, loId)t' ct)c i;,uret)ifi'n luibcv gott imb alle biUid)cl)t.
Sas fic nbcv nucf) lu-lu gdieb crtiifjtct linben l;lni|jdjen beii gefnttcvii,
pattcn uiib l)ln'en tinbcrii uiib gi'jd)liiifti'rii, bao l)iitt fic cljgontlicf) bcv tcuffcU
gelcrct. Tcnii f;o biiv Stuvauicut bcv tniiff foUt t)i)iibcvuijjjc bviiigcii, miiftc
fcl)ii (5t)viftcii man ci)u C^liviftcii lviel)b netncii, Sl)ntcmal alle getaiiffte uicl)bcv i''
atlev getaiiffteti luenncv gcl)ftlirf)e (djUicftcv fiiib, aU bic dinevlcl) facvainciit,
gcl)[t, gtalnbe, geljftlidjc gaben imb guttcv liabcn, bamit fie bicl uclicv i)m gct)|t
fvcitnb tuevbcn bciiu biivd) cu^cvlid) gcfattcvjdjafit.
Sonbcvlid) abcv ift Im mcl)bcii bcv SBiifdjoffgoljeu liigcul)afftig gaiid'clmcvrf,
bie tcv*mcliing, Uii(d)c fc\)n gvitiib Diui bev fd)vifit ()att Unb bic iMifd)off niiv .'n
bie Iciitt mit i)livcn lugen bctvicgcn, ba-i gnabc, Mjavaetcv, mall;cl)d)cn bvl)nncn
cmiib.i:t,ie geben toerben. (V-ö ift biet inctjv bcv i^cftien C^tiaractev, '^Ipoc. 13. (fi)n
C^bviften nicnid) foll fclm glambcnn bei) Hcvluft fciincv fcd ia nid)f [tcllenn anff
menjd)cn tliaiib, beim ba« iuivt gcluifjlid) ljl)m liegen unnb tviegen fionbcrn nnv
aiiff gotti-j auivt, bcv Icngct nidit. .„. ,, ,, ■■''
_ _ 11} a V. ^ n 1 1) e v.
/ SBcrtioti'it /■-' ä'cviotcu l> \iJiinn"ri)nfft aß jinbt /' bijc IJaßy 2 (iniberc- /'
Sticfftoc^tfr aß •■; f{on« ' ' t'uitfi aß ftljeff fon§ F -J naä) Dy irnit ;• jtcm aß
<! cctii^cn I>aß-' clidicii /•' bniiju /■-' bnv,;ü /)ßy bn.icu /•' l)f)m F C[(ia^ aß 7 tcfotcn n
,5CU i'so immer) F iiomni ;■ lU'fiU'ii a K iiuu nßy iiier l>aßy ober l>ay gctib aß
gcU)b ;■ gcitjcb /' gcleib E Uovliotlcu Daß i)cv))otcii E utifcr a :> golltfi /■,' gc(t-3 Daß
fccloett />aß jelbfj E in luibcv aßy licttaiiffen DEFy bettiuiffi'ii a b'tiiuffcii ß Itio /'
7/ gicbt /■' tt Daßy jerrcl)ffeii «;• biUicfjait /> biHiglait /■' bidigfcit ;■ 1- \\) y iipülu n/>'
gctib n^ gcti)b ;• fiatcnn/) /.9 battcii »/>] holten /> jrcn «/i ircn ;• Ijrcn /' gffcftlueftcvn /'
5ot DFy al)gentticf) /' // jott Daßy l^iiibcrnilfi aß -mific /' -nifec ;• müftc Daßy
/.) oiii D jcl)tmai D icitciiiiiiat nß jintcmnl ;■ in gptfiifftc /' gat)ftticf}c /' niiicvtal) /'
/" gaift /' glittet /'nft' fliitov A' 'oxi l>aßy wttx aß /.S eufjovlicOe ;■ /.'Mmibettid) /'></>'
goljcii /(/(/^ /> Wöljcii n/J flotjcn /'Y lugciif). n/? gaiiflelnierct /' JO luclc(|e 7>f(/)';' faiii /'
in Dß l)()n /■' gjc^rifft ;' i'/ lügen iJFß lügen ;' lietrigen EFa Pavnclev aß barin a
borinnen ß :>> »il Daßy met Daßy «in D 23 derluft /' iceleii ;■ ja I^aß
nid^ Ea »ff aß 24 tf)nnbt D im aßy «nnb nß ftonbcv !■' fonber y fnnbev nß
2'> »fj a/? gottcg nßy luget /v leugnet /' :.''; Wnr. Vut^cv /'c/i/« A'
^>om cljclicljcu Sckiu
1522.
Vutl^erS SKücftef)!- bon her 2öartfn:vg tcbcutete UioT)( bcii C^iii'^nü mit
JKcfornicii, cl)c baS i^olf (jcnügciib „In-prcbigt" fei; ja ein gvüficv leil luui
"Jleucvungcn »nuvbe rücfgängicj gemadjt. 2vopem uinvc e§ nic{)t ganj rid)tig gcuvteiU,
ii'oUte man )iutf)cv als bamalä allen Vraftitdjen Ofefovmen abf)oIb {jinfteKen.' äöir
■^abcu gicidj aus ben cvfteii SBodjeii und) bcii etftcu 8 ScrniDiien (llnf. 'JluÄg. 10^, Ifi.'i
äcugniffe, wie auf ^'iit^cv« eintrieb Ijiu eine fdjarfe eittcn.^udjt &nvd)gefiil)rt unube.'-
Slber freiließ blieb bie in'lel^niug be^ iiolteä über bie ^JJtiPväud;e unb bic 3eid)uung
beä Sbcatä eincg »0^11)011 eöangclifd)en !i'eben§ für ifjn im iBorbeiginnb fteljcn.
Sie Satfad)c, bafj bie beiben 33ifcböfc ücm llleifjen nnb liievfcbnrg auf
äBcifung be§ i){eid)5vegiment5 l;in plbtjlid) mit fiivdjcnDifitatipiu'n cinfitjtcn, »er=
anlaste Üutfier ju einer langen SJifitationereife um Cftcrn 1522 mit I)änfigeii
*Prcbigtcn.-' SBir fcf)en, bafj er in beufelben gcrabe bie Jyvagen beö d)riftlid)en
i.'cben§ Ijiinfig berüfjrt; f)ierbei fam er and) auf bie Wrunblageu bc§ cl)elid)en
SebenS, fowol)! nac^ ber fittlidjeu Wie nad) ber redjtttc^en Seite !)tn, ju reben.
S!ie ^prebigt am 30. ?(pril 1522 in S'Di*i" 'ft ""^ ja leiber nur in ^Jln§3Ügeu
er'^alteu; bicfetben geigen aber bei ber 9(u5füt)rung nr. 5 (Unf. ^'lusg. 10^, ©. lOö)
bie üon l'utfier im „c^elid)en i'eben" ,',ngrnnbe gelegten £d)riftgebanfen. (ferner l)at
\.'utt)er in ber 'l'vebigt toom 10. Slngnft gctegeutlid) eine Gl^efragc berü£)rt (Unf. Sluäg.
10 ^ ©. 265), bic er bort toie bic^' '"' Scvmon öom ebcüdjen Men mit einem
tnörtlid) iibereinftimmenben ?(rgunuMit erlebigt (ugl. Unf. 9lnSg. 1(J-' S. 2(55, 15 ff.
unb unten S. 284, 7f.). Staub er bamals etma bei Vluäarbeitung unfercr Sdjrift'?*
SÖJir l^aben feine 9Ingabcn über iJJIau, Srudtegung unb (Jrfdjeinen bei ScrmonS."'
SJa ein <)fad)brntf im Söiiifermonat 1522 in i^afel erfd)eint (^ ^hilg. F), fo ift
ba§ (Srfdjeincn in SÖittenberg etroa auf Grnbe SelJtember ,ju fe|en. Sic genauere
3?cftimniung ber ^IbfaffungSjcit tjängt üon ber 9lnttnort auf bie 5rage ah: ift ber
Sermon bor ober nad) bcm ^üid „aBe[d)c ^^erfoncn bcrbotcu fmb ju cV'licf)eu"
eutftanben? Söir I)abcn üorI)in <B. 263 eine 2Ba()vfd)einlid)teit für ben Srurf bc5
ScttclÄ üor bcm beä Sermone ,5U bcgrünben Herfudjt. Sanad) mn^ Suttjer um
3)littc 31u9uit an bic SInearbeitung ber Schrift gegangen fein.
') So SPotgc, ?lnbtcn* *obcn|"tciii l>oii ftariftabt 1, 2. 447 f. ') fiolbc, Analfctn
©. 40 uiib befoiibev?- S. 37 (uom 20. 3utt 1522j. ',) Huf. 9(u*g. 10', S. XCIV. *) »gl. , 511
biefer ^rage Qud) bic *Iiac()ttäge. ') Sod) ^nt i()n 2:ictrid) Doti aä}ctti)ctn am 19. Xcjembct in
9iüriiberg, ^etjog ©eotg am 1. Januar 1523 getefeii, «gl. (}el. ®cH, Slflen uitb Söticfe 1, 402. 41''>.
2(i8 -'i-'iii i'lKliil)^'" i-'cl'Cii 1-V-'2.
(Jv imiiittc fic eine ^i'rebigt in teinev "ifowcbc (©. 275, 10). ?lber ev gefteljt and),
ba§ cv nid)t c^crn Dom el)e(icf)en Ceben pvebit^e. 3öiv muffen lum Imvnljerein ciuueljincn,
büfe eine '|*vebitjt ucrn bieier Viinge nur eine iel)v auc'fiil)vlid)eve i-iearbeitnng einer
unrflid) ijel)oUenen ^^-'^-fbigt fein tonnte, (i'benfogut föntite bie Üoivebe nur bie
jd)viftfteUevifd)e (lonn bev Vl6t)Qnblnng aU eiuev 'l'vebigt redjtfeitigen niolten.
(i-in ^^Uebigttert ift nief)t ncid),iuU'ei)en, nodj uu'nigev ein Sonntag ober ein 'Jlntafe,
on beut fie gehalten fein tonnte.
ipropft 5J?nd)l)Li(,5er I)at in '.öcvlin 15G0 eine '|U-ebigt Ijoni (5l)cftanbc l)cvau-2=
gegeben, bie ii'ntrjcv 1525 getjnlten (lakn foll, unb ]\vax am ^(Uieitcn Sonntag
nod) t5-pipl)nniivj. Tmn Ijat Viitl)er in biefeni (sot^ie an jenem Sonntage liiat)v=
fd)eiidid) nid)t gepvebigt, fonbcvn iBngeuljagen. ,3enc ^4-ivebigt ift üielmcljv eine
biiittige *Jiad)fd)viff, in unldjc unfevc "lU'cbigt Dom eTjelidjcn l'cbcn fel)v gcfd)irfl
Ijtneingeavkitct ift!
'.'luoi]!! In- 11.
.1 „llom CK'lid)cn jj Veben. ^lüavtinuö X.'ut. |! äüittcmbei-g. |; ffll. 25. i'nj. :,"
'JJcit litcleinfaffnng (Xommev Cvnnnicnte 'ilx. TOB; alfo mit ben
ljevaiK'ge|d)nitteiien d)iuiäd)fifd)en SBappeii oben nnb besgl. beiii ;)iantcn=
fvan.jfdjilb unten jiuifdjen ben äöittenbevgev liivmen). IG iBlnttcv in
OuQvt, le^te Seite leer.
Sniif Bon .3ut). itttjnii ((SSrniienlieri)) in äUiltenbcrf) (Tüiiniici: %x. 80Hi. —
ibl. 91 ij'^ 3- '>ff-: • • • öcfi'lj/ II nlfio • • • vcflimcnt/ ü bcljbc'. . . uflu.
.ftiianfcjd)C ©Ici-, Sliig-:-l'iirii, äicvliii, Tarniftabt, (Jtfiivt Jicjl., Ih-laiisyit,
OdoII)«, (.yötliiicicit, .^mllf 11, Xinmtnivfl, .'Tifibelbrvi-), 3r"'i. fiiiniiv3lu'Vfl IL,
Hiiiiidjcn ,fiSt., IJiiinfler, Ul'oltfnbüttfl, i^'ü^'^nlinilfn n ''••■ luol)l l'ti äLV'llci 'Ji:>'J
(icmcliit.
.1' iitcl luie in A, bod) „!L'iitl)cv." ft. „l'nt." Sinei) im Übrigen mie J,
bud) ift ber SBibcrbrnd bes iBc\. lU (!'■ leer; 2'' ;V' 4') neu gefcl}!.
Itiitf imn 3iol)- 9il)nii ((yrniicuLicifli in 'Jt.Mtlenl)crc\ (^omuicv 'Jh. :t04V —
rtf: 1 fcijc , . . . xen,\: mciit/ . . . ufiu.
flnnüfi'frijf 6Iiv, Slrnflnbt, 'Jlugsbnri), ^(vllii, ^veoluu 11 , XveSbcii, C^ijenüdj,
etfurt aUnxt , ©Dritt;, övrifc-iunlb , .s>imlmvii, Dlünd)m .fiSt., Jfntubcrn di'ßl,
aäJittcnbcrfl i.'. unb S*., Sjafcl jc; l^auicx II, i:!5H.
1} „üoni CWid)cn |! i'ebcn. !! 9JJorttuus iJutber. ;; IH. X. irij. i," Unter ber
legten 3c''c ein ^ievftiiif. Wü 2iteleinfaffung, litelrüdfcitc bebrudt.
16 Jölätter in Cuort. Vhu Gube ein oierftüif.
3!tiitf Hüll UlnlHjin* ©djiitct in Stvnfibuviv
2)teÄbcn, ÖJrcif^nwlb, ']J!iind)cn .fiSl., aBiltcnberfl V , S^njcl, X.'inibLiii, llhfd)!;
*i'nii,Kt II, i::v_'.
C Iitcl uüe in ,1', bod; anberer Snl} unb litcleinfaffnng eine aiiberc
(2!ommcr, Criinin. Mir. GfM; unb ebenfalls l)crousgefd)nittcneä Sönppen).
llinfaug iifm. wie A unb .1 ', im Suuern biirdjUjeg neuer Sni^.
2vuct l'oii !^oi). !l!()nii (WriMionbeviVi in älMttcnbcvii. — cii': jo|; . . .
rcfli: II mcnt/.
Setliu, 5Brc5lnit 11, «cip.vfl, 'Diiinc()cii X^Bt. imb 11., 'Jüiviiberg Ö)5J(.
3!üin cW\d)(n Pfln-n. 1522. 200
l> lud U'io in .1', bDd) ift bic Sdjvift in .Oul.i gcfrfjitittni unb bic Cvin=
faffuni^ ift ein '•JiQcljfdjnitt bov in J ,1 ' bcftnbUdjcn. is ilAlrtttcv in
Ciitu-t, (eijti'y iHatt leev.
©rutf üott ^ani Sd^öiK-pcrgcv in 'Jhigsbutfl (Toniiiiev 5!v. i505, Cinnmciit
» 5ir. 70C). — .ftiianff!rf)e Slg., i^ctliii, Snvmftnbt, (yrnntfiirt St., CiJotllniini,
.s!;inrie H., .finmbiivci, Uiiilnd)!'!! .(>£t. uiib U., ;)loftDrf, iWeiiiinv, 2!3ittctilH'V(i V.,
äl^olffnliiittcl, Öiraj, goiibon; '^-'nnjcv H. l'''''-
i: „U)on (velidjnn Wien. T. TOav. i'iitt). 2)nvd; jne gcpjcbigt ^JJt. ®. Oij. ./'
9JJit ^itcleinfafinng. 14 3?Iiittev in Cnait, leijtc ©eitc (ccv.
S'viirt iioM Vinii-i SdjpnÄpercjev in Sliig^liiivcj iiinrf) .ftnanfe). — .(tiiiintofifn'
©lg., 9higÄtMtvg, 4*crtin, ifvcc-Ioii St., S'vc-jbfn, C^rlongcn, ÖJotljn, 6iürlil), ijicibcl-
iH'vg, .Rüiiigi-bovci St., JJiihid)cn .fiSt. niib IL, 9iüvnbcvg {SJ5J!., Stuttgart, ät.>cniige=
vübc, Üßittfnlictg y., l'onboii ;c. ; ''4>n".li-'i-' "( i:'>5-'">.
F „*^om C*elid)i'u || t'ebcn. || 93fnvtinu5 Vutljcv. || Xn ,iu b,i iv niid) 1 nlU
nclulid) gcnmdjt \)at, || ii'etrfjc pcrjon bevpotte || fi)i'U .y'i cclidK, fviint=
fdjcifft önb niog- || fdjafft ()alb. |i 'inxi. 18. " ^jlit litcleinfaffuiig.
L>() 3?läitfv in Cnart, le^tc geile tcfv. \'lin Pnbe; „^ni Söinttev
niond be§ j 'iii. 2). XXÜ- invfj. "
1xi\d uon ?lbniit ^l.'i-tvi in il^afcl (nnd) Worl»'). Jtuiinfefii)i' Slg. , i^am--
bcvg, SSetlin, Wolljn, .S^nmbiirg, IJüindjeii ■^^St. iinb II., Stiittgiul, Jiibingen,
äÜfiinnv, !lüittcnbi-vg V., il'oltcnbiittcl, SJ^iijcl; %^auyx II, lX,n.
(1 „i!om «clidKn || l'ckn- 1| iWavti. l'utfKV- i| aBittcniücig- !| 'iWl S. .U"ii- "
Wit 2itc(einfnffnng (j. t). S!oninu-v S. 207 Tiv. l",,'',). litclvüdffeite
ticbvncft. IC Ü^liitta- in Cnnvt.
Jviirf uon fy\ni li. (^'vjiivt, bfv l.'i'iOf. in 4l*üviii->, l-'c'-') in ;lu'iillingiMi, ir.2-i
Ucnmitlid) uod) in 'il>üvni-5 btiidto (ilU'llev 2l:!s meinte ^\ih-g 'JcnMev in *,'lngvbiivgL
— SBcrlin, *JJIiiiid)fii •OSt., '•Jiüinberg St., Stiittgavt, St. Wnllcn StiftÄb.i, Vunbon.
If „VOM EßLI " djcn leben. || c «HlartinnS 2nti)n: \\ ii Oiebrndt in bev CUjnv^
rnrft(id)cnn II etnbt ©vlnn, ^Ji. T. vvii. " 20 iWättov in Cftan, bie
Ifljten biei Seiten leer.
ffirud nn3 Wvimiiui, nlfti bev ("vilinle uon ai>olfgiing Störtet in k-'eip.iig, ugl-
.C. Plfuien, !8cittägc (uv ;licfovniationvgrfd)id)te niic- ,-',luicfnn 2, II! (1902). —
Berlin, Stnnfinvt St, DJiiindjen ■C'St., UlUttenbetg V.; iWeÜcv 2140.
/ „Uom etjetidj ^ cu Se6cn. || SJiavtinno Vntljev. ji S5.'ittenibevg. |i SDl. T. n-üj. '■"
^)lil liteleinfaffnng (Sonimev, Cvnanu-nte COV,). li; iMiittev in Qnnvt,
le^tc Seite (eev.
Svucf üon Sotjnnn 3if)an (öSvunenbcvg) in ilMftenbcig. — .('nnofeidje ©Ig.,
Ävlin, S8tc§Ion II., «övliti, Wöttingcn, .fii.inig-Uietg II., Veip^ig 11, ai»olfenliiittfl:
t<nn)et II, lfi.59.
A' „^Jjoni &I)eli= d;cu leben. Wavtiniif- ^'utfiev. U'nittemtievg. W. 3). reüj. i"
*Wiit litcleinfaffnng (Dgl. ü. S^cmniev £. 2:J8 yiv. 77). litelvüiffeite
bebvurft. 20 iölattev in Cuart, letzte Seite leer. %m (5nbe : „©ebnictt
ju aSitteniberg - 3m iar || 9Jl. 2). jriij. ;'
S^turf Don 9)lcId)ior l'oltficr in Sßittenbctg (nnd) .ffnanfe). - .Rnnnfefd)c Slg.,
•ähnftabt, i8ctlin, ä<re«lQU II., Xarmftnbt, ive-jben, .Stalle II., fticl, «iibfd St.,
3)iatbutg, Stnttgntt, Ä>oIfenbüttcl, '-Wonn«, Jtopcnljngcn, Voiibon; 'ilanjcv II, KiöS.
270 25om ffic(icf)cii ecbcn. l.')22.
/. „Ibii bfiit (5c(id^eii |i Sebeii. S). 5Jl. ^Juttjev 1| Suvif) ine ßopicbigt jl
OJl. £. XXij. ii" Saruntev ein .fioI,5fd}iütt feine iraunng Uor ber fiiri^=
tiirc barfteHenb, nnd) in einem ber S^vucfe Don „2Bctd}e '^'ertönen [inb
,in cclid)cn" enthalten, f. oben ©. 264 7>), oben unb unten eingcfafet öon
l'ciften. 14 iPlättcv in Cuavt. SUif ber legten Seite ein i'ioljfdinitt i tfutfjev
al6 Wund)) unb bavuntev „®. 5}lav. Vntt) " (2?vuftbilb). ^'Im &nbe
ber üorle^ten Seite ein .3ipvftiiif mit ber 3aI)r^nI)I „M. DXXUl" unb
barunter eine 'i'trabeäfc.
Trncf l>ou Sigiininb ®timm imb §cini-. äßirjung in Slu((Sbiitg. — .ffnadfefdljc
£lg , ^MugÄbiitg, Tcirmftnbt, 5JJiiuc|cii .'p£t r ^Jiiiviibctg fö'Dl. iinb «t., Stiitt;
gnvt, aBittfitlH-rg V, .ffopciil)iigoii, S^onbou n.; *l!nn,;cv TT, l^'^OO; aöcllcv ''Jiv. 2513.
yttfbcvbcutidjc iibevfe^uufl.
X „llan beul (*cl)ten jj Seuenbe ct)n fecr ij fc^onc tinbcntol)= i funge eine i)eii)el= ||
l3e (?f)rifte mefrfie [| gnn^^ nutte ttp , Jbetrnbe ' _?f |[ ^ '■fflartinnS
Vuttcr 4~ : ßebjucft im 3nr TO. T. rrij. i" 'D)Iit iiteleinfaüung.
22 SBIcittcr in Quart, letjte§ 23(att leer. 9lm (»mbe : „?;-iniÄ 3)co
graciaÄ. ij f» ^ II"
^^
Ixudex nicl)t eviiiittclt.
Lettin (oI)iic SJog. 58), üübccf St., .ffopnibngcii.
U t'ateinifdje Überfeljung, ügl. lluferc ?(n?gabe 12, 91. — 3u bem bort
nnljer bejdjriebcncn Srnrfe fteljt bie iUierfeijung 5Ö(. F i"" bis 1 1''.
.ffnnnfejd)c ©lg.
Sic Sdjrift ift bnuu ferner um 1530 und) L. ,5u|aniiueu mit bem .Oefte
„35ßcld^e *pcrfonen ncrbotcu" abgefd)rieben worben; bie -fianbfdjrift ift o()ue felb=
ftänbigeu 2Bert (^'riöatbefit^i.
SBiSl)cr gcbrucEt in bcu ©efamtauägaben: SÖittenberg 6 (1553), 172»-181";
3lena 2 (1555), 150» — IGl''; 9((tcnburg 2, 2o8 — 220; «eip.jig 22, 100 — 208;
3öalc6 10, 700 — 743; e-rlangen - 10, 510-541 (erl. '20, 57—87).
i4on bcn 14 2)rurfen ift J uu-nn nidit ber Urbrucf felbft, bod) bicfem U'oljl
oui uiidjften unb bon it)ni ober feiner unmittelbaren "i'ürlage ftainnum afle übrigen
Sructe, unmittelbar jebod) nur A\ />' unb (', uieUeicbt aud) F, d, II unb ^V;
J'J unb 7 gelten luot)( auf einen bertorenen Srurf, ber ,5tuifd)cn A unb /-' ftanb,
firfjer auf /v ift /,, auf / A' .^urüif^ufübrcu. (! ftebt in bieten feiner Ve-;-artcn
gan,^ öercin^iclt unb mnd)t ben (^inbrncf, als ob eo nadi einer .^ianbfd)rift ober
iiad) Tittot gefctjt fei. Sie lateinifdbf Überfeljnug ift uad) / gefertigt. 'Jiadj
£d)reibuu'ife unb Sprncbform ift bie (Gruppierung noel) fdimerev. A, A^, Ji nnh <'
fteljen fid) U'iober nalie, nud) /•-' unb /, ; im übrigen frcnien fid) bie jüngeren
Srnrfc fortunifjrenb. Vlni felbftünbigften ift ber 5lugc-burger ®ru(f /', bann KL.
3?ei ber Vlnstnabt ber Veearten ift und) ben fonft bei ,vil)lreid)en yiadjbrucfen bcfotgten
©ruubfäljen öerfafircu. (Hnigc fid) iuuner U)icberl)olenbe &igent)eiten finb in bcn
fpätercn Zeilen nidit nuiir tier,5eid)uct. Sie uierbcn im folgenben befonber§ l]erbor=
gcl)oben.
Söom el)flid)fii ?elien. 1522. 271
S/ie Slbweic^ungcn finb mannigfaltig, ha obevbeutfrfjc Sviicfe in ^voge
fommen, unb fpicgeln bie ganjc ;Kat(ongfcit bt'r ^nt gehen roicber. l'hir locnige
Slnfä^e jn öcrftiinbigev ili'egelnng finb niol)vnc"^ni[iav.
SSai 5unäd}ft ben Umlaut anlangt, fo ift bcv be§ furzen a in ber Siegel c;
gegen A fel)lt er in avl)cl)t B, avbel)ten DE (boncbcn mit ci mavtier /■,",
f c^tpage vfd)aft /,', öevanbevn H, ben anfallen, citon tni)fj, alfan,5en /
unb in ben ftavtcn äSevbalformcn ev gefallet //; gegen .1 ,^eigcn Umlaut J>
unb G im SBort üeiact)tlicb, /in U'dfdjen.
ffllit ä (ü) gegen bae c Don .( ift bev Umlaut 6cjeict)net in ben '^.Uuralen
■ipäpft Fl, tiätev {-tt-) EG IL, männcr, är^te, ftäbe 1); in ben 'Jlbtcitungen
gefd^e /, pdpftlicf) (b-) DEGL, altern (j , mdnlin D(r, ticrdnbern />,
tdglid^ DGI, ndmlii^, gcmddjt, td^er I).
Sie Sdjreibung c Uied)fett mit b in A nnb allen Xrnrfcu bei fdjöpffen,
9efd)Dpfe, fdjöpfung imofür gefd)opffe ufui. in //i; o uuegt üor in allen
^Druden gegen A;'^ 6 ftct)t ferner gegen c üon A in bot /., ööter, utltern,
ernoren, löfterung I) , boffer DL; bcm ö in nuillen < BDEFGL) mU
iprid)t in ben gleidjen Srurfen unb meift and) in A ein o, nid)t c.
Scr Umlaut be§ mftb. a ift in .1 unb fonft gcmplinlid) e, befonberg in
obcrbentfi^cn Sruden bafür and^ n: mdre D, fc^ldfft DL, tränier EL
ünbertbduig G, fdtig7>, idmcrlic^ 2)^.'. Ser Umlaut unterbleibt in ftarten
Serben: er laffet DGI, befd)lafft G, gcrab G.
Ser Umtaut bei au (m^b. ü unb ou) ift Don altem iu nirgenb^ unter^
fc^ieben. &r wirb regelmäßig eu, eü (DG) cii (EFLj) gcfc^riebcn, bafür nur
iu L geiiiö^nlid) oi in frainbt, ei) in feliget, inet)lcr, ganj t.ierein',clt mdiif!
in 7. {*r fel)lt gegen .1 üor ben l'abialen ' bod) nid)t regelmäßig , fo in ben
tyormcn tjon glauben DFL, awä) im *^lbj. glaubig EIL liu /' gloubig,
Diclteidit 2rudfel)ler?) in rauber 7)7, tauffeu EL, er träumet /, erlalobt
J>: ferner in bie mifebroud) fL.
65egcn A ^eigt Umlaut 7' in aüc^ i^Xrurffebler?', EfL in nicuß (in
v17j ufro. fann mauß al* Singular fonftrniert fein. — ("yür ei ftel)t eü einmal
in pcüd}tüäter /,.
Ser Ihnlant uon mt)b. o unb >< ift gleid) betjanbelt. Sd^mer feft,5nfte(leii
ift auc^ in unferer Sd)rift, ob im (fin^elfatle ber Umlaut wirflid) fcljlt ober nur
nidit auSgebrüdt ift. 2)cr SJrucf N (niebcrb.) l^ot öielfa^, gcrabe ba, >oo man
an 5ft)len bei Umlauts in ber SlUttenbcrger Umgangsfpradie beulen fönnfe,
b gefd)riebeu tonnen, loflirf, boben, gotlirf, fd)ülen, Ijorbc, bofbcit,
mog^en; bei langem o tonnte ba§ übergefd)riebene e aud) bie ^2ana,( anbeutcn).
A t)at ben Umlaut fct)r oft nid)t bei^eid)net; gegen .1 j^eigen it|n meift gotlid)
BDLiFGL, füftlid) UCFFIL, loblid) DEFKL, meift a\\6) DK, ioöllen
BDEFGL, mögen BELL, möd)ten BDFFGIKL, goijeu BCEFGIKL,
Oberteil DFL. grüffcr, grofft JKDFFIKL, frolid} BDEFGL, tröftcn
olle außer H, ebenfo böfe, ^oreu BCDFIKL. Sfn oll biefcn SBörtern ift bie
Schreibung 6 nur anfange bei ben t'esarteu 0er3eic^net. S^erein^elt finbet fn^
gegen J bae 6 in förnlin D, ftoßt, gönnet, Ijonnig, fc^ön ^Jlbüerb) E,
') 3in ben fpätcren Seilen ber Sesortcn nitf)t mcf)t Qufgefüf)vt.
272 3'c"i' criclid)rit ?cbcn. 1^22.
tuiiii} FK, fült F. Wegen ,1 fel)U bie Uiiilautebejeidjiiuug buvcljaiecj in II,
nur ocl unb luilfoeve fdjeinen bcn Umlaut .yi tuibeii, in bo^tjeit 1)1, (pottov
<T, unb fouft üereiujelt, inboni \. i^. döfe einuinl auÄnn()u:§U'eife in A Dorfoninit
unh / bnfüv bofe 3eic3t.
Sei Unilnut bc§ u ift in .1 iel)v ungleicfjniäfeig bejeidjnet; gegen .1 fteljt
ev nieift, luo er feft ift, in ti'idjtig, |ünb(e), über unb für (nllgeni.), gelübb,
gti'id Bl>F.F(rlKL, oft nud) in ('; bei biefen äöftrtern ift bie "Jlbtueidjnng
öon .1 nur auf ben erften Seiten in bie is^eäartcn aufgeuoiunieu. iiereiujelter
tritt für u uod) ü auf bei ben Äonjunttiöen tuub T)(rIKL, fünbe (rl, fturb
(!, li'ürbe l'l'l, in flü^ (', gefnnber /•' unb beim feften Ihnlaut in lürt TiK,
fü^et DL, müwd) 1), fünble /•', fn'imfeit FI, fürft f, müglid) />,
lüftiger F, nü^ /'.', fünfftc /, natürltd) DFI, lunninifftig BDFdl, in
tünucn />/, fd)ütjen /), rüttelt />, un'irgcu DF fnffeu (1. Wegen A
entbel)rt nur // öfter bee llmlQut5,ieid)en5: fnube, luguer, Uerguniien,
mugeu, nn einjeliicu Stellen F in Uergunne, jUning, rud)tigen, (' in
lud)tig, üerbuntnig, umrb (and) /), / in bnbfd), bnrfen, V in lugen.
Ser Umlaut be6 alten uo ift in .1 Hon bcm be>o n nid)t nnterfdjieben; er
fel)lt oft in A unb aubereu 2>rurfen .ingleid), ftel|t aber gegen .1 in folgenbcn
3i*i)rtern; in ben «sormen üou fnren llDFdlL unb muffen liDFdl, in gute
liCDFGIK, rnube liCFFGIK (in biefen äBorten fpäter uid)t mc-^r üer,5eii-^net)
brüfberlid) ID, rnffen A', fuget fT), bndier <'F triibfal nCDdlKL,
büliifd) (', buberei CI, niüeffig J> (in ]\ faiin n unb fogar lie für n fteljen
f. nnt.i; / Ijat einmal U'iefdje. yin ein.u'lnen Stellen .^eigt ^1 Umlaut gegen
nubre Srurfe; /'bfit u in muft, fulet, l)ntttet{!), gutter, /> in rumet, flngfl,
(' in muffen, mufte; // bejeidjuet ben Umlaut Hon uo überbaupl niel)t.
2!ie neuen l^ipbltjouge finb in A unb ben nieiften übrigen S^ruden faft
ganj bnrdjgefübrt. Tmx in / ift regelmiifiig ber 2)ij)l)t!)ong Uermieben in ben
'lUäfiren unb '|iräpüfitiouen l)n-, ufi-, Dff-; in <1 ift mn^ für menß öielleidjt
Sirudfel)lcr, in /•' ftetjt ein Vnnrnml ü für ei'i in ,uiget, friint. Sie 'Seminntin-
cnbung -liu ift in FL" lein geu'orbeu, in // luecbfeln beibe iyornu'n.
P-incu Unterfdjieb ber neuen unb alten Sipljlljonge lenut meber A uod) bie
yjiel)r,(al)l ber aubereu 3)rucfc. 'is-üx ex], ei nne ml)b. ei fiubet fid) ai, al) faft
burdjUicg in C, nu'ift and) in />A7,, and) in 'Jiad)fiU)en loie -l)ait, -tait, -lal);
in bead)ten ift bie yinsnabnu- flel)fd)lid) in /> unb bae üerfin.U'ltc bi'lift I i)>(^-i
alier nid)t Xrudfeljler fein bürftei. (finc Uuterfd)eibung Hon ei unb ei), ai unb al) ift
uiel)t bemerfbflr, ei) tuirb in ben fpiitcren Senden bnrd) ei bebenteub eiugefcbräult.
Sie alten Sipbtbonge ie nub uo fet)lcn in .1 ; bie ;>'id)en bafür finben fid)
bagegcu für i fnu'ift für langem i unb für u unb ii gcbrauel)!. (*in,iclne falfebe ie
finben fid) in allen übrigen Srnrfeu au-5 .1 entnommen, Uielfad) U'irb aber
,llDifd)eu i unb ie rid)tig gefcbieben, in l'.l'CIL ift meift bife, Dil, glib, fvil,
ligeu (iaccrc) nub befonbev-J gefdriben, gefcbmigen gebrndl; loeuu für ie
Don A oft l) erfd)eint, fo rcit()cn bie ivällc bod) nidjt awi, um bcm i) bie iöebeu-
tung cinco langen i ,yi fidjcrn. 3» F. unb II ftebt i (l)) and) für alte§ ie nidjt
fetten, fo in I)itt, tt)iren, tjautiruug, l\)^, i^Uifter, ll)b, ftl)ff {awä) (J),
nerbiten, brtrigen; Diel t)iinfiger ift aber, befonbers in //> alteS ie lineber
gegen /l Ijergeftcllt in jieljcu, gienge. Über ie in jcber, jeglicl)ufiu. f. uiden.
SDom efidiä)(n 8e6en. 1522. 973
2)tc Sßevl^äUniife bei ud iinh ue liegen äl^nticf), bod) nid^t gan,; pavaffel.
9Im rid^tigeii ^Unt; gegen A geigen ü DFG IL, j. 58. in mütcv, ttjiin, ,511,
genüg, fc^on in DI fomnien bajtoifdien oft ii oov, in £ ift ü (aud) uc) I)äiifigcr
aU ü unb trirb le^tereS aud) für u, ü gebraucht; alte? üe ift oti 11 bon bem
Um(Qut bei u (ü) gcfc{)ieben in /Y./)/ (f)ier aud) brncbevlicf), lüiefc^e), toa^rcnb
in £" ü = ü, ue unb ü ift. II fcnnt nuv u für uo unb üe.
Ser 2öcd)fel »cm i unb e, 0 unb u, i3 unb ü beroegt fic^ in engen ©renken.
Sie formen «on loeld) unb föeber f- unten. S)a§ u üon A iuirb > 0 in onb
D, tont /;, from (r, in obertcit in B (fettencr) EFGHL, bafür aud) 6faer=
!eit DEL.
Umgete^rt finbet ficf) 0 >• u in fun DFI, fumen, fumbt, tum BEI,
\u\d) H, gjunnen, 3tunnerel) /, 9tntiuurt, er anttourtt, funber, be=
funber, befunnen, genummen /, über bie Surmen tion tonnen f. unten.
5ür ü (u) üon .4 erjc^cint ö in mögen, tonnen, tont unb tonten EFL,
bbrffen, obertcit EL, tonig F, ö (0) Don A mirb > ü in tünig DI, brüber,
tünnen D, günnet I. Übrigcnä fdjronntt A felbft unb bemnod) bie fid)
Qnfdjliefeenben Srucfe.
SJa§ lange a bei W^b. ift im gonjen feft, boc^ l^at fd^on A nod) f. nad),
mogfcJ)aft, gegen A tomnit 0 oor in fd)loffen //, motcn E, fernen /
(immer) unb in ben Crtiaboevbien ba: booon f. unten; au Ijat L in aun (oljne).
3n ber JBe^eidjnung ber iiotatlänge tjerrfdjt nirgcnbi ;){egc[ unb (iinl)cittid)=
tcit. Sod) ift äu bemerten, ba§ gegen A bie übrigen Srudc bai I; feltener üer=
wenben üor aücm hii ben (yürwijrtern jm, jn, jr unb bei e in meren, nemen,
aud) bei geen, fteen, ee, befclen in D—H; jumat fefjtt r^ überaß. äjerein,;elt
ftefjt ba* f) an öerfd)iebcncr Stelle: fahren A > f art) EH, gcl;t .1 >■ gett; E,
in fi' fogar ni:^cr für nier, mel)r. 9teben e^ tennt aud) A ee unb jeigt biei
3. S. in ernceren gegen EIHK in feele gegen F.HK, meift aber fielet ee
gegen A, fo in ee, eetid) DEGIL, gefd)ccn EIIKL, eere I, geen DFI,
fteen DF, meer (plus) DG, baneben faft überall aud) cinfadjei e aufjer in
gefd)een.
Über bai unbetonte e ift eine tur,5e 3iifanin'C"faffi'ng nidjt möglid). ^ier
genüge bie geftftellung, baß nur in F bie einfad)e iatfad)e ju bcobad)ten ift, ba§
bie gegen A erhaltenen ober angelegten e burd)ifeg auf toeid)e lüaute folgen
(tunbe, ^aht, fünbe, jmungc, fogar tinbe (Sing.), (ber)loege, gefunbe
(sanuä). Sluffällig ift, baß in gebecfter Silbe ber Srud E, ber bie auilauten=
ben c in grö|erem Umfang befeitigt aii A, öiel nieljr e .jeigt ali biefe«, 3. i^. in
lebet, l)et)ffet, l^erren, narren, ferren, genab, genug, gelaubig, aber aud^
gefarl) >gfar L. S)ae i ber (^nbungen (gottii ufro.) ift nur in liCIIK
öfter beibeljülten, ge(egentlid) aud) in G eblift, fonft > c geworben. Sunft oer=
lorenc i flnben fid) befonberi in / münid), folid), toclid); fie tonnen als neuer
einfd)ub gelten.
Üion ben Äonfonantcn fc^teanten bie t-2aute am meiften f(^on in A felbft.
93on ben ^Jiacbbrurfen jeigen DGIK eine weitere l'lusbe^nung bei bt nad) Itofaleu
toie raeid)en i?onfonanteu (blubt, tobt, tobt, rabt, tbanbt, l^onbt, lanbt,
finbt, gelübbt), // bringt oiel 3al)lreic^ere tf) (leutt), mit^, got^, jeugctl;,
l)et{), tattf), ajt:^, etl^mai, üntl)er, roolt^en), t>b jeigen EIL (bod)ter,
Sut^et? aBerte. X, 2 18
274 i'oni ct)di(^eit l'i'bcii. 1522.
bobcii, uiiber, bid)tcn, bvinten, jerriibeü), imigetc'f)vt im '^luSlaut t für b
(ntngt, getobt), g^ft [inb t^iui unb t{)um). gür b üon A .ietgen öfter p
EL (pofev, »juffct, i>Qbft, \)i^, pxawt), unigefeljrt p > b DGI (ücr=
botten, gebred)cii ufro.). 23ei bcu f-2auten lüirb boS gf üon A^t befonberS
in DGI, nur in beit dnbungen -igfcit, -igfüd) luivb g fpnter iioi^ böi'figti-'
nl§ in A, gf ift fenirr ausgebeljnt im 2Boi:tfd)[u^ in H (iregf, leffigt, bingf,
tagt). Eigenartig finb bic gönnen Bntref)licb, jeu'^en, üeract in //, tud)^
tid), fd)ulbiri) in K; einid)eu 7v, für b ft^bt obcrb. d) in fic^t 7 (banebcn
umgcfeljvte Sdjreibung fpriftu)-
Sic i-!L'aute finb gegen A nur tnenig bcffer geregelt. S)od) ift ju bcnierfen,
baf5 fe im ganzen feltcner wirb, junml jiuifdien iiotalcn ftebt bafür in DEGIL
f ober tjbdjftenä ff (aud) für m^b. 3 b''ijfc", fd}liefen) im ^iluälaut i; im
Sluslaut ift s für fj aud) in 11 böufiger (las, ma§) aber aud) nid)tf.
Sie Soppeltonfonanten finb fpäter (t)on I) a'b) feltener ati in ^4; bod)
bat /) Sl'orliebe für tt gegen A (nic^tt, jut)erfid)tt, üatter), EL für nn
(obenn, t)aungen, anfanng), ebenfo G, //(bcfonbcrg im '.Jlnelaut), 7 für mm
(ncmmen, !cmmen = fämen), I{ für bb (obber, ebbclcr, mibber), tt)a8
alles in ftarfem ©egcnfa^ ,]U bcn gleid),5eitig auftretenben g-ormcn tüie t)er, nar,
got, mnter, fubeln (^1 fubbcin) ufio. ftet)t. — ©igcntümlid) ift bie (5infcbic=
bung üon r üor dentalen in G (ferljen, mirber, fertjcn.
Jyür tjü- (= 3er-) \)aiiv. EL aud) jür-, für Der- Ijdufigcr üor t)at 77
fyür -nie l)aben KGIj -nu§, -nufj.
U.'on formen ift ,iu bcmerfen; bie urfac^e Cipiur.) '^ > urfad)en 7,
fd)lütfern A ^- fd)loifen E, tuel)bere A ^ toe^bcn EL )vict)brcu G,
finbcr .4 >■ tinbe, Sat. ben tinbcn E, Iel)ber ^4 >■ (el)be C, bic wolle
(Slftuf.) ^ > motten EL; brubcrä ^ > brubern C, üatcrS > öater £. —
Sic ecticbc "^jftidit (9ltt.) > c c l i d) e n E. — g-ür Aöe (einmal!) boten BEI^
6-r, mt)V (=-- toir) ift ^ nil)r CEL, beinern >bcl)m E. — brei (^3ceutr.)
> bren /','. — mir, fi) finb > fel)n ElHL fcinb DEH, er mar >
roare 7 ma§ /•;, fel)ft (neben fel)eft) > fet)eft 7"777; l^atte >t)etc, \}tit E
l^ettc /; t)ctt (Äonjuntt.) ^-bii^t E, mürbe >-ttur 77, würbe > Warbe 7;
mir tonnen > tünneu 7, tunbc, tuube >fünbe 7i'7^7>, mngcn >mogen
7/ mögen EI, bürffcn, bürfft > borffen 7'' borfft G; id) barff >■
borff E; fotttcn (fij.) > fetten E, folttu > fattu 77, motten > wotteu
DEEGL, wottten (5{j.)>lD6tlten 7', icb tt)u >tbunF; auBcrbem ftef)cn,
gct;en ^ftcen, gecn, gen DL^FL , fomeu, fompt (neben beni iionj. tum)
>• tumen 7,7, ferne (Äonj. *}5rät.) > fome /<;, i d) ^etffc, Wcrffe >•
l^itffe 7, mirff /-;; fif)et > f icfjct 7, leffit, feret, gefeilt, gerebt, fd)teft
>laffet I), faret, gefallet /, gcrab G, fd)lafft /.
{?in,ielnc (Vormeu: benn, wenn meift ]>■ bann, mann /^A'GVL, nid)t
> nit EE(rIII nid) EL, fonbcrn > fonbcr DEEGL, wiber (nl)b.
roeber) > mebcr EGIL, ifet > l)e^t DEGIL Ije^ E, bie mcil >
bmel)t 7, fort ^- fürt /, beftc > befter E, brumb, brin, brau ^
barumb uff. EL, balju, bafnr >■ barljn, bafür DEEGlllL in G aud)
bargcgen; fljutemal > fcintcmal E feinteinmal 7 feiteinmal EI fel)te=
mal KGl feptmal /.. — ubirtcl)t > obcrfcit G (ü- D) Cbrigtel)t EL,
SDom c^clid)cn Scbcii. 1522. 275
gefi^epff > gcy($6tf (mcljvmatä) 7 gefd^eppft //, ma^c (n'^b. S3afe) > ba^en
BKGIL, ficninK) > gemalji'l T)l.F(iL, euangciicin > (f rt-nngeüum ///
-ton DKL, ftnmcl > f ivmcliuig / ftniiung EL firmen B, mclljä >
melb« EL, beniunfft > ücrnufft ^A ©cf)rtfft > ®(e)fd^rifft jE'ii'i, faf)i:
> gfar L gfdr //, funble (füubte FCr) funnbe /'.T. fünbe B. - felb,
feIbS>-felbev / feÜ'ft //, bci)naubov> bei) ainanbev D, t)'£)cncv>g'^cner //,
iicbift > ned)ft i^£/ÄX, ^^mainjig > .^tüQuijig G. — feilet > fetet G,
ücvbainncn > üevbammeu /*, fobbern >■ fovbcrn DE, ücrfüncii > ücr=
fönen EL; übertingeln > überttiigen BEL.
■Jlnbevc iiyörtor finb cingcfe^t: für Quffrnrfen > auf rupf fen G, fünb=
flut > fünbfhi^ B finbtftuB EL, ^etergefdjrel) ^- mDrbiDgefd;rei).
[SI. 51 ij] %\]t\\\i.
Il^ic mol mt)r gratnct, iinb tut f^cnt Pont @elirf)en teben prebi^e, banmi6
^^^ bn.j irf) bcjorfle, loo id)v ci)ii mal tcd)t anvi:rc, luirtt m\)ü imb
anbcvii Pil t^iilrf)affcn geben. Senn bcr tantcr burd) i^epfUirf) Pcrbnmptc
5 gefe^ alßo fdjenblid) Pertül)rret tft, ba|u burc^ ^Qnleffig regiment, bet)be 9el)ft=
Iid)§ nnb luellttirijci fd)n:)crtg ^o Picl grclülid)cr mi^brcurf) nnb l)rrigcr feüc
fid) brennen begeben l)aben, ba§ td) nid;t gern breljn fetjc, uod; gern baPon
:^6re. 3lBer für nott !^ilfft !el)n fdjetofjcn, id) mu§ {jpnan, bie elenben Per=
lt)l)rrcten geluiiien Iju unterrii^tcn, nnb frifd) brel)n gretjften. Unb teplc bifje
10 prcbigc l)nn brct) tcljll.
^a?^ rrft tcijll.
i£*»iiff-J crft InoKen tüpr jefien, Unld)c pcrfon inngcn mit el]nnnbcr
Ijnr e()e grctjffen. Unb ba§ Inpr bnlju cl)n fugltdjen cl)ngnng
«^)|^|f^J 'nac^cn, ncmen Inpr fnr mvi ben fprud; Ö5en. 1.: 'Sott fdjnff i. tooIc i, n
^yjii^^t * ben menfdjen, baS e5 el)u mcnlin unb frclnlin jcpn fofit.' %\\^i
bem iprud) finb lopr getoiB, baä gott bie mcnfdien t)nn bie
|h)el) tcljü geteplet f)att, baS e§ man unb toetjb obbcr epn öc unb ©ie fepn
foE. Unb ba» ^att l)f)m al^o gefallen, ba§ erfe fclbs eljn gutt gefdjopffe nennet.
1 3efui BEFLN 2 Bon etlichem /:.'/. prcbig EL 3 ba§] bc§ U bcforg EL
antut EL ontutc // Wittt] ftibtt H 4 Söpfttid^ BDG $ö))fttic^c EL ö flciä^c B
gcjctjc LEG 6 mifebtoucö // " gctne (J.) EF )i()e EL H ^ore // »/y »cr=
«jittctcn A^BCDF—K] »eiraittenben EL 10 prcbig EOL 12 Sluffä ctft] 3um ctftcn /i
(3um hl B ist durch das Vorhandennein der Initiale Z [die noch zweimal in B verirnndt
ixt] bedingt) itjöUcn EFOL wctic^e B tnclcöe DE FOHL tnugcn G mögen // mögen BL
13 tt I) (immer) fugdd^en L tügtic^cn BD EEG 14 ©cnefiä EL 15 boä c§ AA^CEEIKL]
boä ain BDGH menlcin E mcnttein L ftetolein EL 17 getaitt G §c] ficc GN
get EI. 6r /i 18 er c§ fertft £/.
18*
276 SSom etjelidjm Sebcn. 1522.
S)ariim6 luic imfjevm tgttd)e:i got fel)ncn letjB gcji^affcn f)nt, feo mufj cvit
f^aben, iinb fti'l)ct itidjt l)nn unfecf gdnaUt, ba3 ic^ micl) el)n WttjU bilb, ober
bu bid) ct)ii maiit; bilbc inad)cft, Boni^crii Inie er mtrf; unnb btd) gcmadjt \}att,
§0 fiitb unjr, id) cl)n man, bu cljii liidjb, uiib folc^ gutte gemcdjt Inill er
gce()rt unb imbcradjt ()Qben ül3 fcljn gottlirf) Uierd, ba§ ber man baS lnel)6ä ^
bilb übbcr glib uidjt ücrndjtc nocf) fpottc. 2Bibberitm'b ba§ U'dib bcn man nid)t,
Bonbcrn cljn igtid) cl)re be-J anbcru bilb unb Ici)b alu djn gottlid; gutt \wxd,
ba§ gott felBs Jool gefcEet.
3um anbern. Da er man nnb )v<:\)b gcmaif)t fjattc, fcgcnct er fie nnb
i.Moici.ssjpvnd) ^u l)bu: 'äBarfjjfet unb mcl)ret eurf).' 3luf5 bcm jprud; finb mljr gclüijs, i«
ha5 man unb tncljb foUcn unb miifien jufammen, baS fie fid) mcf)rcn. Unb
bifj ift io feo fjart alu baS erftc, unb menigcr inilierad^tcn nod) ju Indien bcnn
ha5 crfte, fl)ntemnl I)ielju gott iel)n l'cgen gibt unb ettlüaü über bic jdjcpffnng
tl)ut. Sarumb atfeo luenig al'3 i)nn mel}ncr mad)t ftcl)t, ba» id) fct)n man^
bilb fcl), al|50 inenig ftet^et c§ aud) bei) mljr, haä iä) on Jne^b fei). 3Bibber= i»
umb aucl), alfjo incuig aVö t)nn bcljuer maifjt ftcl)ct, ba§ bu feljn ireljBg bilb
jcl)ft, al^ü loenig ftetjct eö aud} bei) bl)r, ba§ bu on man fel)cft. S)cnn e§
ift nitt cl)n frei) luilfore obber rabt, fsonbcrn el)n nöttig naturlicl) bing, ba§
aße§, lüa>3 el)ii man ift, nuifi eljn ioel)b I)aben, nnb limö el)n lucl)b ift, mn^
el)n man l)aben. so
Senn bi^ lüort, ba gott fprid)t: '3S>ad)ffet nnb metiret cucf)\ ift nid)t et)n
gepot Bonbern mel)r bcnn cl)n gcpott, ncmlid) el)n gottlid) U'crcl, ha?^ nid)t
bei) nuü ftcljet iuuierljljnbcrn obber nod) t^ulajfjen, fionbern ift eben aljjo uott,
alfj bo5 ic^ el)n nianf} bilb fei), unb nottiger benn cffen nnb trintien, fegen
nnb an^luerffen, fd)laffen unb Uiad)cn. 6-3 ift ct)n cl)ngepflantjtc natur unb 25
artt eben fjo Inol aly bie glibma^, bie balju getjoren. Srumb glel)d) luie gott
niemanbt gepeut, baS er man fcl) ober 'Uiel)b, f5onbcrn fd)affet, baö fie ^0
muffen fei)n, Sll^o gepentt er and) nid)t, fid) mel)rcu, fjoubern fcl)afft, bog fie
firf) muffen mel)reu. Unb luo man bas? Uni lucren, baS iftö beiinod) ungelneret
unb gel)et bod) burd) Ijnrerel), eljebrnd) unb ftummen funb fel)nen ineg, bcnn 30
e§ ift natur unb uid)t tuiltore Ijierpnnen.
I burumb O »nfcrc JJ imfcr Ijcgliiljcm Ji'A fcljiient // etil] er iit HOL -J tinfetm
fleiBoU EL 3 niaiiäpilb AX gciiiadjct F 4 jcinb H \oUäj li fotidjc EL (jcmörfjt D
ö goUic^ BDEFGL mon bnä] man beä F 0 obbct ftUbj obcv fein leib unb gctib EL
Bolib /' 7 ^rglidjg H flölltd) liDEFG ßutli^ F « iolbft 7/ y ()atlc] t)at EL
^ettr /' jcgnct EL 10 finb niljr] finb wir CEIKL fcljn mir JI flcwifj 1 gcluifcn EL
11 muffen Fd muffen // IJ bifj ift) bnä ift ü m fehlt. 11 13 erft EL fdjöpfnnfl
DEGL II fteet J> ftct C/- l-llir, ftett ftcet F ftctjet ftcfit K 15 ftct JSEL ftect D
17 fcljcft FIIIK 18 ift fehlt EL loiltur EL natürlid) liDF 19 muefj (l.J E
mfifi r-J.J E 2> BÜttliiiö IWEFL 23 ftet E ftcet liDFL nadjauroffcn ISEFUIKL
■Jl nottiflcr // 2.j ge()flantjte 1/ 26 gelljbmaä 11 getjore II 27 man fetj ober to.] mö
ober li)e»)6 fcl) IE 2S muffen BCDFIKL (ebenso 29) E 29 muffen /■-' bannotf) E ben=
notl)t /•' baunortjt /. 30 geet HFL gct E fünb ÜDL fünbe /' 31 luiltorc BCFIK
miltur E njittiirc f.
SSom el^elic^en Setcn. 1522. 277
3um brüten. 3(iife biffcm gei'cfjepffe tjaü er brel)erlel) mcnfdjen \dbS-
nu^logen, "^Tlatt. 19., bo er fpvicfjt: 'G-s finb ettticfie t)erfcf)nt)ttcn, bie finb oii^TOattn.is, 13
mittter htjb al^o geporit, cttlirf) finb, bie üoti mcnfcfjen I)enbcii lievfcfjnijtteu
ftnb, (?tlic^ a6er, bie fid) fel6§ Derfdjiiljtten IjaBeii umB§ f)i)me(rel)cf)5 ioillcit.'
.1 U6er bifec brel)erlel) nermeffec ficf) fcl}ii incnfc^ on cf)Iic^ Gemalf) I311 iel)n. Uub
tuer fid) nic^t Bcfinbet ijnii bi^er brcljcr Ijal, bcr bencfe nur |iim cf)lic^en
Ie6en, benn ba Inirt nic^t anbcrä au§, bu Iileljbft uidjt frum, ha^i ift nnmug^
U(^, ^onbern ba» toortt gottiä, bcy bid) gefd}aüen ()att unb gefagt: Sßac^f}
[5Pr. 9liii] unb mc'^re bid), baS liklM unb rcgirt i)nn bl)r, unb fnuft l)f)m bid)
10 mit nidjtc nemen, obber tnirft grclulidje [unb du auffliorcu tfjun muffen.
Unb ba tüibber fott h\ä) nidjt Ijrren, 06 bu ^ef]en et)b, gelubb, Bunb
unb el)ttcl el)§en ober ?(bamauten pf(id;t gctljau £)ettift. Tcnn aU lucnig bu
fanft geloben, baS bu fcl)n manfj obber luel)b'3 Silbe feljn Inoltift, unb oB bu
c§ geloBtft, ^0 tnere e§ el)n nnrrf)el)t unb gnite nichts, benn bu lauft bid^
if. nic^t anberl madjen, ^Ufjo lucnig !anftu nud) gclotien, has, bu bid) nidjt famen
obber mcf)reu looßtift, loo bu bid} uid^t t)nn ber breljer |al el)nc finbift. Hub
oti bu C'3 gelobtift, ^0 iDere e§ and) el)n narf)el)tt unnb gultte nid)t§, benn
famen unb bii$ me'^rcn ift gottiS gefd)üpffe unb uidjt beljner mac^t.
^arau^ bu nu fifjeft, Inie luel)tt unb lauge aüe flofter gelubb gellten,
20 ba§ feljnf} !uaben obber met)blin gclubb giEt für gott, e§ fei) benn t)nn ber
brci)er ^qÜ ct)ne, bie gott atlet)ne unb felB au§getiogen ^att. 3ltfeo, has ^Pfaffen,
5Rund) unb D'Jonncn fd)ulbig finb l)f)r gelubb ijulaffen, Ino fie fid) fitiben, bn§
gottiv gefc^&pffe, fid) ^u famen unb Iju me[)rcn t)nn tjiju frefftig unb tud)tig
ift unb !el)n mac^t Mafien, burd) el)nigen geloattt, gefe|, gepott, gelubb fold^e
25 gottt» gefdjDpffe an l)t)n fclbft f)))nbern. §l)nberu fie c5 abn, \]o fei) bu
gelniß, ba§ fie uidit rel)n 6Iel)ben unb mit ftnmmen funbeu ober f)urcrcl) fid)
befubbcln muffen. 2;enn fie liermugcn gott§ loort unb gcfdjopff an l)^n nidjt
leeren, e» getjet, Irie e§ gott gemacht I)att.
1 gcfe^otjffe CDETKL {eltift (ebenso 4) H 2 aJlot^et EL fflJatt XIX F feljiibt
(beidemal) H BoticI)n^tten K, so auch 4, dagegen 3 »et- 3 ge))Oi:en E 4 umB§] »iiili
bc§ EL 5 etieUäj K gemaVicI BDEFL 6 bendC EL nur E 7j8 snmugtic^ (ü)
BDEFIKL 8 »ocfjffc E 9 regiert /. 10 nid^tcn L grcwütf) IK fünb £DF auff=
fioren Tf bfffiorcn J: mfiifcn EL muffen ff 11 getiitb /'/'' gelüBt E bunbe F 13 toei6§
tjilb E] totm gtib L niöttcft EFL 13; lö unb bis tnod^cn IKU in () 14 gclobift]
getofiteft J^' Wer EL gulbt EL giltc BCDIK gütttc F 15 fomen) fomen B fiefomen fK
(ebenso im foli/enden) 16 njotteft IIEFL brcljen B bre^cr^al CK btc^ finbeft EL (bic^
fehlt hier oben nach bu) 17 gulbt EL glitte BFIK gutite C 18 gefc[)öffe F gefdjopffte //
19 mcittc F tang DEFL «öfter H gctübb (t) BDEFLKL (so auch unten) 20 mcl)b=
Iein§ EL »or got(t) BDEFL 21 ottoin EL feI6§ C'/Ä fclbft /f felbcr EL 22 mXmäi
DFIK TOünid^ BEL 9!unnen ü äc< gcfdöo|>ffe H gcfc^öffe iJ ti^tig HCDEFJKL
24 einläsen AX gefo^ B \olä) EL 25 fct6§ EL fel6er /i 56 fünbcn BDFK
27 muffen I» miieffcn E muffen S »ermögen BEFL »ermugen II gcfi^opffc K gcft^off B
28 get EL gect BF
278 33Bin e^etid)en Sekn. 1522.
Tic elften ober, bic 6{)riltuC' au^ ntuttcr Iel)6e Ocrfd)m)tten geporn nennet,
bas finb, bie man ^mpotcnte-? t)eDft, bie lum nntnr iintucf)tig finb, ficf) 3n jamen
unb ju niefiien, qIS bic fällte unb icf)lnac[)c notur obbev fonft ntangcl am \t\)ii
l)a6en, bamit fte nidjt gcfcftidt finb, etilid) ^u leben, al^ man luol finbet
Be^be manB unb tticl)ti-3 bilbe. Tiße Ia§ man faren, bie I)att gott jelBer 5
aufettogen nnb alRo gcirfiaffen, bai^ bcr fegen nic()t ufier fie fomcn ift, bac> fie
fii$ meljreu fünbcn, bie gct)ct ba-J ixun-tt nicf)ts an 'SSadiffct unb mef)vct euc^.'
@Iel)c^ al» toenn gott tjemanb lam ober blinb fcf)affet, bie finb frei), ba-j fie
nic^t gellen nodj fclien funbcn.
S>on foldjen l)ab idj et)n mal gefcfirieben el)nen rabt fnr bic fietjdjtpetter \ 10
h)o ct)n man ober toiijbt !eme unb iüoEt lernen, ttie ec- l)l)m tl)un foüt, tre^I
fel)n cfjlidf) gcmalf) l)f|m nic^t Iel)ften !unb bic el)Iidj pflicfjt nnnb bodj nidjt
enperen !nnbe, loci)! fidß funbe, bas gottic- gcfdjcpffc Im mel)icn, l)nn ifym
fetjn madfit l)ctte. ■'öte fiabcn fie ml)r fc^ulb geben, iä) fott gcleret I)aben,
loenn el)n man fel)nem loepb nitt gnug bcn fii^cl büffen funbe, foU fie tsum 15
anbcrn lauffen.^ 3lber la^ liegen bic Oerfereten lugner, el tinirbcn (5i)rifto
unb fcl)nen SIpoftcIn l)f)re loort ücrferet, folltcn fie benn nid)t aucf) ml)r mcljue
tüort öerferen ? 2Bcfe ber fcfjabcn fci)n tuirt, merben fie rool finben.
^sä) bnb atßo gcfagt: Sßcnn cl)n tucfjtig lüeljb |ur ctje eljn untucfitigen
man |ur cf)c ubcrfcme unb funbe bo(f) fcijnen anbern offcntlid) nemen unb 20
troüt aud) nit^t gerne inibber eljre t^un, fijntemal ber S?apft f)ic öiel ^eugen
unb iDcBen?' on urfar^ fobbert, folle fie Im Ijbrcm man alf50 fagcn: Sibe, lieber
man, bu fanft metjn nidjt fdjulbig Inerbcn unnb l)aft micf) umb meljncn iungen
Iet)b betrogen, ba^u t)nn fQfjr ber e^re unb feelen felitfept brad^t, unb ift für
gott feljne efje ^toiffcfjen un^ bepbcn, 9.5crginme ml)r, baS ii) mit belinem 35
brubcr obber ncl)iftcn freunb eljn bcljmlid) cf)c t)abc, unb bu bcn namen l)abft,
ouff ba» bet)n gutt nidjt an frembbe erben fome, unb Ia§ bid^ loibberumb
lüiKiglid) betvicgcn burd) mid), inie bu mid) on mel)ncn lüiüen betrogen f)aft.
..^c^ l)ab rt)el)tter gcfagt, ba^ bcr man fd)ulbig ift, folcfiC' |u Pcrtinüigen
unb Ijbr bie cl)Iic^ Pflidjt unb finber ^uticrf d)a ff cn, Inil er bac^ nid;t tf)un, 30
foH fie ^epmli^ Oon l)l)m lauffen l}nn el)n anber lanbt unb ba felbft frel)en.
©i)I(|en rabt ijab iä) |ii ber ^cl)tt geben, bo id) noc^ fc^em \vax. 5lbcr i|t
2 ba§] bei C untüdjtis Coder -ü) liDFGIKI. famon] fomtcn G ficiamett IK fomen B
3 iäiwaä) II \d)Via.ä)i bis 4 ^alic») jc^tood^cv ön toftet natut finb IK fünft B 4 [ie
nidjt] fif fid) nid^t L 6 J)ilb EL 7 funbcn // i' fönncn A7, £unbcn (ao immer) H
10 tcii^iiättcr O a- auch B 11 xatXibt AH li gcma^ct DEFGI. gemat K tünbc DL
lönbc EF fünb HG 13 tünbe DGL tonbc EF funb L fünbc BG gcfdörpfftc II 14 fd^utbc F
\oü] foUe EL geleit EOL 15 genug EL lüfecl BDF lönbc F fünbc BGK feum]
ju einem EL 16 onbctn II Bcrfcten L Dcrfcrtcn ö lUgenei F lugncr II reutbc Ä'
touibc ACH tuotb IK 17 apoftclcn // ^f)ie] \x EL aüä) F 19 tüd^fifl BDF6
untiidjtigcn liDGIK 20 fönbc F fünbc B funbcn EL 22 forbert BDEH fot EL
24 Bfat L gfor B Bor BPEL 25 foin DL tctgunnc EH 26 ncfjflcn BCI nec^ftcn
DELK ^cljnilid^e 7i7, i)ait] i)aim (■•(,ai EL ^obcft £ 29 \olil)\äiS EL 31 io ^oü IK
') In Le captivitate Babylonica, Bd. 6, 558; vgl. auch oben S. 230, 23—24.
Sont cIjelitljcH Scbi'n. 1522. 279
hJolfft ic^ ttiol 6nf) bvcljn xahkn unb cl)in ioldfjcn iiinn, bcr cljii tucl)6 ntfjo
auff« mu-rn fcljU fiivct, inol baß l)nii bic luoüc gvcljffcu. Sefjdbcii gleljiljert
auäj cl)in U)el)be, toie Inol bas fctljnmev ift benn mit mannen. @§ gillt nitfjt,
fel)ncn nef)iften Dnn foltf)cn flroffcn fjoljcn farfjcu, bic rdjb, ipitt, cf)vc unb
5 fcligfcl)t Betreffen, ]io (el)d)tfcrtig mit bcv nnfjen nmbfnven. 'DJian mufft C5
l)l)n reblid) ^aten t)el)ffen.
S)tc anbern, bie Pf}riftuÄ I)cl)ffet mit menfcf)cn I)enben lierfcf)nl)tten , bie
cQpp t)ancn, finb ct)n nnfelig fotcf, benn oti fie |a<(. ^t4| mol untucfjtig finb t.uiv
el)e, ^0 finb fie bori) t)6f]er luft nid)t lo^ unb Inevbcn fralucn fuifitigcr benn
10 tiorI)^n unnb gani »DetjBiff^ unb gctjct t)()nen natf) beut fprtc^ tüort: '2ßev nirfjt
fl)ngen fan, toil Imicr fl)ugen\ alfjo locvben amfj biege geplagt, baö fie befte
lieber bei) Inelibern finb unb bocfj nicfjtS uermügen. 5iu bie taffen luljr nud)
faren, bie finb auc^ auf] bcm naturlicfjcn orbeu, tut Inadjffen unb mef)ren,
gefegt, inic Inol mit getnatt unb nur mit ber t(]ntt.
16 Sic brittcn finb bic f)of)cn, rcl)rf)cn getjfter, üon gottiä gnaben auff
gcijeumet, bie üon natur unb lepbS gcfrf)irt turfjtig finb luir ef)c unb btepben
boc^ tüiltiglic§ on cl)c. Sifjc fprcrf)cn alfjo: '^\^ modjt unb funb tool e()lirf)
tücrben, aber e« geluft mieb nidjt. Zsi) ti-^itl lieber am tj^mel rel)d), ba§ ift
am Guangclio fc^affen unb gel)ftliii)c finber metjren.' Diefje finb felljam, unb
20 unter tljaufent menfrfjen nic^t cpner, benn e^ finb gottiä fiefonbere tounbcr=
inerc!, bc§ fid) niemant untcrluinbcn fuÜ, gott rnff lifin benn tiefjonberS luie
.<>iercmi[ac'J, obbcr befinbe gotti-? gnabc f^o medjtig l)nn pt)m, baS pljeuey gottiö'*"™^'
tüortt 'SBac^ffet unb metjret eudj' !et)ne ftabt an l)I)m l)a6.
zitier u"bcr bi^c brepcriet) menfc^cn f)att ber tcnffcff bnrd) menfd)cn gott
25 ubertlugellt unb mef)r Icntt funben, bie er an\] bem gotlidjen unb UQturHdjen
orben f)att au^ge^ogen, 5}emlid) bic mitt fpt)nlt)cb üerfaffet finb (ba§ ift mitt
menfc^cn gepott unnb getubben), barnad) mit öiel eljfsern fd)(dffern unb gittern
lierfd)Ioffcn , baS ift bic tiicrbe lDcl)f]e, ber natur Ijn mcren, hai- fie nidjt ft(^
fammc noi^ me[)re, toibbcr gotti? ct)ngepftan^tey tncrd unb artt, gerabe aU inerc
1 toott B man] man ober luetjb El, ä nortcit EL füret BD futt E fürt (uf) L
toolten BEL 3 einem EL wcilj EL 4 neci)ftcu DICH, ne^ften CK iicftcn D
S um(6)iüren BD umiftcren L 6 Bejoten B 7 Bcrftfjneittcn O 8 copponen EL
untu^tia Cir 819 feur e^e] ju ber e. H 0 boßer C'77" luft DEFL füdtjtiaer (ü)
BEFGIKL bann (so immer) D 11 loerbcn] lucrcnn TT bcfter BEFOTTL 12 loOjbrcn G
Bermuticn Jl -mögen BTy nun bije /'' IS natürlidfjen BF 14 nur fe/iU EL
i.5 re^djcnl reichet ICL IC %e]ä)iä\ gcf^iclEt BEL tüdjtig (u) BTJEFOTKL so reyelm.
17 mhi)i BEGTKL tünbt BGI tonbe F 18 gelüft FGK 19 eroangclio BETTL
20 ni^t (nt(i5 E^] taum A'DFG loum B el)ner] cin§ B bann (so immer) EG Befonber EL
(-U-) G 21 ruff] Beruft ^/> »f)nl im / 22 ,?»ieremia§ ETK Ipinemk F Befinb E
^^cnc§] geneS TT 23 lein B ^oBe BF BaBe on jm DEL 24 burä) mcnftfjen] b. m. terc EL
25 üBernügetttt) A'DFGTK ÜBerttuget BEL gotaKid^en BDEFGL so fast immer, vieiM
auch T\ natürlichen BDF 27 gelübben BDTiFGTKL reijetm. fd^toffen ET, fd^toffcrn S
gettern (so immer) G 28 oierbt E n)cl)6 EL 29 fommc] Befame /A' famte G
gcrob EL ctjupflan^tcS AC cQngepf. J' gerabe alä] glei^ a(§ G
280 2}rm ft)flid)cn Sdmi. 1522.
e§ t)nn imfjer Ijanb unb tnad)t, iiinrtfraUifd)afft iui finBcn tnic !IcI)bcr imb
fc^iid^. 3Ibcv iDcnn man mit filtern gittern nnb idjloiicrn tnnb gottio öefifjppfj
iinb Icort Ircren, f)offt ic^, »t)l)r luolltcn amf) §o bidc unb gvoffe ct)fecru gittern
für feijcn, baä nn& Uiel)ticrii mcnner Irurben ober nnf] menicfjcn ftel)n nnb fpl^.
Cf'3 ift ber tcnffetl, bcr mit ber armen creatur al|30 fcljn äffen fpicü treliBt s
unb fet)nen liorn alfjo bufjt.
3um tiierben. 3ln »uoUen nniv bic perfon fcf)en , bic mit cl)nanber ^ur
eT)e grel)ffen mugen, bamitt man felje, tnie id) !el)nen gefallen nod) hift ^ah,
ha-i man ef]e ^urcl)ffe, man nnb \wX)b fdjelibe. Tcnn ber 2?apft Iiatt Ijnn
feljnem gel)ftlid)en reifet adjtjetienerlcl) urfarf) ertid)tet, bic clie iju Incren nnb i»
|n reliffen , bie idj bod) foft alte nerUierffe nnb lierbamne. llnnb litimr er fic
andfi felb nicfjt fcfter mä) fterdCer t)cUt, benn biß man fic mit goüt unb fiI6cr
umtiftoffe, Unb fic and) nur ba|u erfunben finb, baä fic gcütnc| unb fcclftrid
2. 'i:cid2,nfel)n folltcn, 2. ''^kt. 2. 3(6cr anff ba§ l){)r narrl)cl)t an tag fomme, luollen
tol)r fie alle ai^tjcfien nac^ ct)nanber fe()en. '='
c S:ie erftc urfad) ift bie Hutt freunbf($afft. §ie f}atien fie bie efje
üerpotten Bi^ l)nnf5 britte unb öierbc gell)b. SBo hu nn Tjie nidjt gellt Ijaft,
unb oB bljr^ gott Ifol gönnet, ^o muftu bod) bcl)nc mume l)m brittcn unb
öierben gelieb nirfjt nemen obbcr Oon bl^r tl)nn, feo bu fic genommen f)aft.
3ft aber gellt ba, ^o ift bln'B crlelubt. Senn fie l)abm \vtt)bex fel)ll, folc^e 20
fremer, bic bod) nie t)f)r cligen Ivorben finb. ^anftn bid) nn toibbcv bic^c
tljrannel) fd)nl3en, f5o Unll id) bl)r Ijelen bie perfon, bie gott Ocrpotten I)att
3.TOoici6,7ff.geöit. 18. 5JcmIid) mel)n mntter\ 5}}cl)n fticffmuttcr, 5Rel)n fd)loeftcr, 53(el)n
ftiefffd)Uieftcr, 9Tiet)nj ftnb'3 red)t obbcr fticfftodjtcr, ^Jleljn? tuittcrs fdjlocfter,
5)lcl)ncr muttcr fd)loefter. Dieser perfon !an id) fel)ne ncmen. 25
S)oran^ folflct, ba§ fid) gefd)lniftcr finbev ^ufammen nemen miigcn gottlid)
unb Pf}riftlirf). ^tcm, id) !an mel)ncr fticffmuttcr fd)Uicftcr I)atien, otem mcl)ny
öatter-o ftiefffd)tucftcr, o^tcm mcl)ncr muttcr ftieffd)Uicftcr. 2.Bcl)tter, id) mag
mel)ne§ bruberä obbcr fd)meftcr tod)ter f)aben, loic 2lt)ral)am fel)nc ©ara I)atte.
7 iimcffvQfafinfft O fiaScnl I)atten EL 2 ]ä)Mm BEL Ic^tojicvn IJ fimbc F
3 »olton /'' bid BEL ci)icvcn B cüffcven E gittern CEHL 4 fürfe^cn (so immer)
DF(l L mtihmx {n)Cn tDrtjtiercn EL tuutben EOIIL f, tiuffct (6-) B EL iuffc A ' CDFG IK
Suffet // " luollcii JihFGL (so regelm. im Tiujik., meist auch E) 8 mugcn 11 mögen
BEI, i) jctrcljücn l> j($aib EL 10 erbic^tct (so immer) DEL 11 acvtdifjcn D
»ctwitff El, BerlDcrffcn O »oibÖmc BF -bammc DEII IJ fe(6§ G fctfift H l)cttt F
l^clbet EL 13 um((i)ftoffct B -ftöft EL auä) nur] auä) nun B nur autf) EL 14 fotttcn]
foUf BF lumme li 16 6tft B 17 in ba§ britt(e) EL bvit, toietb EOL t)ic] l)e B
18 gönnet EFG Kl, günnet B 19 gtib EL glljb B (so auch meist im folgenden) 20 cvtanbt
(orol BDEFGL 21 ttoniet BEI, nnn (so fast immer) F 22 (^üfeen iü) HDF
23 Seuitici EIKI, am oif|tje^cnbün IK 21 uattcrä] »ottet L uater E 26 uolgt EL
mögen BE/, mugen // 2TI28 meiuc§ Boter El, 2<J mein§ CG (djwcfterl meiner
fd^ttcftet E/, bo(f)ter (so rer/elm.) EL fein EL tjiU EL
•) Die Namen sind hier imd weiter unten in IK tabellenförmig angeordnet.
S3om e^elid^en SeBcn. 1522. 281
3)ie§cr pcrjon tft fel)ne fuv gott öerpottert. ^Tcnn gott re(j^net ntcf)t nod) bert
glieben, »oic bic Ji'i-'iftcn tf)iui, fjonbcrit kict ftracf btc pcrfonen. (äouft, Incl)!
öattcrc' ld}tüc[ter iiitb bviibevi? todjtev Ijnn fllel)cf)cm glieb firib, muft irf; l'ngcn,
ba§ i(^ entloebbcr mel)n§ Ijrubers tücf)ter nit ncitieti !imbt obbev auä) tncl)ne§
öatterc' fc^liicfter nemcu niocf)t. Diu f)att gott luitter-S jcijlnefter ücrpottcn unb
brubera tocfjtcv iücf)t ücrpotten, bic borf} l)tin glcl)cf}em glicb finb. 3hiif) fiiibt
man l)nn bcv fiijrifft, bav mit allerlei) ftieff fdjlvefter nit ^o i)axt gcfpnnnen ift
getocfecn. Senn 2()amar, ?lt)foIoniC' fc^tücftcr, mel)net, fte !^ette ^^ren ftiett=
Bnibci 9Imon hjol [)akn rangen, 2. Ütegum 13. •.-. sam. n, u
[»(. 2? 1] c 3^ie anbei- urjad) i|t bie mogjc^afft obber fcf)!tiegerid^aftt. öic
!^atien fie aui) öter gelt)b gefetzt, ba§ td^ narfj mel)n§ toetjB-ä tobt nirfjt mag
tüibbcr l)nn l)t)rc freunbfcfjafft grcl)ffen, ba meljn h)el)6 I)l)n rel)d)t l)nß britte
unb uierbe gell)b, luo mljr nicfjt gellt ^u ^ilffe torapt. 516cr gott l)att bif]c
pcrfon öetpotten, nemlid^ mel)n§ öatter§ bruber tvitjh, met)n§ fon§ loeljB,
met)n§ Briibevä h)el)li, mct)n fticfftot^tcr, metjn-? ftieffS fonf] obber ftieff tocf}ter
finb, mel)ns »neljbs )if)lneftcr, U'eljl meljn >riel)6 lebt. 2;ic§cr pcrfon tau id^
!e^ne Ijaben, bie anbern mag id) !^aben, unb barff bennod) feljn geEt brumb
geben, 5ReniIid^ mcijner braut ober >Del)b-^ fd;ltiefter nad) Ijfirera tobt, mel)n§
)xicX)i-j bruber todjter, meljnä loeijby Uctteru toi^ter, unb alle», tüa§ meljnS
tDet)b§ gefd)U)ifter finb ift, unb tva§ fie l)I)r mummen ober tnaßeu Ijeljfft. 3Benn
aber cl)n bruber on erbe ftorb, raufte fel)n lnel)b t^m alten teftameut l)f)r§s. !iro(c -js, sff.
mauß nel)iften freunb Ijabcn, l)l)rem man eljn erben |u ^eugen, ba» ift mt
nidjt mel)r gepottcn, boc^ auä) nid)t üerpotteu.
c Sie britte urfac^ ift bie gel)ftlid;e freunbfdjafft, ueralic^ toenn id) el)n
mngb aufe ber tauff f)ebe ober tjur fermel trage, %o tan id) obber mel)n fon
lüibber fie noi^ l)l)re mutier nod) l;f)re fdjlücftcr Ijur elje nehmen, e§ fei) benn
gar eljn reblid^ unb toeljblii^ gelt ba. Sa§ ift boc^ e^n lautter narrn Icerd
unb alfen^en nur umb gelti luxEen unb bie getoiffen ^u üerlu^rren ertic^tet.
1 feinen (at) EL fut] »ot (so immer vor dem Dat.) BDEF nac^ D 2 gclibcn
EHL \ixaii EIKL blue^t B 3 gelljb (i) FIJ 4 meineä (1.) EL fctubctn CIK
fünb(t) BD tont EL lonbc F 5 moc§t BDEFGL 6 9eli(e)b EFEL 7 jcf)tifft]
gcf^rifft EFL BcitJanncn] ge(ponnet F 8 gewen / Samar B SlBfotoin IK ^iet E
9 mögen außer BEL auch F mugen fso regelm.) H 10 mogfdöafft B fc^ttogctfc^offt EL
12113 brit Bierbt EL 13 ^ilff CDIK ptffe G lumbt (pt) BEL 14 Bruber fcrubcrg O
meineä («o auch im folgenden) EL {unl (ebenso unten) BF 15 ftiefjä \m\% CU
16 leiet EL Sieger] bifc (§) CF 17 mog] ober mog EL borff J? borfft L baniioc^
^«o gewöhnlich) G 18 ncmlic^] oI§ jBZ, »eljBä] meine? rte^tiS E 19 Bruber] Brucbcr E
botet D Wc^BS (2.)] fteiBer iiX 20 Woä fekU EL bajen (6) 73£GA ^e^ffct EL
21 ftorb] ftutb EL ftürb G mupe (fi) DER ^^re§ / 22 monne§ EL ne(^ften C«o
regelm.) EGL neften ü ncfiifter /£■ nü (ao gewtihnl.) F 23 nitmer G 24 mann (so
regelm.) G 25 toufjc i^Ä ^cb EL fermet (Oetmel /))] («o immer) firmung EL firmen ü
trag ^L 26 Weber («o immer) BDEfJIL jr £/, 27 ba] »or^anben EL narren />'
2a olfonfeen B nur .Ei ömb] »mb§ /■' erbic^tet (ao regelm.) DEL
282 93om ct)clid^eu *.'fticn. 1522. i
(Sage tnt)r, tft§ ntd^t groffcr, toenn icfi bie taiiffc fclBft nct)jne, bcnn incitn td)
ba^ii (')clffe'? ©30 muft id) nii fcliii C^Oriftcn lticl)b nef)men, fijntcmül attf
gctaufftc inctjt'cr aller getaufften titenncr get)ftüd)c fdjtücfter finb biird) et)tteiiei)
Gph. 4, sjfluff, Sacvament, Gilalufieii, Gkl)ft, .^öerrn, ©ot iinb etiiigeä erte.^
Sßarumb ücvpeutt bcv ißapft nic^t aiiä), hai fcljn mau fetjn toetjb befjatite, ^
»nenn er fie bas C^uangeliou (eret? vEljutcmal Incr ben anbcrii terct, ber ift
i.fiov.4, IS jein gct)ftlid)er imtter Inie Sanrt '^hiuIii-5 1. Gorintl). 4. rinnet, er fei) l)l)r aller
batter iinb fpric^t: "^d) I)ab eiid) l)nn (5()rifto biird)§ (Suangelioii gcporn.' 5}lit
ber liu'D^c Tjett er feljti tueljb lui (5in-int()eii muffen nefjmen nodj !el)ii ?lpofte(I
auff erben, barumb baö fie ijberman Icreten nnb tenfften.- i»
SariimB la^ itaB narrn Incrd farcn unub, feo bn mißt, ^0 ni)m, gott
gebe eä fei) gefatter, botte obber gefattcrn tLid)ter, fd)mcfter ober lüie fie finb,
iinb i^alt bie^e crtidjte, gelt fudjtige iirfad) für nidjtS. ,'öl)nbert bid) bac- nit,
ba§ bie magb (Sf)riften ift, f50 laß bidj Ineniger t)l)nbern, bac- bu fie getaufft,
geleret, an§ ber tauffe geljaben t)aft. ©onberlic^ aber niel)be baS äffen fpiel 15
ber fermeinng, lintc^s cl)n rechter Ingen t()anb ift.-' ^\d) la^ ,^u, ba-J man
fermielc %o fern, ba-5 man luiffe, ba-3 gott nid)t balion gefagt Ijatt, and) nid)ty
barumb tniffe, nnb baS eö erlogen fei), Ina» bie S3iffd)offe barl)nnen für geben.
Sie fbotten nnf5crÄ gotti'5, fagen, e-i fei) el)n Sacrament gotti-j, nnb ift bod)
ci)gen menfdjen fnnble. m
c Sie bierbe urfad) ift bie lueHtlid^e freunbfd)afft'', ncmlic^ tüeitn el)n
frembb finb tnim fon obber tod)ter Inirt anffgenomen, hac^ tan fid) barnad)
nid)t liert)el)raten mit bcffelbigcn man§ obber locljbv ünber obber fel)ne loeltlid)e
gefd)loifter nemen. Xaä ift and) ei)u menfd)en tf)anb nnb nid)t'3 Inerb. Sarumb
l^allt e§, üb bid)ij gelüftet, e§ ift Inibber betjn muttcr nod) bel)n fd)lDefter für 2s
gott, ha bu frembbv blut bift, bod) c'i- bienet auc^ l)nn bie !nd)en nnb gibt
gellt, barumb eö auä) Oerpotten ift.
; jag E großer (so rcgelm., auch im Superlativ) B—GlKl. touff Ell (eI6§ EL
2 "^itfiE B muft B nun (so regelm.) EFHT, icintcnmal E fct)tmnt T, fcl)tcmat O (ebenso
unten) :S fc^loeftcrn TK 4 Ijetrcn E/, cloiflä EF, 6 (Sroauflclium B -on DEL
(B, EL so auch unten) fcljtcnmol E 7 fant F rumet D H (Jwangclium auch H
'J\an%E 6orint[)tcn /> iO Ijcbcrniou («0 aiic/i M»Yen^ iJO taufften i7''ü/, i/ narren Äi
l> 9e6 KFin, pottc] tobbc /. bottcn tS acfotcvtodjtcr L JS füdöti9(c) fso regelm.) BDEFOL
JJ getaufft] tauffft EL 15 gcicrct] getctct ober EL tauff EFI IG firnietung ß firninng EL
Wclid)! (so immer) B lugen DLL tfjonb] tt)on O 17 fcrmele) firme B firm EL
Ro fern] fonbcr /iV, boBon E 18 üfd^of E 20 funble] fiinbtc Ftl funnbe El, fünbe B
■21 Bierb EL wetli^ EL frünifd^afft /•' 22 frömb G fuu BU 23 beäjctOcn EL
24 c^n fehlt G 23 gelüftet FGIK luirbcr G be^n roi- fc^iBcftct fehlt EL 26 lüiiöen G
liiäjen IK
') Ebenso schon iti 1kl. 6, .555: Si non licet baptisanti aut levanti baptisatam
aut levatam ducere, cur licet Christiauo Christianam ducerey ') Vgl. Bd. 6,556.
') Vgl. Bd. 6, 54<Jf •) Cognatio legalis (Adoption), vgl. Bd. 6, 556.
SBom e5eTid)cn Men. 1522. 283
c !rie fujiffte ift un(^Ialnfic\ ncmlicf} bns icf) fel)nc Sitrdtjn, 3"^*)" ohcx
fe|erl)n ncmcti mag. Wdd) iminbcvt, bn-i ficfj bic fvcUcl tljranncn iüd}t l)nn
t)I)v I)er^ jd;emcii, feo offcntlid; luibbcr bcn Ijellen tcjt ^niuli 1. (Hiv. 7. fiel; i sor. ?, i3
fc^cn, ba er fpric^t: 'SBit elju Iicl)buifc§ inetjb obbcr mau 5et) bem 6{)viften
5 gcmall) Hctj^cn, fnfl er fid) nid}t luni lif)r fd)cl)bcn\ mib S. *V^etviis 1. ^4-H't. -^ i-i'^n^. i
fagt, bac- bie C^l)riftlid;c Incljticr fnllcn glitten limnbet fiiveit, baö fie bamit
Ijljr midjriftenc mcniicv 6e!ercu, toic S. 5(ugui"t|iiii| muttcv 9Jlonica ttjett.
S^nnimö linffc, bac- bic cf)C el]n cufjerlid) leljplic^ biiig ift tuic anbere tiH'ltlid)e
f)autticning. äCnc id) im mog mit cijm f)ci)bcn, i,"\"bcii, Siircfcit, telicr efjeii,
lö trindEcn, f(^Iü[fcn, gcf)cn, vel)ttcn, fauffcii, rebcn unb f)onbeIn, alfjo mog trf)
niirfj mit l)f)m ct)cli(^ rterbcn unb blcl)6en, unb !crc bid) an ber narren
gcfctje, bie foW;y licr}.nctcn , nid)t-ä. Wian finbt trol Pf)riften, bie erger ftnb
Ijm unglalxibcn i)nnemenbig (unb ber ba-J melirer tcljH) benn !cl)n ^ube, .'pcl)bc
obber Inxäi [Sf.Sij] obber fc|!et. (Sl^n [)Cl)be ift eben §o luol ct)n man unb h.icl)6
15 Oon gott Ifol unb gutt gcfdjaffen aU S. ^peter unb ©. ^poul unb S. Siicia,
fd)lücl)g benn alo ei)n lofier, ialjd^er (5t)rift.
c S)ie fec^ft ift ßvimen, fiafter.^ S)er feiten finb ftc ntc^t lüol el)n§, Inic
öicl fie l)r)r tidjten Inoflen, boc^ finbS faft biffc brei): Inenn Ijemanb el)n inagb
befdjiicff, ^0 fan er nid;t ncmen l)I)rc fdjluefter obber inumcn. ^tcm, loer mit
20 el)m mei}li bic ct)c fcrid^t, bcr fan nad) ijljrfj manS tobt fie nid^t f)a6en. '^)km,
loenn eljn tncljb obber man umB el)nS anbern IniKcn, ben fie liebt, l)r gemalf)
umbringt, ßo tan fie barnad) bcn fclficn aud) nidjt ncmen. §'C regentc- narrn
über narrn, @(embc bii l)l)n nid)t5, l)rrc bid) aud; nic^t, ber tcuffeß rcljtt fie.
Softer unb funb foü man ftraffen, aber mit anbcr ftraff, nic^t mit ct)e üer=
26 pieten. Tarumb f)t)nbcrt fei)n laftcr ober funb bie cfic. S^atiib brad; bic cf)C :•. sam, n
mit 23ad)faba, llriaö luel)b, unb lief] bai^u tjfjrn man tobten, bas er aL(e bcl)be
laftcr fcrtnircft, noc^ gab er bcm Stapft !c^n gelt unb uam fie barnac^ jur
e^e unb |euget bcn fontg ©alomon mit ^'^r.
1 \ün^U ßDFi ! iün^t EL mzUub EL fein ßX» %üxä\}n BDEF6KL ^ubljn ////>
2 togetin JJ iteucll ftcuclcn B J feu icljcii /K bo EF 5 gema^ct (so immer) BDEFUL
5Pet. 3.] 5Petcr /. 1 pci 2 L 6 fft)viftlic6 F djriftcnlidjcit EL fiwn BFG 7 fanctuä
auguftinuS L 9 mit einem F SEürdtcn BD EEG KL 10 idöloffcnn El n efitidö C eetic^
(ine rerjelm) DEL fct EL 12 ge|cfe EL ßefofee B fotid^§ B 13 unBelauBen E
ijnnjcnbig DFGffL ber bo§ m.] b) bcr mctircr B 3ub EL §e^bt (a^) BEL (so auch
unten) 14 obbn (I.) felilt G buxd E Züxd{c) DFLKL Itx^tx O 15 ^anct C ]ani EFL
$ouII EL SPauIu§ B fant £ucio F 16 fdjwcljg benn] jd^recigc ot§ EL S^rifien EL
17 fein fie B IS t)!)r ft/iU G ertidjten BG bidjtcn DE jemonts EL mab F l'J wer]
toar D wo er EL 20 ber fehlt L 21 gemat G gemö^et E gemo^el (tvie sonst) DL
22 rtgc^ /. norrcn G 23 glaute JWG gtoloB EFL (so regelm.) 25 fünb BDEOL
fünbc F (so ü regetm. in DGB, meist auch BEF) 35auibt E 20 Sad^faba] !8atr)fa6a
C'/YAT Scriafccn EL Sorfobca G Sricä G iren EL tobten (so gewöhdich) B-GIK
27128 an bcr ce EL 2n ^eugct iäügct F)] gebar G fönig FGK fünig BDL jrc £L
') Religionis disparilitas (Bd. 6, 556), disparitas cultus. ') Impedimentum
criminis, Bd. 6, 556.
284 35om cf)clic£)c:i Mm. 1522.
3(^ mi:^ f)ie Bn§ brel)n gvctjffeti. 6ic fe|cn aiid) bcn fnfl, bic fingen
leiitt, tücnii C'3 9cfd)c()e, bag cl)ii man mit fcl)n-3 luetjby miitter obbcr fd)Uicfter
fiinbificte, itiiIii)-3 fuv bcv clje cl)n laftcv toere, bnS bie cfje 'f)t)nbcrte unnb
^u rl)fic, aller im c§ und) bcr clje gcfdjtlit, nidjt inirdjfjcn !an itinb bc'3 \xiei)b§
lüillcn, ba& !cl)n f(|iilb bvaii tjott, S,]o foll bod^ ba-3 be§ mniiß ftvaff felin, ^
bn? er bei) fel)m iiicl)ti liege iiitb nidjt madjt Ijafi, bie efie fdjnlb im fobbcrn.
S^a ftt}c, Inas bcr tenffel burdj fcl)nc narren t)nn ber etje fcl)afft, legt man
nnb luetjli luifamen nnb fprid)t: Set) !cl)n man nod) Inelilt, fclur unb ftro bei)
ct)nanber nnb gepcntt, c-3 foll nitljt brennen. ä'Benn mnn fnW) gepott baS
Ijctjenbe tel)U auff ben iBapft legt, luic joUt er ra^en nnnb toben nnb nber w
getoatlt nnredjt fd}rel)en ^ Slufe mit ben grofjen narren , t'afe bn bie ef)e frei)
blel)6cn, luie fie gott gefeljt batt, nnnb ftraff bie funb nnb Infter mit anbern
ftraffen, nid)t mit ber cbe nnb nnbcrn funben.
c Sic fiebcnb l)el)ffen fie pnblica l)onefta§, bic (5rbar!ct)t. ^ 9icmlti^ trenn
mt)r mcl)n branbt ftirbt, clje id) fie l)eim bo^C/ fo tfiar id) nirfit nemen t)bre ^
fdjluefter bi^ l)nn^ nierbc gclieb, Tarnmb ba-S bcn 3?apft bnnrft unb fd)el)n=
barlid) trclnmct, eg fet) fct)n nnb erbarlid), ba§ id)§ nid)t tbu, id) gebe bcnn
gett, f)o ift bie crbar!et)t nic^t mel)r. ^ilbcr broben b'iftu gcl)ort, haS^ iä) mcl)n3
toct)b§ fd)tiiefter nnb nltc t)l)re frcnnbt)n netnen mag nad) l)f)rcm tob, on librc
mnttcr nnb tod)ter, ba blet)b bei) unb (a§ bie narren faren. s"
c S;ie ac^t ift ©elnbb, ncmlic^ tücr !eufc^et)t gelobb X)at t)nn obbcr nu^er
bcm llofter.'-* .§ie rabt id): tnenn bn Ineljfjlirf) geloben Inilt, fjo gelobe, bie
nafjcn bt)r felb nid)t ah bctjffen, ba-3 lanftu bitten, '^^ft aber bao gelubb
gcfd)cben, ^o baftn broben gel)üret, ba-S bn bid) fclbft fnicu foltt, ob bu t)nn
ber brct)cr ^alt fcl)ft, bic gott nufjgeiiogen bntt, fnleftn bid) nidjt brl)nnen, ^^
^0 la^ gelubb unb tlofter farcu nnb gcfellc bid) nur balb t^u bcljm natur
gefellen nnb tucrb eljlidj. Senn bc^n gelubb ift tuibber gott unb giEt nid^t§,
nnb fpridj: 3<^ i^ab gelobb, ha§ ic§ nit ^obe unb niÄjt mclju ift.
2 qt\äjtt H .9 fünbiflctc BDF (iinbigtc EGL »or E für bic e'^e G hiore D Wn EL
^Ijnbett KOL 4 I5U rtiffc] ,ietrrt)f|e li ßc|rl)itf)t DCFGIK fcöic^t EL 6 tifl EL ^atic FIK
forbcrn />Ef, 7 fein J, .s fcwcv EFL 10 jcljcnt E/^ M]l // vaijcnl ttjütcn A
beben E 11 unrerfjt] unb nntcrfjt EIKL et iiiiuria U tJ gcfaljt B 13 anbern
funben] nctocn funben IK aliis flagitiis U U (SrOcrfeil BDEGL li> Ijot EL bar EEIL
ir EI, m tiicrbt Ef, glibt EL biiudtt E lejlT fcljelntcrtici^ /; 17 tvaumet B
erfiertii!^ BEL gcB E IS crbcrteit BEL nic^t] nictjts /■' oben EL ncf)oret F
flct)ort i7 JWfrcünbG 19120 ix m. EGL 20 i'oäitn G -Jl &tVnl)\> (W JI/iEFGLKL
(su auch meist im /'ol;/cnden) 22 rabte F 22/23 bie no|jen b. f. | bir fclbij bie nafen EL
23 fclbft 7/ bcijfjen] jfi (leiffcn EL 24 broben] oben EL flei)ort E ()of)ort // fclbä EL
felb G fülen (clenw tinlcn) DFL] bcwcrcn B 25 fcljeft GJl futcft (fulcft EFG)]
mctdt (!) L 26 floftcr (ctofter) BEL be^m] }u bcm E 26J27 natuvacfellen] natürlichen
flcfcaen B 27 h)irb(t) E!, fllübb G 28 gelobt (so immer) EL
') Bd. 6, 557. ') Impedimeiitum ligaminis, Bd. 6, 556.
S3om et)eli(^En 8c6en. 1522. 285
c 2;ie ncunbe ift l)rtf)um', liH-nii ral)i- i?atf)cn)n Ocrtralwt tDiirbe, unb
legten im}r 3?arbarau 6ci), tuie ^acob mit Sia uiib ÜJoc^el gefc^ad), bny mag
man jurcljifcn unb bie anbcvn frcl;en.
c Sic 3el)enbc ift ßonbitio-, 3(nf)ang, Itenn id^ ct)ne ncmc, bie ba fiel)
5 feljn follt, unb befunbc fict) barnad;, bac' fie eljgen iBere, baä gef)ct aud) inol
f)l)n. 3lkr icfj I)aüt, iDo (5l)riftlici) liebe Incrc, funb ber man bteßc bel)be
urfac^ lcl)rf)t cnbcrn, bas fel)u groffe nott ba ineic. %nä) ßo gcfcf)icl)t folc^s
beljb i^t nl)mev obber gov feltten, unb ift bel)be§ tool ^ufaffcn t)nn eljns,
nemlid^ l)nn ijrtfjumb.
10 c Sic cljlfft ift bie ^ct/tigc Ircljfjc ', ncmlic^ bo§ bie blatte unb baC' liebe
ole feo ftarcE ift, bag ei bie ei^e lücg friffet, unb au^ el)m man fet)n man
madjt, al^o mufe el)n Spiftolev, (vuangclicr nnb prieftcv on cf)c fcljn, luic
lool S. $*ouluc' gepotten ()at, fie folten unb mügen eljUcf) feljn, 2. 2imo.
Sit. 1. 316er ha üon fjab iä) fonft BoOtcl gef(^rieben*, ba§ Ijie nic()t nott ift, 5:it i.e
15 toiber ju f)oIcn, Senn tffjx narrf)cl)t ift gnugfam an tag bracfjt, unb Ina? bi^
tltinbcrnife fobbcvniB gcfc(}afft l)att ijun ben gclucljficten, fit)et man >üo(.
<i Sie 3>üülfftc ift Ijluang, iDcnu icfi mcl)u tDCl)blcu ©rcien t)abeu mu^ unb
ba|u gc|lüungcn lücrbe, eä fei) üon elltcvn ober [iöl. S üj] mit geioatt ber ubii-=
fct)t, baC' ift frcljlicfj feljnc die für gott. ?lber bodf) folt el)n foWjcr ben tjlvang
■M nit ficlDiÜigcn unb brob bai' lanb mel)bcn, auff bns er bie magb ober liict)b
nit auffg narrn fe^I füret unb betröge. Senn bamit biftu nic^t cntfd)ulbigct,
ha?' bu ba|u ge^trungen bift. Sn fofltift bid) nit tituingcn laffen, bel)neu
ncl)iften Ijin belcl)bigcn, unb e()e ba-3 leben laffen, benn luiber bie lieb tf)un.
Senn bu looUift nit gern, ba§ bid) l)emant 6elel)biget, er tuurb gctjtuungen
25 ober nid^t. Sarumli funb id) ben nit fid;er fagen für gott, ber nmb bißer
fac^ hjiUen fic^ fd;el)bcn Icffit. SicBer, tuenn bid) t)cmant jiounge, ml)r ju
1 ncanbt iX fiot^iotina L iJotl^erina BE tetbrotoct F »ettrcwt G -trcWet /J/,
tDurbt E »urbt L uji'itbc £F -J legeten EL Säaxbaxan E -en L -am B 3 aiiber A7-
ftc^en] f. ober ncfhcii B 4 jctjcnt EE ntxa EJj bo EL 5 icfünbe B fiefunbt EL
»et EL gcet D gctfi E gct L anä) fehlt EL G Waxi (so reyelm.) D fönbc F
tünb(t) BGL lönt E 7 onbern /> 7/« joldjä bcljb ifet] fotic^ bcljfi^t (Dmckf.) B 8 beljb]
6e9b§ EL 6el)bcl IK Be^bc ^ gar] ob^er CJi" /e/i/< £i/ 9 nämlich D 70 o^tffte G
^aUiflen £^ teel)^ £ plat £/i tieb /i ii oU £i i2 Gpiftlet iJi;i eiuangcrier
BEL 13 fonct f iant EL 14 fünft ('s« rjewölmlich) BEL 15 bife £/. 16 [)l)nber=
nuß (sj fso (jewühnlich) EGL fürbctnuS EL fotbetnig hinttr %n ben D ^nn] Unter IK
getotid^len (e^) BEI. fid^t B IT jnjclfft ii'i'A jreolfft // ic^ bis üireten] ic^ on mein
Willen ©reben EL ttc^blin B IS Itcrbc] toiirbe B öltern D 18119 öbcrfoit 1> oüetfcit
BEFGHL (so immer im folgenden) Jl narren BEL füret BDEFI^ betröge E betrüge FL
entjdiulbigt EIj 22123 be^nen bis laffen durch überspringen ausgelassen G 23 liebe CFI
t^on E 24 bu fehlt EL ttiölteft F bclcbiget G lourb CHJK würbe F 25 lonbc F
lünb B tonb (t) EL JG teft £/. laffct BDG wann £ ättmngc FS jloung £/>
') Error personae. ') Error conditionis. ') Impedimentum ordiuis, Bd. 6, öü7.
*) Bd. 6, 147. 440 ff.; ferner in 'SBon 33Jenf(^en lel)re su meiben' oben S. 72 ff.
286 3>Dm cl)eti(i)en Seben. 1522.
ftelen ober mic^ l^ii tobten, foltl brutnö rei^t ieljn? SBarumB folgiftu bem
^toantf, ber bid^ tnibbev gottiu gcpott unb Inibber bet)nen neljiften |u tt)un
bringt? 3^od) bie magb Ipred) idj frei) loß, benn bu Icjfift fic on lifirc icfjnlb
unb lüillen, lote Ijcrnad) \v\]x i)oxcn Inerben.
SBie aber, roenn cl)iicr begriffen tuirt mitt eljner magb, baS mau fic i){]m 5
mit ber ajt gibt, ob ber l^loang and) gette? S^ißer |luang gillt nid)t, Xenn
bie magb filmet, ha§ e§ tilüang ift, nnb Inirt nic^t betrogen. 2tber boc^ iftS
rcc^t, bas man l)f)n jlBingt, fie ttu befiallten, umb bcö toillen, ba§ er fie |u
nic^t gema(^t I)att, benn ']oldß ^att auäj 'D3iofe-3 gcf ^rieben, baS, rter eljn
magb befdjlcfft, foU fie be[)atten, ober §0 i)f)r üatter nidjt toit, geÜt ba für 10
2.OTi)ie22,j6 geben nac^ l)t)rB imtter fobbern, (sro. 22.
c Sie brel)|ef)enb ift berbunbniß, »nenn i(^§ cl)ner magb gelobe unb
neme barnad) ct)n anber. Xiß ift dm ltiel)t Icufftigc unnb gcmetjne fad}, barl)nn
man fid) aud) oicl Ocrfnc^t. 'ilnü^i erft, tnenn foId)-3 Deiioben gcfd)idjt bi)nber
üatter unb mutter tniffen nnb loiUen ober ber, bie öatter» ftabt bauen, §0 15
blel)be§, bei) Initiier ber üatter Init, benn ob bie magb Inol betrogen wirt,
^0 iftv bod) l)brc fdjulb. ©tjntenial fie loiffcn folt, bav cljn ünb feljm batter
untertf)cnig ge()orfam fel)n folt, unb un feljn Iniffen fid) nit oerloben, auff ba»
alle foli^e Ijeiimlidje gelubb, bie nicl unglyd madjen, alßD burd) ber cUtern
getoalt unb geliorfam auff f)iiren unb ablaffcn. Sßo aber baö nid)t ift, ac^t 20
id), er folt bei) ber erften b(et)bcn, Xenn er t)att fid) i)I)r ergeben unb ift
nic^t me^r fe^n fclbft, barnmb [)at er ber anbcrn nic^t tonnen geloben, ha-i
ber erften unb uidjt fel)n loar.
Xt)ntt erB ober unb fcrct fort, biß hüi er finber mitt ber anbern l^enget,
^0 b[et)b er bei) ber fclbigcn, benn fie ift auc^ betrogen unb |u grofferm fd)aben 25
feinen, tno er üon l)()r lüel)d^t, benn bie crfte, barumb l)att er an bcl)ben
gefunbigt. ?lber bie crfte tan l)f)rÄ fd)abens nad) tomen, lüel)l fie nod) on
finber ift. Xrumb foll fie ber anbcrn aufj liebe loel)d]en unb cljncn anbcrn
nemen, benn fie ift frei) lum i)l)nt, ioci)l er fie Dcrlaffcn batt unb ftc^ el)ner
1 iobtenn ff J ned^ftcn außer DEI/L auch G t^oii L 3 bringet EL ftetjtoß CF
ieifift (lejiit Druck/. C')\ licffcft B 6 gcHt C mä, E 7 fii^ct B jinangt EL boc^
ift§] baä ift H H jlBiiigt] jiDing O 6';.'* 311 nic^ -fi^ju nid^tg ij y QKoljfcä Uö 70 6e=
fc^läfft J> ficjc^lafft La borfür DG (so (jewohnlich bar vor Kons.) 11 »attcr§ EL
forbern (so immer) DFB gjobi D 22] XX K Vj »crbuntnig (-b-) CK »crt)iintnu§ /;/,
l)crt)inbni6 H 13 onbere L)L onbcr§ E 14 fic§ aud^ ».] fidö Dil innen EL iicrjütf)! TK
fotd^ A7, l'i mütter E 17 ir LGL fdjulbt E jeitcmat G fcljtmnl /. feiitcinmal ISE
finbc /•' 18 untctbenig A' onberttjnnig G geftoriam] »nb gcfiarjam L unb gcljorjam E
JO folii^ ^e^mtic^ L gelübb (t) (so immer) DEI-^GIKL uni^glücf (ü) JIDFGLK imgclücf
(li) EL oltcrn /' 20 ge^örfam L I)orcn // 21 \oüt EL 22 tünnen DIj tonnen
EFL 23 erften] erfte EL 24 rur It)uttJ Unb EL fert EL faret Ji fürt Jl füvt E
für L linbe EL 2r> gröffcrm BDFIK 2r, turnen E fumen B L erft EL 27 gejünbigt
BDFGL naä) f. (tumcn Ji)\ 6a6 naö^tomcn EL 2S lieB EL 2<J bie ttieljl IJ
9)om efjeli^in fiebcn. 1522. 287
onbern gefien, boä) jolt man l)l)n ftrnffcn unb 6uß geben laf)cn bcv crftcn,
ber er ba5 ijljie Vergeben Ijatt.
c 2ie tiicr^cl)cnbe ift, btc broSeii bernrt ift^ SBenn man obbcr locijb
untüchtig ^ur ct)c ift, bos ift bie eljnige vcbliti)c urfad) unter bißen QC^^ef)en,
5 bie e^e feurel)ffen, Inic luol fie bennod^ mit Diel gefe^en ocrfaffet ift, et)e manß
^u tregen Bringen tan bei) bcn tljranncn. Tarnacf) finb nocf) üier urfad), alo
ba§ Oerpott ber 3?iffcf;offc, Derpotten licl)tt, 9elüün[)ci)tt unb gc;irccf)cn bcö
geficf)t» unb gefjörß, ttiilc^e i^t nit nott finb ^u (jonbeln, benn eä fattle, lanie
Rotten finb, bac- et)n ^iffcfjoff ntlir foÜ ct)n Inetjb Oerpictten ober ^el)t feticn
»0 tiufret)cn, ober ba5 eljn blinbcr unb ftumnier foUt nidjt |ur e^e greljffcn
mugen. Sarumb feij be» nllfen|en-3 bieß mal gnug pm erften tcljE.
[9BI.33 4] H^fl^ anbrr trnll.
»üff§ anber hioüen >nl)r fet)en, irildjc perfon man fc§el)ben muge.
Xret) urfad)cn luel)^ id), bie man unb luctjb fc^etjbct. Sie erfte,
bie i|t unb broben gefagt ift ', 9Benn man ober toci)6 untücfjtig
^ur e^e ift ber glibmofe obber natur falben, loie ba-j feijn
mag, baoon ift gnug gefagt.
c Sie anber ift ber efjebruc^, üon bieder fjaben bie S3epft gefc^tütcgen,
barumb miiffen tt)l)r ß^riftum :^6ren Watt. 19. Ta ^^n bie ^uben fragten, swatti). 9,3 ü.
20 ob eQn man fet)n toeijb laffcn moc^t auß aüertel) urfac^, anttoorttet er: '-öabt
tiijx nic^t geteßen, ha-2 ber bcn menfd^en Oon anfang fcf)uff, ber mac^t fie el)n
man unb loetjb unb fprad^: Sarumb mirtt eljn man laffjen oatter unb muttcr
unb an fet)m loeljb Ijangen, unb loerben ^mcl) ei)n flei)fd) fel)n. 2^0» nu gott
jufamen fuget, bac' foU niemant fcf)el)bcn. Ja fpracf)en fie: SBarumb l)att
25 benn 53bfe-:' befoI[)en, man foU l)^r et)n fcf)cl)bbrieff geben unb fie laffen? ©r
anttloorttct : bo-3 t)at 2Rofeä gepottcn umb eloer» f)artten f)er^en lüillen, ba§
^:^r ehjer toeljber laffet. 3tber bon anfang mar es nid)t alßo. ^ä) fag eucf) aber,
mer fel)n icetjb leffit, e§ fei) benn umb tjurerei) miüen, unb nljmpt eijn anbere,
ber brid^t fetjn e^e, unb hjere bie oerlaffene n^mpt, ber bricf)t auä) bie e^e.'
2 tibt C ix EL 3 -jc^nt EL broBen] oitn EL 6crurt ff 4 xMiäi Eh
5 bannod^t EL gtia^cn Ji mon e§ EL 6 ieinb EL Hier] öict C tirfac^eti //v
7 bifc^of E -ff G bijd^oft L ä ^eljt BGEL ic^t DE <J joten EL 10 ftc^^cn EL
ju ber c. EL 11 mögen BF genug EL genug II 13 9luff§ anbet] S^m onbern Jl
toöti^e D tatlä) F möge BF mug II 14 jdöctjbcn IK lö ^c^t DEL oben EL
IT bo bon E (so auch unten) 18 onbern L ePtuc^ CDIK ad))ft BDG «päpft E
ipäbft X 19 Stiftum L ajlot^ct DL 20 niö^t BDEFGKL ontreortt CETK u- 7?
i'.5 Sfll nu] aSoS nun £/> U füget BFIKL füeget X» So A' i^.j bann X«/; «mo^fcl
BG (so auch unten) befoten F 26 ontwort(t) EL -u- B antloiirttet G cümets LI
{ebenso unten) polten L 27 bom onf. CFIK mag e§ E »3 /, fagc F 28 taflet ÜX'X
i9 ttöte D wer X;/A'X
■) Oben S.27Sf.
288 Som e^diiim Seien. 1522.
§te ft^cftu, bcK- iim6§ cl)6rii(^5 toißcn ß^riftitC' man unb liiet)B fdjeiibet,
ha^, iDtlc^a imiiJjulbig ift, mag fic^ üercitbern. Scntt bamit, ha§ er fpvirfit,
e§ feil el)n ct)6i;ucf;, tücr ctjn onbere nl)mpt unb lefjct bie erftc, c-S fei) benn
umb f)ni-erel) Inillcn, gibt er gnugfam, ba-j bcr nic^t cl)brud) tf)ntt, bcr eljn
anber nljnipt unb bie erft loffit umh l^ureiel) toiEen. 5
Slbcr bie ^uben liejfen umb atlevlci) nrfad) tinöen tilirc locljber, ob fc^on
feljn l)urerel) ha tvax, lücnn fic nur luoüten, bac' ift §0 fli-'o^/ ^(i--- fic es
felb» ^u öiel biindt, brumb fragten fie l)f)u, ob» au(| rct^t locre, unb öer=
füllten l)I)n, tnaS er I5U ^Kofe-S gcfcii fagen lüollt.
S)enn ijm gefc^ ^Blofi gab gott ^rtcijcrlci) rcgimcnt unb gcpott: (ättlid) lo
geliftlidf), bie für gott frum!el)t lercten, al-3 lieb unb gc[)orfam ift, luil^e
biße gcfe| t)iclten, bie fticifcn l)l)rc lueljber nit üon fid) unb brauchten bei
fcf)et)btirieff-3 nl)mcr, buibetcn unb trui^en i)f)rcr toel)bcr fitten. 6tli(^ aber
tneltlid) umb ber rtillen, bie bie gel)ftttd;en gepott nid}t l)ieltcn, ba§ ben felben
boc^ auc^ el)u maß geftcdt löurbe, ba§ fic üerfaffet ftiurben, ni(^t gar nadj 15
l)f)rem muttluitten Int tf)un, unub nic^t crgerfe t()ctten, al^o gcpott er l)f)n^
tücnn fie ia l)f)r loci)bcr nidjt lcl)ben tnnbtcn, bae fie fic bcnnoc^ nic^t tobten
ober fonft ^^n ju ütel lel)b§ tljettcn, ^onbern licffen fie tion fi(^ mit ci)m
brieffc. S^arumb gißt fold) gcfch bei) ben (Ftiriften nid}t, tuildje foUcn l)m
gcl)ftlid)cn rcgtment leben. 3i>o aber ettlidj nnd^riftlid) leben mit i)t)rcn luctjbern, 20
toere e» noc^ gutt, bo§ man folc^ gcfe| fie lieffe broudjen, B» fern bal man
fie für lel)ue ^^riften l)iclte, be-3 fie bod) fonft nid)t finb.
©30 ()aben tnljr nu, ha-i umb eiybrui^o luiUcn cljnl ba3 anber laffen
S'^-^js. 22 mag , loie aud) Salomon fagt proüerb. 18: '2Bcr et)n el)bred)erl)nn f)eltt, ber
ffliQitij.i.iiiift eljn narr' unb bc» l)abcn im)r bao ej;enipcll 3ofep[), ^fatt. 1., mitdjcn ber is
Guangclift lobt, er fcl) gcrcdjt gclocfjcn, barnmb ba§ er fcl)n ttiel}b ^Jiaria nic^t
nötiget, ßonbcrn l)cl)mtid) laffen luolt, ba er faf)c, ba3 fie fd^lnangcr loar.
laniit t)^c uns gnugfam gefagt ift, ba§ e3 lobens luerb ift, locr epn el)brcd}crl)nn
leffit. Sßie tüol bcr man, locnn bcr c[)brud) l)cl)mlid) ift, ntadjt fiatt, bcl)be-j ju
tt)un, hü-j erft, bae er feljn lueljb [)cl)mlid) unb brubcrlid; ftraffc unb betjalte, 3u
^0 fic fid^ beffern Inil, £a§ anber, ba§ er fie laffe, luie ^ofcpl) tl)un Jnolt/
/ fif)iftu C p^ftu E 3 h)crdöe§ A7. »Etänbern D -a- II bomit EL 3 lofjet
£r>GL (so auch utilen) 4 giBt et ßti.] gibt er 3uiietftccn flnunfoin EL \>ai bcr] ba§ er O
5 erfte HD 7 looie B »ar D nur E 8 bundt) baudjte EIKL toare D wer EL
9 f,e\t^^ EL 9c(afe (so immer) B 10 jwcljrtci A' 11 Bot EFL (so immer vor Dativ) D
frumfeljl BEOL leiten EL IJ Bon fi^] Bon jnen B ürauc^tciil gcfttaudjten EL
13 t)f)xe Wetjfier C 14 umb bete EL l'i toüvb E wutb I. murbc B ta% fie] bamit fie IK
roürbcn HE 16 t^on /> unb nict)t e.] obbcr uidjt crgcrfe TK 17 jtn \o. EL Iünb(t)cn
BGL fontten (btl EF bannod) EL is «on fi^] uon jnen IS tu irieff EL foticf) EL
21 Wäjt EI. fetten EL 22 lain 'ei) DEL itkli EL be? fie] baa fie IK al§ fic EL
fonft] fünft EL fehlt G 23 Bmb] Bmti? EL 26 ßwanaetift BICBL e^t fc^ K
27 tud^tigct] turfitigen EL froauflci E 28 \)t\e fehlt EL Biufli"!« O 29 laffet BGL
30 ttftc // tm'ibetlirf) liDFlI. flvaff EL 31 <)cffctn /.'/, böfferu D tf)on L
SBom efjelic^en Sebeii. 1522. 289
tothcrumB bnc- \vi\)b aiid) alfeo. Xißc liwo ftraffc finb 6£)riftlid)c ftvaffc
unb loblid).
•Jlbcr offcntlid) ftd) ic5cl)beu alfeo, ba§ [xä) el)n§ öevenbevn mag, ba-S muß
burc^ roelltUd) cvfiuibiini^ unb f\cnialt ^u ge[]cn, bac' bcv cl)bvud; offenbar fei)
r. für Ijbertnon ober, tno bic getoalt nid)t ba|u t[)uu loil, mit luiffen ber gemel)ne
fid) frf)et)be, bac< aber mal ni^t el)n iglicfjer l)[)m urfac^ ne[)m, ^u fc^eljbeu,
roie er loitl.
gragftu benn, wo fott bas anber blet)ben, wenn es tiillel)d)t and) nidjt
fan feufd)el)t fjalten? ^Intloort: Xarumb t)at gott i)nt gefeü gcpotten, bie
lu etjbredjer ftei)uigen, bac- fie bießer frage nit bürfften. -illiio foU aiidj nod) bac<
loeltlid) fdjJtierbt unb u6er[3?I. 6 l}tci)t bic c()6rerf)er tobten, benn loer fel)n et)e
bridjt, ber l^ntt fid^ fd)on felbft gefdjetjbcn unb ift für el)n tobt meufd) gcadjtet.
3)arumb mag fic^ ba§ anber öorenbern, all Irere i)f)m fet)n gcmall) geftorben,
roo er bac- rec^t £)aUten unb l)()m nic^t gnab erknjgen linU. äi>o aber bie
15 u6ir!ei)t feumig unb leffig ift unb nit tobtet, mag fic^ ber e()brcc^er l)n ei)n
anber ferne lanb machen unb ba felbc- freuen, wo er fid) nicf)t fialten fan,
aber e-3 »ocre beffer, tobt tobt mit l)[)m, umb bößcc' crempcl':- loilleu ju mel)ben.
SBirt aber t)emanbt biß anfechten unb fagcn, bamit loirt lufft unb ratum
geben allen boßen man unnb uicl)bcrn, uon eijnanbcr luilauffcn unb i)nn frcmbbcn
iu lonben fic^ Dcrenbern. 'ilntioort: luac- fan id) batju? Gc- ift ber ubirfel)t fd)ulb,
ttiarumb erlüurget man bie e^bred)er nid)t l ßo bürfft id) fold)en rabt nid)t
geben, ös ift l)t)e unter ^tt)el) boßen et)n?' beffer, nemlid) bac- nid)t tjurercl)
gefd^elje, benn et)brec^er l)nn anbern lanben laffen fid) öerenbcrn. Unb ad)t,
er fei) aud) für gott fidjcr, mel)l l)()m fei)u leben gclaifen mirt unb fid) bod)
25 nic^t enthalten lan. Sauffen aber bem erempel nac^ aud) anbere üon ci)nanber,
§0 laß lauffen, fie bnbcn nic^t urfad) loic bifjer, benn fie merbcn nit ticr=
trieben no^ get,mungcn. ©ott unb l)l)r gelniffen loirt fie lüot finben 311 ferner
tel)t, h)cr fan aller b6Bt)el)t Ineren?
2^00^ iro bie ubirfctit nic^t tobtet, unb el)n gemalb baS anber beeilten
30 loill, foU man e« öffentlich nadj bem Guangclio G^riftlid) ftraffen unnb buffen
1 ftraffen (l.J EL ftraff (2.) Kl. 2 ihilMt) liEFKL 3 »ciönbetn D öovonbcrn //
5 ^cbetnton G btx getoalt BEL ti ft^ctibc] fi^eijben F ^cgtic^et DFG iicme EFL
S anbere F 9 antttort EL -tourt £G 10 fraß E bürfften] burffen BEIL
burffen GK borfftcn /' JJ oBerle^t DEL mär D 13 bercnbem BEIL Beranbem D
»oronbem // je^n] jr EL gema^l D gemal^el EFf. 14 bie fehlt L 15 oberte^t />/-
oi- BF Ifi itxnt hm Ff.) f'-hli B boietbft £:/. 77 6pffer /> ppfjer X toht (2.) fehll ('
IS Wirt (2.)] roerbt E mert /. rahimc Ef. 19 "büfen (Dniclf.) I. wetjBen EI, -anbir L
(offen /. 20 terönbern D toronbern // Antwort E -u- B barfeü D öbcrfcljt DEL
ober- BFG 21 ernjurget mon] ctwurgen fie EL ertöbt man G erwürget liDF borfjt EI.
börfft J'G f Stehen 7?i 22 itoütn EL fcößen f/J/ c^ns] ain <? boffer /) namlid^ /)
^iirere^ F 23 matte KL bcn E toffent B ooronbern // Bcranbern D Borenbcrn
DEFL 26 nid^ E nit] nic^t E 27 no*^ ober EL 2S bofe^e^t 1!( DFGIKL
29 obcrfcit BF 0- D obrigte^t EL gcmof G gemol^el DEL :iO eroongelio (so regelm.) BE
£ut5er§ SBerte. X, 2 19
290 S5om cfieüdjen Öcbcu. 1522.
aKattd IS, i.M't. laflcii, mii' alle auber uffciitlicfjc fiiiibi.' luiitraffcu ciiiiaciclU ift, lluittl). 18.
Xcnn cc- finb iüd)t nicl)r beim btf;e bvci) l'trnrfeii aiiff erben unter beii menicf)en:
(?i)n fiei)mli^ nnb bvubcrlict), nnb bie (SiuingeliicfK infentlid)c fnr bcr i^emeljue
(\cttian, iinb bic tum lueltlidjer ubtrfei)t cicfdjic^t.
c Tic bvittc fad)c ift, tuenn fid) el)n-? bcm anbcru fclb« beraubt unnb
enkud)t, ba-j c-? bic ehlid)c pflidjt nid)t Uakn. nod) bei) t)bm fct)n iniU, ".Jllo
man luol fiubt J50 el)n bolftnrric^ loeijb, bno iet)ueu fopff ouff fe^t, unb foLlt
ber utnn Ueben mal imii unfcuidjetjt fallen, \]d fragt fie nid)t barnad). .sjie
ifte kn)tt, bac' ber man fage: "iniltu nid)t, f;o mil elm aubere, unl fram nid)t,
Üo tum bie maiib.' 3jo büd), bao ber man l)br luU'or tiloel) ober brel) mol
fage unb marnc fic unb taffc« für anber lentt fomcn, ba-S man offentlirf) bbvc
f)allftarricfcl)t inifBc unb für ber gemei)ne ftraffe, mili fic bann nirf)t, ßo lafj
Gitii i.i-'fie non bl)r unb laß blir ebne (vftber geben unnb bic 'i^aftbi fareu, mic bcr
fonig 5Iffueru-5 tt)ett.
I. fior. 7,4* ^ i^ie foHtu bid) gruubcn auff ®. 5pauluö Inort 1. ßorin. 7.: '3)cv man
ift fetin-3 lel)B-5 nidjt mcditig BPubern ba-J mel)b. unb ba-3 Inclib ift febn§ (cl}bl
nid;t mcdjtig Bimbern ber mau. '-beraubt ei)nv ba-- anber nid)t, e-? fci) bcnn
auß iitjbex bcloilligung' ,'c. @ibe, ba nerpcutt S. fmulu-S, fid) nntcrnanbcr
bcrnnben, benn imt nerlotmiB gibt eim-j bem anbern febnen lelib Ijnm eiyiic^en
bicnft. Uini nn eiinc^ fid) fperret nnb nid)t mil, ba nijmpt unb raubet Cv fet)neu
icl)b, bcn e§ geben [)att bcm aitbcrn, hai ift benn ebgentti^ mibbcr bie ef)C unnb
bic ct)c t.uirbffcn. Sarumb muß bie luclltlid)e nbirtelit bao met)b bioingen ober
umb bringen. ÜBo fie ba-j nid;t tbutt, mnf] ber man bencfcii, feDn lnei)b fei) l)t)m
laUtfrhltK!. aiibeve /•' liiiftraffcn] gcftrofft 6' 9)lottl)ei Z) S UvAtxWä) ISDFG 1 1<
Oruberliiäöe Kl. ofjentüd) A7, »ov I>]:i. gcniaiii 6' 4 «ctfinnj ju tl)iin EL oi'Dtteit EL
."> brit EL \aS\t\ fnct) B feli/t EL jcfift A' 6 cnit)ciid)t C ba§ c§ bicl Wenn e§
bie EL cclic^cn E 7 in. tool finbt] Jiinn finbt lnot EL Ijalfiftattifl BDEFK ^afaftärvici 1
topff E <) iftl] ift EL jog A'A ftanic CJK Iv funi bic m.] tnn b. magb (/ iv /'
^ttict)J bal itvalj EL brctn EL 11 foge] jagt EL locinic] leatnet EL fumcn (-mm-)
BEL r> l^atMtarrig I^E IjnlSftärrigt /- -igt und, ISE sov EEJ- gemein EL ftroff lEL
bcnn EE 13 ein J:I:L ainfUji /e/</< O a>nfti /.' Ijljnnfoven f.' 14 tönig AA'A'
funig A fünig Hl) lö \aU\i II grünbcn l'lxiL jnnt 5>auln§ (■■'i> «nch unten) EL
Siox.C/E 16 itmhtx F Utii]lüU EEEa L /r »ctaubt] bevaube 7i M fiemiaigung]
BetWitligung E bo EL iintevcinanber DE imbctninanber /. 7.9 Bcrlobniü] cv(nnljcnu§ L
erlombnu? A,' i'ctjnen \.] jemcn tcib A flu A (einen olmc l-Emdi) binft E Jfl xaubtt
(tottibt A;)1 Tfliimt)! A '-':> tjnreljffen CGI jcr- I) »eUttid^ A übetfetjt 1) otvigt. A'A
') Schon Herzoff Gcory sucht dies Wwt zu Luthers Utielire zu rmcetulen; er
schreibt 1. Jan. I.'>2.3 an seinen Gesandten heim Beichstafi Dietrich von Wertherv: „imfct?
achtens fict)t ctlnnä junbetlidjÄ bnrinnc fin Lutheis Büchlein Vom ehelichen Lehen], bn-3 ciid^
oU cyneni aiigfüicftcn ccninn luol bicnen iolte; bcnn et fehl, wenn eiid) cnev (Vrnii ciicrn tuiüen
nit^t gcflnttcit tuill, fo (olt iv nn bic mni)t treten. 'JUl'o mögt ir cnd) nf ()übid)c mel)be vidjtc».
Tic unb betglcljdjcn attifel mögt cucrm tueijbe luol fiitl)altcn." Fei. Geß, Akten und Briefe 1,
415. Zum Verständnis vgl. IT. U'alther, Für Lnthir vithr Rom. Halle 190G S. GilHf.
Som e^etic^cii Ceben. ir>22. 291
geiioiiuMi luni vciilu'vii uub umb lnad)t iiiib luirf) cimcv anbcrii tvarf)tcii. lliiificu
ltH)v bod) lcl)beii, ob l)l)i'iiuinb jclju Unjb geiunncit luirt, iLnuiiinb joUt mau
beim nicf^t lel)beii, bn-^ cl)n tticl)b fid) idb bem man raubcte obbcr inni
anbcvii (geraubt linirbo?
% Über bicße brcl) iivfad) ift nocf) ttjm, bic man iinnb lt)ci)b lefBct irf)cl)bcii,
aber bodf) alßo, ba-S bcl)bc fortt an efte blclibcit obber firf) luibbev ucvfüncn
miilBcn. Tic ift, Inenii man uuiib li)el)b nirfjt über ber el)elid;eu pflidjt, jjoubern
nmb anbercr fac^ tniücn fid) nic^t betragen. Tabon jprid^t ©. *4^antn-j
1. 6ov. 7.: 'Jen, bie Unn ber ehe finb, fage nid)t idj fjonbern ber f)err, ba*r< i.«'n-7,iof.
10 bcn man ba^ ti)et)b nidjt laifee, lefjet co aber 1)1)h, bao fie on elje bleibe über
fid) lüiber mit ljt)m öcrfune. Seffelben glei)d)en, i>a^ ber man ba§ tocl)b nic^t
laffe.' i^on foldjen lt)el)bern flagt aud) 5alDmon biet i)nn ''^»roberb. nnb fprid)t,
er \)ai cbn liunjb fnnbcn, ba-j fei) bitterer benn ber tobt. So finbt man andj *«"■'■ 2?
mand;en Un'iften, milben, nntreglirfien man.
'•■ ^ ^In liienn t)ic el)n5 6t)rifttid)er ftercfe rtiere nnb trüge be^ anbern
bofeljeljtt , bac' locre tnol cl)n fel)n ielig-J crenli nnb el)n ridjtiger tücg tuim
l)l)meU. Xenn el)n fotd) gemall) crfntlet tuoll cl)n-? tenffeLt-J ampt nnb feget
ben menfdjcn rcljn, ber es crfennen nnb tragen tan. ftan ef)r aber nid)t, el)e
benn el)r ergerS tf)u, feo (af? c[)r fid) lieber fd)ei)ben nnnb blel)be an elie fei)n
£0 leben lang. |*l. (mjI Xa-j er abei' Umlt fagen, e-? fei) fei)n fd^nlbt niri)t fjonbern beo
anbern, nnb loolt el)n anber el)e(id) gemalt) ne()nicn, bac- gillt nidjt, benn er
ift fd)nlbig, nbefl ^nlel)ben, ober allebn bnrd) gott uom crenl;, fid) ncbmcn laffen,
locljU bie et)e pflidjt nidjt berfagt luirt. (vo gebet l)ie ba-:? fprid)n:)ort : 'älk'r
bc§ feinere f)a6en initl, mufj bcn rand) and) lei)ben.'
r. ^ UlMe benn, menn i)emanb ei)n !rand gematl) l)att, ba-? l)l)ni luir
el)etid)en pflidjt feljn nnb, loorben ift, mag ber nidjt el)n anberö nemen? iuH)
(eljbe nid)t, fjonbern biene gott l)n bem franrien nnnb tnartte febn, bende,
baS bl)r gott an l)t)m l)att l)el)Utf)nm t)nn bel)n f)auß gefd;ig!t, bamit bn ben
t)l)melt follt eripcrben. Selig nnb aber feiig biftn, Ivenn bn fold) gab nnnb
30 gnab ertenneft nnnb bel)nem gemall) alfjo nmb gotte-j Iniüen bicneft. Spvidjftn
aBer: l)l)a, id) tan mic^ nid)t fiallten, ba-J lengftn, Inirftn mit ernft beDnem
1 taubem BDKF imifitii / :? iiUjv bort) // ■■; fcldft KI. 6cvnii6ctc i'tl\
4 iDurbc BEF r> laffet BOL r, Ocljbc] fio Bft»)bc Kl. fürt ß fortt an ct)c] fortan
e[)c V fiir^in // bt)nfoTt TK 7 Sic ift] biß ift /-'/. foiibcvn D N f|)rid)t] fprid^c /■.'
/" ben man) ber man K/. laffet ISal. 11 werfönc /- IJ prouerBiü K t)roucrbii^ /.
13 tobt K II louftcn /A" imtrc^lic^cn // ir, i)ic] >)f B trüge /;/' truci /.
If! po6f)cl)t /■,' tcfjl)ct)t ober ulift /•.'/, fcl)n5 Kl. luege KL IT fotidö /'.'/. (icmal '.'
floma^I /> -mnljcl /;/, crfiiüct JlDFc crfiüct /. AS .Uan c^rl fon cr§ Kl. 19 tl)un Ji
t)letl6 K blcljb L on e^e DFGI. 21 gemaljct /' umr. «o auch unten J2 ^u
laffen AV. 23 get EL 24 be§ ferter-S] bo§ feür G 2'> trand] tranden EI. 26 nülj
KFGL aubeti] anbete K 27 leljb Kl. w'\S) K ijn bem] on bem EI. wart E
beni KL 29 fatig D gobc F :;(> gnabc F bl)nncft E bicnft F fpriftu II
31 f)a[lten] cntf)a[ten />'
19*
292 -'!"" ftlf'it^f" Scbfn. 1522.
fvnndcii gemall) biencii imb cvfcuueii, biiv biiro s^ott tui iicfoubt lintt, imb
l)tim bancfcn, [30 (aß ijliii ']oxc\m, gcroifelid) luivt er bi)r c\nah geben, bac- bii
iud}t barffift tragen meljr, benn bn fanft. (fr ift oiel Ijn trelu balui, ba-^ er
bid) bct)n-i gemalt)?' alBo mit trangfl)et)t JJeratoBcn fotlt, iinb nid)t and) ba
gegen entnelimen be-j f(el)icf)-j muttmillen, uui bu anber-j trciütic^ bieneft bel)ncm
trancfen.
T>act bri'ttc Cri)ll.
'Uff-j britte, ba-j unir and) ettina-j nutjtid) Ijuv feelen ieiigfei)t
uom et)elid)cn leben reben, luoUcn m)x nu fel)cn, luie man
bcn orben C?l)rii"t(id) unb gotlid) fnren \o\i. 3BiÜ aber fc^tneiigen
nnb Ü)gen laffcn bie e()elid) pflid)t , loie bic ]\i rel)d)cu unb
Im megern fei), aU-; ettlid)e fe)ii prebiger an billem ftncf
nnuerid)anipt gnng finb, bie nninft tuirnren. (ytlid)e aber jetu'ii and)
Bonberc ^cl)tt ba^n unb nct)men bie ()el)ligen iuHl)te nnb fc^tüangerc Ici){'c anfe.
1. soc. 7, 9 ^^d) taf5 6lel)ben, ba ec- fc. 'l'anluÄ 1. (^or. 7. gelaijen t)att, ba er fprid)t: '{S§
i.sior. 7. sift bcfier frel)eii benn brennen.' ^Veut: 'ei)n iglid)er l)ab iel)n uiebb nnb el)n
l)glid)e i)()ren man, ]u mei)ben l)nrerci).' 'ilMe mot nn 6£)rtftlid)e cl)clentt i)t)re
!el)bc iollen nid)t laffen regirn in ber ind)e baifer Inft, Inie '^niuluo ben
iTiK-fi. 4, ;, Tct)ijalünid)er fdjrei)bt, jo mnf; buri) ei)n i)glid)er |id) i'elb pruffen, ba-J er
nic^t fid) l)un fal)r ber I)urerel) obber anber funb gebe mit fei)nem eut()alten,
nnb nic^t anfeben ()el)tig obber luercfel tag obber anbere Iei)p(id)e nriad)en.
'^tber baPon tüoUen Inpr am mepften reben, bao ber el)lid)c ftanb [50 el)n
iemcrlid) gcfd)rep bei) pberman bntt. ©s finb Pil ()cl)bnifd)er bnd)er, bie lüc^t»
benn trepber lafter unb ef)liri)v ftanb-? nntnft befd)repben , alfio bao ettlic^e
gemcpnett bafacn, luenn bic lucpf5l)ept felbo epn luepb luere, joUt man bennod)
nid)t frepeii. Cfe fotlt epn mal epn .)i6ntifd)er rnbperr bie iiiiigcu gefeHen
rep^en, inepber ^u neinen (benn bie ftabt bebnrfft niel Potdf« umb tcglic^eS
frieg-j icilien), ba fprari) er unter anbern uiortten : \^ieben gefeiten, inenn pjpr
■J itnait I^/. q.nait J' .5 cnweg nemcii ''' flcifc^ i3/-'flaiidö // bicnft /''-' bcl)m £X
r, ttocten A' 7 ®ritte>)l EL -iaii f. brit li t< Jluffä biittc] 3om britten /-' brit (l)) EI,
btitt Cr iiiiiiti(f)§ BKFL jöiigt. I>(! v uom c^cli^en] »on cfjclicöcm EL tuiißcn liDFL
in bcn otbi'ii] folgen ovbcii IK Status illc V futcit DFL 11 ctjcUc^i! /' VJ Wegctn]
wcocn /; ticgern Fl. njcgfi '/ cttidj // Vi genüg EL ri'ircn BIX! Kl. ctürtj FOL
II naifit I> nöc^t li jc^tBaiigcr '' teiü /' ir, ba cä] bj c» i>' fönt E 16 io]\n DL
iKflUtf) (ebenso 17) HDFL i\d\>t (f /.V tcflicvH 11 fu^c] fcud^c EGIKL jüd^te BF
luft] -(- Wie bie ^cljbcn EL wie S|Jauluä] a(ä fant $. EL l'J Scffalonii^ct d -iidjcv G
iieglic^cr (immer) L iti'iffcn II ittjeffcn L 20 fa^r] gefav EL gfav B jiinbe F
21 ^eiig B werdet tog] werdctag EL Wcidtaa BCi 22 woffen BDFL 23 Ijanicrlicö
(jo-) DO ^ebetnton BDFL oinonber '.' finb] fin O l)cl)bcifd)ct // fciitfjer HDFIK
25 Bemaint O wäre D bcnnoc^öt EFL JO vnt^^err B 27 rciljlcn /■.'/, bcbovffl FL
-ä- F 27128 legUc^iS ftriegä (tcgli^eä OK tngUd^S D lictjeä BH)] tcglidjev fric« EL
28 unter o.] unter ben o. FL
33pm eljclit^en Sebcii. Iö22. 20:1
on n.iei)bcv leben fuiibteii , ßo loci-cii luiiv i)l)c einiev (-(voifeii luiliift iibivluiben.
Slbcr Ivel)! fic^? oit fic nidjt lebet, feo itembt hu'ljbcv jc. Solcf) vcbe loart boii
cttlici)en netabbeUt als nicf)t nii^ bev fiiiift (ietf)an. unb bie ncfeUeii mcljv
nbejcfjrerft. 3lbcv bie aitbeni fprorljen: 'iOeiil lUetelluv elju bapffev iiioii lueve,
5 f)ett er re(^t gerebt, beim eim reblid) mnn foll bie lüatf)el)t fogen on id)etu
iinb Ijeiit^el.'
•JUro l)abeii |ie beicfjloifen, ba-^ ei)n uu-ijli fei) cDii uottiiv? iibel uub tei)ii
haiifj on folrf) iibel. Siv^ finb nu blinbcv f)et)ben iiunt, bie nidjt Unffcn, bac-
man nnb Ineiib gotti-j iieicf)obffe fei), unb leftevn i)l)m ieijn luercf, gevcib <\U
1" ferne man unb uici)b unuevielien-? bal)cv. !^cf) ballt and), loenn bie Inelibev
folltcn büdjcv fc^vel)ben, Ro linivben fte bon mannen aucfj ber glebdjcn fcfjvebben.
3l^a§ fie aber nicfjt geid)rieben fiaben, ba-i rid)ten fie bod) auß mit flagen nnnb
flaffen, luenn fie beijnanbev finb. I1ian finb audj md) teglid) C^^ltern, bie
l)l)vci- fvandl)cbt bergeffcn unb be& mell)'3, inie bie nianft nu fatt finb, bie t)l)ve
>■■• finbev bom e^tidjen ftanb tut pfaffercl) unb nonncvcl) Ijallten unb rel)ijen, geben
für bie Tnül)c unnb boflc tage bm elilidjen leben, bringen alfio Ijfir ebgene üuber
bem tcuffel l)el)m, »nie imjr teglid; jel)en, fdjaffen ij[)u gutte tage am lel;b unb
bie f)elle on ber feelen.
Xarnmb, ba gott fnld) Tefteruug febnc- niertfc- bnn ben f)ebben Iei)ben
■M müft, gab er ljl)n aiid) l)f)ren IdI)u, ba *4-'iiulu-:5 bon fdjreljbt .lio. 1., unb lieBiWom.i,24fi.
fic faren ijnn l)urerel), unreljnc fluß, bif? fie ^bufurt fel)ue lrel)ber, fjonberu
fnabeu unb unnernunfftige tliier fd)enbeteu. "ilMbbevumb bie Inebber and) alfen
fic^ felb-: uub ebn bie nuber, unb mie fie gotti-? iuerrf nerlefterten, gab (*4^(. (Mii|
er fic buu bcrfercten fl)nn, bnbon and) bie bebbuifdje bndjer boll, boU finb
■-■5 anff? aller unberfd)amptift.
■Muff ba» tt)l)r nu nid)t alfjo bliub faren, fjnnbern (^briftlidi uninbeUn.
ßo fiallt auffg crft fcfft, ba-j mau unnb mebb gotti-j loerrf finb, unb ballt bebu
tict^ unb munb ^n unb fc^ilt bf)tn febn tncrd uid)t nnb (jebffe qs nic^t bbf^e,
; füitbten DG lönbteii 7' -o /•-'/, J bie loc^I Cso immer) B fic^g] mon U dcc A
:i gctabett DEl. nieste E mcte /. 4 oigcfdörcdEt 11 afifc^r. DEFOL fpracTjcnl f|)rc^cn (1
tdtJffcr CIK iBEt G 6 5cu(i^cl] T)cii(5ctn />' 7 notiga EL 8 fotc^] fotdöc AT, nun
EFL '.I gejaftotiff E -5- /, tijfterii D luctcfl lucrcfc E gctabc FO li jölten /•'
tiued^ct I) bfie^cv E mürben IIF r.S iojeinbcr li Iicl) cinonber DKIKL tnglirf) HI>
14 meU BFG mcI6§ EL nieim EL mü& O feinb V Jö »on e^elicfifm /;/. non^
nctel)] nonncn EL 16 müc HD bo%t] toftc üo i/cnöhnUc/i) B—GIL Sögen K ijrc G
aigne G 17 tag B unb] onb // 20 muft VTK muft F $au C ®. $autu^ /■'
■Jl fluS] fliig BCFIK funbt A' fünbt Z- fjinfürt BFL fonbct Z,» i'3 untcvniinft. U1>F
nnnt- /::/, 23 eine bie o. BEGL 34 ucrfctten EL -fette /.' ^aibnijt^c G Ijattbnijd^cn LI.
6u(5cr BCDI Jcinb (ebenso -27) D iö auff?.] tonb auff§ AT, 3« 6oB AY.
') Gellins, Xoct. atf. 1, 6: von Luther öfters zitiert , z. B. Erl. Aus;), upp. cx'C»/. /)',
'Jlö; VI, 94; VII, 103. — Vgl. noch allgemein das im Gegensalz zu Luther ganz im Geiste
der Eenaissance gehaltene und mit Helen Jclas.^isehen Beifjnelen ausgestattete Ehehüdüein des
Albrecht von Eyb (her. r. M. Herrmann, Berlin l(i!ll, I, 5 f.); auch M. Herrmann, Albrecht
von Eyh. Berlin 1893 S. 330 /}'.
294 *-i'i"" fllfliti)™ ^'cl'ti'- 1-V22.
boä cv jel6 gutt I)cl)i"t. (5'r mcl]^ bajj, \m-i ijutt ift iinb bljr mi|, beim bii
I. OTok 2, 1^ iclbft, wie er ipri(f)t Oieu. L: "(vo ift uiiljt iiiitt, boJ bev inenjd) allclin fei), ic^
linU l)tim et)n c^eliülfien iiiad)eii iielieu t)l)iii.' In fil)i[tii, bac^ er baö toeljb
gutt iiiib ei)n gel)ülüeii nennet. !i?cftnbiftii eJ aber anbev§, feo ifts betjn jcljulb
gcliuB, bnC' bn gottic- Uuivt niib luevrf nicl)t bevftebift nocf) glelubiit. Stl)c, ■■>
mit bifeeui ipiurf) gottiv ftopffet nuiii bno niant nlten, bte nber bie ct)c Kngcn
iinb fi^cltcn.
Xatuntb bie iungen gejetten fid) für fcl)en mügen, menn fic bie ()cl)bnifcf)c
biid^er lefscn nnb bie gemei)iu' finge liorcn, bao fic iiii^t gifft fd)cpffeii, bcnu
bcm teuffcl ift nid;t liml mit bem el)lid)eii leben, bci-ö mad)t, co ift gottia i"
lücrtf unb giittcr luiUe. Xanimb l)att ev l)nn ber Inetlt f;o biet ba luibbcr
fd)vel)en unb fdjteiyben Inffcn , bno er bie lentt imn bem gottlidjeu leben
abfdjrert't unb l)nn ben ftriden ber l)urerel) nnb ftnntmeu fniibe bel)iette, TaS
mid) buudit, auc^ Satomon, wie Wot er bo^c Wcl)ber fafft fd)iUt, bod) Wiber
spr. 1N22 foldje gotti« Icfterer gefugt tinbe prober. 1<S.: 'iltvci- el)n Wel)b finbet, ber finbet ir.
Wn-j gutt-J nnb Wirt el)n WoIgefaUen uuii gutt erfdjepffcn.' SBnC' ift bivi gutt
unnb baS Wntgefatleu? haii luoKeii Wljr fel)eu.
Sie Welt fbrid)t bon ber ef)e: (5l)n fnrbe frenb unb lange nnlnft. 'Jlber
la§ fte fpred;en, Wa-^ fic Wil, Inas gott fd)nfft nnb tjaben Will, ba« mu^
1)^1- e^n fpott fcl)n. Sßaö fic auc^ für luft unb freub l)at au§er ber el)e, aä)t -m
id), Incrbe fic am bcftcn geWav l)m gclniffen. (y-^ ift gar biel cbn anbcr bing,
(yljlid) fel)u uub el)lid) leben crfennen. iüer etilirf; ift nnb el)lid) leben uid)t
ertenuet, ber tan ul)mer mcl)r on nnlnft, mnl)e nnb ianu^r brennen leben.
©r muß tUigen unb leftern Wie bie bebben nub nnuerunnfftige, bltnben
mcnfdjen. äBer e-s aber erfennet, ber b'itt luft, liebe unb freubc brennen on -.t.
SK- 18, ^2 unterlafä, lüie Salonum fagt, baj, 'ÄVr el)n Uu'bb fiub, ber finb Wuiv gntt-^ k.
«1 Sie finb? aber, bie es erfeuuen, bie feftiglid) glclubcn, hau gott bie
el)e felbci cbngefelit, nwn nnnb luebb l;,nfanu'n geben, finber lunigen unb Wartteu
bcrorbcnet l)at. Tenn fie Ijaben gottio Wort baranff, be? fie geUnfj finb, bas
i.OTofc i,',i8cr uid)t Icngt, Ken. 1. Darunib fie nud) gewi§ fiub, bas Xfym ber ftanb an :»
l)bm felbc' gefellet mit allem fcpucn loefjeu. Werden, Icbben unb \mi brbnueu
ift. 9hl fage ml)r, wie tan ebn lierlj groffer gutt, frib nnb luft baben beim
Ijnn gott. Wenn es gcWif5 ift, bas fepu ftaub, Wcfjen uub Wcrrt gott gcfcEet?
Sil)c, baä l)cl)ffet, ebn loel)b finben. 'i^iel baficn Wcljbcr, aber Wenig finbcn
1 \ÜU KL lucifjt 1'' nuli KkL :> Öciicfi D ,V (ict)ulffcn K •>) /'flcljilffcn (e/jensu
I) EL .) »crftccft /- fllauicft (olu) /)7r.7''6'/, 6 atlcn] aller /X Ä moßcn i)7'' ^ciibnifcljc /■-'
■cn L U l)ii(I)cv /i flcmclin A'A fd^üpffcn lU'J'l. i:i -frfjrctüc /<' ftumcti hj ftmiicii /.
fünb /, ir,\h^{ntxl) X)tA EL ir,nWa\>\in\ l'.l'LFL ■>(n)\)x\\)t EL JlWxUL
22 e^elidj A' i'-'i mct)t fc/ilt Kl, Jl löftcvn /' tictnünfitigc II DFG I -nü^l- (so ;/eti-ültn-
Hell) KL Si ftciib Ji Oll] on Kl, 2ii lua-j] ctmaS K fliitiä 11 gutcS /, flutteS EF
27 finbä] (inb LU, glautcn ISPFd flclntntirii (.in (/ciriilinlich) Kl. 2s ljoiit)on II 2i> -otbcnt
A'A -otbHct O a/flefnUct/i .W joflc] foflt i7. 33ttiai\nJ> flcjallct 7)7. 34l)e)j\lClK
Som cT)cltd)cit Vebcii. 1522. 20')
lueijBcv. 'iBnvumb? fic fiiib blinbt, foniicri iüd;t mcrrfeii, ba-i gottio lücirt ift
iiiib c^ottc Uuit fiffaltc, Uuiv fic mit cDm \w\)b (ctuni unb tf)iiit. JUcnti fic
bivj fimbcii, fjo linivbc l)l)n fcl)ii HH'l)li fo l)cJBlid), [50 tui|5c, fjo iiiinvttii^, jn
arm, fo fvaiicf icl)it, baraii fic iiicf)t liift bcv ()er^eit funbcii bnvumb, boi? fic
•'' Ijmcr bar (lottc fcl)ii lucrcf iiiib ivfificpffc uiib uiillcii fuiibcu niiffrurfcii. Uiib
ludjl fic fcl)cii, bac' l)(]v-j licl'cii fiottio uuiU^cfaUcu ift, tuiibcit fic fvibc l)un
Iet)bt iinnb luft mitten l)iiii bcr unliift, fvciib mitten l)nii bcm trubfall, lnic
bic 53Jcrtci"ei" l)m (clibcn, fiaben.
^ (?C' fci)lct imc' nur, btiö m]x und) iiufu'iiu fulcii Wuttii' loevct rid)tcii
i'i unb fcl)cn uid)t auff fci)ncn luillcii fjonbciii onff nnfjcv flcfndj. Tnniuib
!nnbcn luljv fcljnc Wcxd nidjt cvfenncn unb muffen un» bnS fiofec modjcn, hau
c\ntt ift, unb unluft faf)cn , bn Infi ift. 'Jiidjto ift [50 do^c, and) bcv tobt
fclb-J, ba-ö nidjt fnffc unb ticii(id) uicvbc, lucnn id) nnv Incljf) nub c\(\in}i bijim,
boi cä gott lüolgcfcUct , alfjo (mibe folget beim, bn-- Salomon fpvid)t: '(^v 5^1.1»
15 Irivtt cljn UHilgcfallcn luui gntt evfd)el.ificn.'
lUu fil)e l;u, iLknn bic finge l)nie, bic nntnvlidje uevunnfft (iinldjcr bic
l)cl)bcn gefolgt ()aben, ba fie am llügfteii fcljn inotten), bay cf)lic^c leben anfi()et,
f;o rumbfft fie bic naf]cn nnb fpvid)t: '\'(d), folt id) bac; finb Unegen, bic loinbell
tiiaffd)cn, bette madjen, ftanrt ried)cu, bic nad;t uiadjcn, fcljn-i )d;rcicn-:< tuaittcn,
io fcl)n grinbt unb blättern l)el)lcn, barnad) beä inclibc' pflegen, fie crneereu,
erbeljttcn, l)ie forgen, ba forgen, l)ic tf)uu, ba tljuu, baS Icljben unb bife Icljben,
unb lüoo benn mel)r uulnft nnb uinbc bcr cbeftaub lernet. @t), folt id)
feo gefangen fct)n. 0 bn elcnber, arnu'r man, l)aftu clju lucljli geiunnmcn,
pfu, pfu, beä tomers unb unluftc\ 65 ift beffer, frei) "blelibcu nnb on forge
■-•■• epn rugig leben gefurt. ^s'dj mil cDn pfaff ober '^Joniic loerbcn, mcl)ne finber
aud) balju l)alten.'
|a3l.6 4| % 2Bqö fagt aber bcr (5f)riftlid) glalube l)ielju^ Cvf tfjutt fcl)n
äugen anff unb fil)ct olle bifec geringe, unluftige, ücradjte loerct' Ijm gepft nn unb
J lünncn BD tonnen JCF tixnicn I. J tl)on /. .'; funbcn) finbcn /,.' fünbcn '! luiivb
/■:(/.) Würbe F 606 (ö) FL unartig /. I ieljn fehlt F.L funbcn] finbcn(n) BEI.
.5 gotft) /)'// sejd^ötjffc BEFL gcfcficffl // fünbcn BDI, -ö- /•' 6 ift bis fie) Wcrc Fl,
lünben B(!l, 7 triibfol(l) CDFIK -ü- /;'.' .v mortcrcr /"«JJlaterer B 9 feiet BFFGI.
fulcn (fülcn FO -ü- B -tu- D)\ fulen obcv empfinben /. /; funbcn] fünbcn BDFal.
fonncn E nic§ F, muffen BDFG IJ unluft E IJoft / fetb F 13 fuffe E nur I,
14 toolgefndct /.' palb F bolb /■'/, talbt U Jö Woigfallcn /. luotfallcn E crfefjöfjffen IIDEFL
16 to. bic fluge] (-u) mit BCDFCUIKW IIÜ9 FI. bu flugc -1 natürtidjc HDF ucrnüfft F
bit (-2.) fehlt FD IT flugften BDGD u- F ttoltcn B cdic^ LE onfid^t B
18 rumjjfft BFFG l!i mSficn BFD tot /. rücken F 20 blattet // ^cljln FD
ctnotn /' 21 arbeiten BFFGI, orboittcu I> t^on (t.) I. 22 inu^c fniül)c BGD)]
mu^c ob' (.' 24 ))fu lifu] ))fel) (2m(il) I, pfud) (2mul) B (1.1 G (jfü (2) DG fo fo A
unluft?] unluft 6' boffet DD oun forg /. 2'> rüroig BG rugig /'' tlo^g -^'^ ^^'(l -'-
gefürt BDGI, mein K 27 ober fehlt EI, gclaub FD liielju] bntjü DE 28 fid^t i>'
unlüftigc FL
296 ^'""^ ctielid)rn Selicii. 1522.
liiittt gcHiar, bn^ fie nllr mit i^ottlicficin liuiliicfallcn aU mit bcm !pftliff)ftcn
goüt iiitb ebelX ftetjnc geluvt finb, iiiib fpridjt: '-M) gott, tncljU irf; gcUnfe bljnn,
bac' bu mic^ ctjn mnii gcfdjnficii iinb öon meljm Iet)6 baj üiib ^cuget liaft,
fo tocliB id) aucf) gdui^, hac> hl)x-i niiff-? aller befte gefcllet, unb tiefcime bl)r,
bn-J irf) iü(^t Inirbig lil)ii, bcvj irf) bn-J fiiibliii linegen Jolle, iiod) fel)ne luinbcll •■.
Itiaifrfjen, nocf) fcl)it obber fel)nei mutier Unn-tteu. W\t "6l)u i^ l)nn bic
linrbi(fcl)t üu ticrbieuft fomcn, hav iä) beljuer creatur uub bcl)uem (ieüfteu
liiitleu ku bicncu getniB Uuirbeu til)u? ?ld) Inic gerne >inl td) foId)ci tl)uu, uuub
lueii-j uüd) geringer unnb Heradjler Inerc. ^Jiu foU mtdj mibber froft nod) Ijilje,
Unbcr muljc notf; arbclit licrbric^en, Ineiill id) gelni^ hijn, bn§ bt)rö nl^o luoll lo
gcfellct.
^ 911^0 joU and) bac- lueijti i)nn feljnen uierden benden, lueun fic ha6
ünb fcuget, lotegct, tmbet unnb anbcr \vexä mit l)f)m tl)utt unb Irenu fie jonft
crlieljltet unnb i)firem mon Ijüifl unb geljurilnm ift. (>--3 finb allc-j el)ttell gnlbcne,
cbcle »verd. 9ll^o fpll umu aud) eljn met)li troftcn uub fterden Ijnn finbcy is
uotten, nidit mit ©. -J)}argaretf)cu Icgenbcn unb auberm ncrri|fd)em inetiber
locrd umögcfien, o.jonberu nlfjo j'iöf": '©ebend, liebe Oireta, ba-? bu elm luel)!)
tiift, uub bi§ Inerd gott au bljr gefellet, troftc bid) jel)u-J linllcu'5 frolid) uub
la^ l)l)m jeljn red)t an bi)r. (^yib hau finb Ijer unb tl)u balui mit aller mad)t,
ftirbftu brober, fjo far l)l)n, luül bl)r, Senu bu ftirbift cljgentlid) Ijm cbleu sn
lücrd unb gel)or^am gotti-J. M^ linnui bu nid)t el)n Inelib tuerift, feo folltiftu
itjt aUel)n umb bif5Ci5 luerrfg UnUeii liniubfdjcn, bao bu eljn loetjb Iperift, unnb
§0 !oftIi(^ l)nu gottiy hicrd uub tuillen nobt lel)ben unb fterben. S)eun t)ic
ift gottiä Uiort, ba? bid) alfso gefd)afien, lLild)e unbt l)nn bljr gepflanliett t)att.
gpt. 18, V2 2age mi)r, ift ba-i niiijt aud) (lüie <£alümciu jagt) liuilgefallen lioii gott fdiepffen, ss
oud) mitten in foldjer not?
^ ^}u fage uüir: SBenn ei)n man f)l)nginge unb niuffd)e bie loinbel obber
tl)ct fonft am fiube el)u üeradjUid; Inercf, unnb i)bermau fpottet felju uub Ijicit
tjlin für el)n uuiulaffc uub fratucn mau, J50 er-j bod) tf)ett l)nn foIdjer
obgcfagtcr mct)nung unnb (U)riftlid)en glaluben, IMeber fage, loer fpottet l)ic beö •*"
Quberu am fctjnfteu ^ föott tad)t mit allen cugclu uub ercaturu, uidjt bao
/ gotltidficm] guttlirijcm J! -' cbclit A7, .■; lioii /(■/'// J:i. niel)ncnt A' Ijaft] t)ot O
I flcfaUct /; .5 fiiiblcin Kill. wicflc Jl fein E (! \va\ä)m BF 8 6ljn fehlt KL
'.I »erachteter Efj »croctcr // Weber (-Jmal) BDEI. lucber — luiber G 10 üerbrciijen (I
llQt^eUE/, /2//3 boä einbl bie tiub (; /a feljgct A7, onbeve « l)T)m] l)n 6' \un\l BEL
14 arbctjltet (oi) DEFGl. ßä fe»)" H W^t U gulbene EF gitlbinc /. / - ebtc G aißo]
Jltcm fo fotl ll< tvüfteii (m :jen-nhnücl,) B—GIKI. fiiib§ BEL 16 Saiit DE
niarflreten EL anbcr // -cm CEJL IUJIT anberm bis luertt] nerrifd^fii lucvdten CELL
17 ©reta (@reb Bi^n EL lu flibc EL JO barob B brüber D boruticr LGL ftirtft
EGL 21 »oäreft /> JJ tjcljt B lui'mbicOeu X> toitnidöcn FOL wunfdjen F -Jl flf--
<)ftanntjt EL 26 \'oiäjeic G 27 -gieiiBe DFGI flieng EL »uüfdje FG lvü\äi EL h)icitf)e />'
2S ^cbermnit BD 2it afjfii BGIK :!() crjriftlidf) IE [icfjem EFL :il tartjcl ll<
creotürii E
SDotn cfjelic^en Se6en. 1522. 297
er bie tninbel loeffrfjt, Bonhern ha-i crfe l)ni filaluben tfiut. ;>{)encr fpöttcr aber,
btc mir bo-? tticrd feficu iinb bcn (\taiibcn nid)t fclien , fpottct c\ott mit nTlcr
crcotnr aU bcr groften nnrrn auff erben, ia fie Üuitten ficf) nur jelbv unb
finb be-J teuffel-? nunifaffcn mit l)l)rcr fhißtielit.
•■• ?Ubp tf)et S. b'Dprinnn«, ber trefflidje groffe man unb liei)liger inerterer,
unb fc^rel)bt ', mnn foll el)n ünblin, Ireiin e-3 gcporn nnb niicf) nngctnufft ift,
hiifen Im et)ren ben gotlirficn bcnben aU auff friffcfier tl)att begriffen. 3Bay
melinftu, imirb er fagen lum eljm gctoufften finblin ? S)al ift et)n rechter
(Ffjriften man gemcf^en, ber gottiv Inercf unb creaturu rerf)t er!ant nnb
10 angefeben t)att. Tarumb fage icf), ba^ nUe lumnen unb nmnd)e, bie on glauben
finb, unb fid) l)l)rer feufc^eljt unb orbeiis troftcn, nic{)t tocrb ftnb, baS fte et)n
getaufft finb luiegen obber Dfnn el)n brcD macben folltcn, tnenfj gleiitf) ebn
^urfinb mcre. Urfacf): beim btjr orbcn unb leben batt febn gotti-? liuirt für
ftc^, miigen ficf) aiti^ ni^t rf)ümen, ba§ gott gcfoUc, hicv fie tbun, mie eim
15 trcl)b tl}un !an, obv glcbcf) ebn unef)lid§ finb trcgt.
1a-i fag ic^ barnmb, bao imir lernen, Inie gar eijn ebel bing ec< ift, tuer
bnn bem ftanb ift, ben gott ebngcfebt batt, unnb ba gottio luort unb luolgefallcn
bnnen ift, ba burd) oUe luercf, Irtcfjen unb leiiben folc^y ftanbc- liei)lig, gottid)
unb foftlic^ merbeu, bas hjol Salomon cbm foldien man gtiirf linmbfd)t unb
20 fpridjt protierb. 5. : 'frcto bid) mit bem mcl)b bel)ner iugent.' Unb (yecic. ri.:spr5, is
'brau(^ be» leben» mit bepnem lüct)b, bal bif lieb ^aft, bel)n leben lang bmi'^tc». 9,9
bifier ebtteler kbt.' Jifee liuirt rebet Salomon on felnet)ffe( itit uinb flel)fd}=
lieber freube mitlcn, benu ber f)ci)lige get)ft rebet burd; i)f)n, Bonbern troftet
bie ^nn gott, feo ba oiel muf}e ijm ef)lid^cn leben ^aben, Joibber bie leftercr
s5 gotlidjc- orbene-, bie nid)t inebr benn loie bie bel)ben flel)frf)lid) nnb ^el)ttlid)
iüoEuft brennen fudjen unb nid;t finben.
c SBibbernmb lernen tuljr, toic unfelig ber gebftlid) llfunc^ unnb 5lonnen
ftanb ift on bbnt felb», ba fel)n gottiS luortt ift nod) lüolgefaUen, ba aüe tnercf,
toeßen unb Icbben nndjriftUdi, üergeblid) nnb fdjeblid) finb, baä tool Cl)riftu§
M fst. 2 Ij fagt unb fie fdjrectt lUatt. 15.: 'ivergcblid; bicnen fie mbr l)nn menfdien »fottn. i.s.»
; wdfi^t F ip'Mcx ftJotlcr GfK)] Ipoltet BVEFf. 2 mH] nit G 3 narren FFG
fid^] JT B nur L 4 tcuffct 1 nÜ9l)e>)tt / -3 iont CEL 6iHrianu§ EGL
heffenlid^ EL groß E 'i^^'t^^i EI. möttrcr HF nm- EL 6 finblein Cso auch
unten) EL 7 t!i\\tn BCEFGIKL Bcgreiffen (e^) i'// S würbe F würbe // rtürb (u) ßA
9 creolur BGH 10 borutn B müntö^ B münd^e DFG mmä) L Vi ^urnttnb D ^urc- />
^ütn l^nbt EG 14 rümen BD und die iilriyen IS te^ben] Ictjbenä EL l'j fotd^em /■'
gclüdt EL (ü alU) wün(b)idöt BDGL 20 ©cclefiofteä A' 11] U / 2:? cl)t(t)Ier CK
rebt EL um6] tjon EL 23 wiUeu fehlt EL fieitig BF rtbt K 24 löfterer D
26 jüd^en /. <.i -jatig D «lünidö BG ^iünt^ DEFL 28 on] an BCEFIL 2'J (einb /'
30 aiatt^ f anatt^c D Bcrgctenüt^ EL
') Cypriani Epist. 64 ad Fidum (Corp. Script, eccl. lat. III, 2, Tl'J): in osculo
infantis uuusquisque nostrum pro sna religione ipsas adhuc recentes Dei manus debet
cogitare.
298 2.>oiii tl)flid)cii i.'ctu-ii. 1522.
gcpottcn/ Xai-um6 ift i)I)C fel)ii flleljcfjcn inuifftfieu cl)m die m\)b iinb ftoftcr--
fvnltion, um if)cnc t)m orfentniiB unb iilaiilicu l}(ir'j ftaiibo unb bifjc oii glnubcu
i)im iienm'jjonl)el)t l)l)r-:- ijcljftlicheu ftniibo lebt, (\\c\)ä-) lutc ijotti-j toecie unb
3ä ;i5, 9 menf(^cu »ocgc fel)u fllcljdjeu i)abm, alo er ipvic^t ^.'sfa. 55.: 'äßtc l)od) bor t)l)Uicl
ift über bie erbeu , %o (locf) ftub iucl)ne \wc[( ukr eUne Uhh^.' (yo ift el)ii
flroffe guab, uu-r gotic- uuirt jur ficf) l)at, bn« er nuffructeii fnu unb mit gott
i'cbm unb fngen: Si()c, ba-5 bnftu flefagt, bao ift bcl)u UiolgefaEc. SÖaö
(igt el)m folcfjcn mcnfcfjeu brau, ob-? aller UicUt ubel gefalle unb ctut fpott fei)?
«1 Taö aber auc^ bie elieleut bao uiebrer tel)I epttel uulnft nnub iamer
l)abcu, ift nidjt uniuber, beun fie baben oon gottio Uuirtt unb Unllen über
l)l)rcu ftanb telju lüiffcn, baruuib finb fie eben feo unfetig aU 9Jhiud) unb
■•lionnen, auff bcl)beu fel)tteu on troft uub iuiberfirfit gottlirfio Uuilgefalleuv,
barunib (■:• uiiuuiglid} ift, bav fie bie enf;erlicl)e nnlnft nnb niul)e Uml tragen
foütcn, bcnn co ift beut menfd^en yi niel, ijunluenbig nnb anfjUieubig nnlnft
bnbcu. JOenn fie inauMibig ijbren ftanb nicf)t erfennen, ba-J er gott gefcUct,
feo ift fefjon nnlnft ba. Üßenn fie benn enfjerlicfje luft brl)uncn fnctjen, f;o
fct)let e§ l)()ncn, unnb fdjlcdjt alf30 nnlnft mit uulnft ,^u famen, baljcr benii
muß !omcn baö |etcrgefd)rcl) unnb fd)rel)bcn über Uicl)kr unnb ciyiidjen ftanb.
c Tcnu gotti-3 orbeu nnb U'erd \mü nnb muf; nuff gotti-J limrt unnb
tuik)crfid;t augenamen unnb getragen uierben obbcr tljnt fdjabeu unnb mirt
untreglid). XarumB meffigt ©. ^Jßaulu-? 1. (^or. 7. felju Uiort fctjn, ba cv fagt:
I. ffov. 7. 28'Tic el)lid)en Uierben flel)fd)lirf) trnbfall liaben', bac* ift eufierlid)e nnlnft. ?tbcr
fdjU'eljgt ber get)ftlid)en, l)nnerlid)en Inft, barnmb bao enf;erlid;e nnlnft ge!nel)n
ift Bctjbc glcnbigcn nnb uuglenbigen, bayi and) be-5 cf)lid)cn ftanbc' artt nnb
el)genfd)offt. '.'Iber redjtc luft brt)nnen biiben tan niemaut, ber nidjt fohiien
ftanb i)m glanbeu jcftiglid) erfennet, ba-j er gott gefalle unnb für bbm tbelor
gcadjtct fcl) mit allen fcl)uen Uuncfen, Uiie geringe fie finb. Weriugc finb fie
nnb liererf)tlid), aber Uil)r fomeu alle baljer uub baben i)l)r alle bebnrfft, uuub
Uiere telju menfd), Um fie uid)t lueren. Tnrunib gefallen fie galt, ber fie alßo
nerorbnet l)att nnb nnfjer bamit pflegt alji cl)u mutier Ijnu aller gutte.
2 cttciitnife ./'' ctfcnntniS i'lh cvlnntiiiiä O flctaloficii (so ancli milen) El. ."» bcv
erben /'' finb) fclju F. fein /, nute] bie eiilucrc />' Kä ifl| C e§ ift El. (i gennb /•.'/,
snabe /•' fur fid)| »or im /■' 7 »noliicfalltn /.'/•' .v «cfnll Ef. U luiffcnl geluiijen //
unfatia l> Wm\\ä) /> TOiincf) l>E(ih ;.V iininiinlirf) llUFiil. nme /. niii^e 1U'(IK
ir> gcfaüct /;// /<; jrfjon /•; enfieilirf)cn /; 17 iclt /. feU't l'.FO feilt E I.S funien /■;
turnen /- tjeterncfc^tel) (lettevflejdjvel) CEEIKI. jotcr- /•')! niüvbioflffefjrcl)!! (1 \ä)X<:\)im\\ frf)vel)Oii
67 A' cftlid)en I öetlicljen /. :?/ fnnl $ A" :.'-Miüt)foU '7>/yv Itiibfol i>0'/. i'.V flemelml
flemct)! E gcniayb l. 21 gelQlubiflen (beidemui) El. glan- (heidemal) IUI ■>:'> xeäjl E
brennen // i'ß gclowien El. gefftllcl J! leluer El, 27 gringc O.) l. gering (J.) l,
(l.,2.) DIE 2.S uerödjUiri) /'V; wir fumrnl borfi tnmen mit Et. (icbürfft BDdl, o E
•J'J ber fie olfiol ber fie audj El. ;iO uetorbcnt /■.'/, -brnet IK boniit /■,' pflegt] pflege (/
guttc UVUFIK gute /.
SBom cl)c[irf)cii Stlfii. 1522. 209
<! ^?u ftt)c, tiiRf)«" l)ab id) uom el)Iid)cii leben mdjti- ci|elet beim eben
bQ'5, ltiiId)o bie blinbc tuellt utinb neviunifft fd)elt)ct iiub Icftevt al% ct)ti boRc
uiib iiiiluftiii, fiiUn- UH'fjeii, iiiib l)abeii rteie[)en, luie bao alleo Ro inel eblev
tugent inib ved)tev luft i)uii fid) l)att, fjo iiinii niiff gotti-j liiovt iiiib unllcu
•'• arf;t bntt iiiiiib ba-j meften ba burd) evfeiiuet. Xeim id) mit id)iuel)iieii, iinio
fuv Hill; uiib liift mel)i brljuiieii fei), lueuii eijii jnldj ftaiib luol gevebt, bno
mau iiiib lriel)b fic^ lieb f)abcii, cl)ueü fiub, cl)iiC' be^ anbcrn Itiarttct, uniib Was
niefiv giittic' brnii ift, niiff bno iiiDv iüd)t l)emanb bno iiinid ftopüe itnb H'iedje,
id) vebc uoii beut, bao id) iiid)t evfavcii l)abe, unb fei) ineljv galten benn l)ünnig
1" brl)nneu. ^ä) vcbc baüon nad) bev id)iifft, bie mi)r gclniffcr ift benn allcy
eifnreii niib leiigt mi)v nid)t. Matt l)etnanb \\b(v ha-j niet)v giitt-J bvaiin, bet
l)att ijo fiel niet)r tni gelul)n nnb bancfe got. C'o muß t)tie gutt feijn, Ina-?
gott gntt tjeljijet, ec- )el) beim, bao man feljii iiid)t cvfcime obber beitevlid)
mi^braud).
'i c Ininib tan id) au ftctieii, liin-J gutt» übet botje--' i>it crfavuug gibt,
unnb folge luelittev bei id)vifft iiimb ii)avl)el)tt und), luac' bie für guttv l)l)ni
3ufc^xel)bt. Hub ift ba-s uid)t el)n geringe gutt, bao burd) fotd) leben bie
Tiuvcrcl) unb uu!eufd)ei)t nad) blelibt imb bevlocvet luirt, W'üdß fjo cl)n grofj
gutt ift, bac' aUeijiie gimg luere tui rei)l!eu, anffo aller ei)lenbift e()tid) ,ju
20 hjctben au^ biel urfac^en. S)ie crft, bos t)urerei) nid)t allein bie feel, feonbern
and) lel)b, gntt, elfrc unb freunbfdiafft nerberbt, benn iul)r fel)en, luie bac-
Ijuriffd) nnnb bubiffd) lekn uid)t allein grufj fd)aub, fjonberu and) ei)n nnrtjcbtid)
leben ift unb mel)r foft beim el)ii el)lid) tcbeii, batui and) me^r lel)ben muß
cl)ti'j t)om auberii, beim ef)lid)e leiitt lcl)bcn tiel)uaubcr. über bau liert3ef)ret co
2i bcn lel)b, uerberbt flel)fd) unb blutt, natnr nnb eomplerion. Hub got ftetlet
fid) mit fold)cn mand)erlel) böfjen anfeilen, nly lüollt er bie leutt fd)lcd)t»
trel)ben bon ber l)urcrel) Ijum el)lid)en leben, luie luol fid) lueuig bran feren.
(Sl. 2ii]« Sod) l)abcno etlid) befonnen unb anft el)gcucr erfarung liiuien
loorben, bao fie el)u fel)u, cbet iprid)luort brauff geiund)t l)aben unb gefagt: '("yrnc
3" auffftel)en unb frue fret)en, ba-3 folt uiemant gcrelnen.' SBarum'b'? (Sl), ba Inerben
bod) Icntt auf?, bie gefimben lel)b, gutt geluiffeu, gutt unb et)rc nnb freunbt
bebauten, tvMyj allco fid) burd) Ijurerel) lui ruttetlt uuub Iju ftrcluet, bao gnr
fc^trerlid) toibber |ufamen bracht luirt unb unter l)nnbcrt nid^t et)nem gelinget.
1 ^\ä)t li J pit)\M I:L nctnüfft E f^eü^et BEL läftert /' ot)n fehlt EL
S itntüftig F cbclct F 1 tjim firf)] in jm Jl H iiütj E lilft EL fotid^ Ef. gerob /IG
7 oin§ (ci) (l.J BDGI. n broii] bau <! n mcljt] mir (V ^öniiig EL 10 fd^rtfftl
gefi^tifft BF tn^t] mcr O 12 bannd EL 13 öerfcrlirf)] roarüd^ G 16 gid^nP HF
17 geling J!EL W noä) B uctrecttet B r.) ottein B 2(i jede /' Jl c^rc] cljr IK
fehlt EL 22 6ü6i{ic& BVÜFIEI fcf)anb] jd^anb ift EL fc^anbc / 24 e^lic^c] etlic^ Eh
beljenonbcv /' bctj oinanbct (et) II] )E »r, onb (2) D 20126 gol ftcUct ].] ftcllct fidj got E/,
26 füllten // anfotlcn /.' roölt ß weit /> 27 e^eltd^cn G 28 a^giict EL 2<J btouff]
brouS G fn'i B ftüc CUEFGIK 30 friicl ftu D jrüe EFG fehlt L ho E 31 bie
fehlt L jreünbc /' 32 iju rüttelt öutüttclt LG aeitiibelt B] aerttje^lt {at)) EL jerfttewet B
300 3.'P"i rfieliiijP" Sebfn. 1522.
i.sor. 7, sXiReii lui^ t)att i£aitt ^^\iuIuä nnliogcn 1. (Hiriiit. 7.: 'llmb bei liuiTvci) millcu
ffcii cljn iglic^cv fcl)ii \w\ib iinb cl)n iglict)c l)l)rcu man.'
€ 5!id)t aUcl)n nbcv bienct ber iljlirfie ftnnb i'l)in tglirficn Ini jctjncv lcl)bo,
guttis, e()rc iinnb feticn i\uU, ^oiibcrnit nuci) gnnfeeu ftcbtcn imb Icnbcvn, bao
fif gotti? plagen iittevlinbcn bletibcii. Xciin w\)x itiiffcit luol, bo'i fnft bic '•
gvetülitfiftcii plagen finb nbev lanb unb lentt gangen bcv l}nvevel) I)albeu.
1. !D!o(cfi, 4ff Xenn bifje fnnb Inivt ankigcn, bavnmb bic tocUt mitt ber finbflntt evfcnfft
1. OTo(ci9,4ff. tonvtt, föen. li. Unb Subonta nnb ©omorva mitt fcluev Pcrfencft, ®en. 19.,
nnnb biel anbev plagen bie frf)ritft nieliv antieDgt, aucf) tjnn f)el)ligcn Icntten aU
XaPib, SaUmion, Sanipion, unb nocf) teglicf) gott netn nnb ntel)V Plagen i"
fenbet, Iwic lüt)r fnv äugen fef)en.
P'^ niepncn nicl bamit bem el)licf)enii ftanb entlnuffenn, baö fie cpnn
|et)ttlanng uiolleitn auf] bubenn nnnb baruatf) fvnm linnbenn. ^^a, lieber, h)enu
unter taufennt el)nner gerett, ßn ifto nml geratten. 'iBa-i lenfcf) leben ioU,
bac- Inirt Ijepttlirf) anfafien uiib nid)t mit bnrerep erlangen, Bonbern on bnrcrep ^
tti\^ gottiy gnabe« obber burri) bie el)e. '^ilUjr fetieu anif) moll, »nie fie geratten
teglicf. 6j mag Inol mef)r epngeBuBet benii nufigcbnbet tiepffen. Xer tenffell
fintt fold)S auffbradjt nnb foIcf)e Perflucf)t fpricf)liHirt erticf)tet: 'Gi mnf? epii
mal genarrett fcl)n.' ^"^tem: 'il>erf] nid)t tl)ntt pnn ber ingent, ber tbutt-s lim
allter.' ^tcm: 'epn inngcr engel, epn aUter tenffell', babpnn anrf) ber ^^oet -'"
Xercntiuv' nnb mebr bepben lantten. l)el)ben finbc-, bfl)bnifrf), in teiiffelifd)
reben fie.
«I ^-reljlid) ifto mar, bao ber bnben mnft, ber nid)t el)lid) Uiirt, wie folltv
anbery tm gehen? fpntemal gott man unb meiib, fid) ,yi befamen nnb yi
met)ren, gefd)affen l)att. JBarumb fompt man aber ber bnberel) nid)t .yiPor 2'
mit ber el)e ? Tenu Um fjonberlid) gimb nid)t anfitiendit , ba Uiill nnb mnf?
bic natur fid) famcn unb metiren. 0)cfd)id)tö nidit l)nn ber efic mo folt-5
nnber-5 beim pnn burerei) nbber erger fnuben gefdiefjcn? iUie benu, fpred)en
fie, incnn id) mibber cl)lid) nod) bubifd) imirb unb l)ielt mid) mit gemalt?
/ Sand '!1< (<oritit()i '' J l)rnlidjcv (beidemal) l!l<FI .7 a\>n felitl Kl,
ecliil) EL I niitti§] tiotfco /.' ijüt EL ftctfcn B 7 aiiflctjOflcii /, iiiibtftuft E.VCth
jünbflufe /' s' lUQvbc /.' äobniiia ET, öomorra /'.'/, föcmotra .\' fvtlucr /•.' feür BC,
»crfenrft] erttciiift /, )* titancn] ijCngcn io bic A7. flirfivitjt /'(ificf)v- /-' ;o Samfon EJ,
tögtic^ BT) ncW unb ine'^t] iticr tinb ncWc El. it fov /- i:i looUcii BPEEI.
frumfi E ftom '-' /•/ fjo] fo (o /. aitxai O 16 flcitabcii /','/, ivml '.' IT tnfliid) /•'
-ficfeutict n.) /•' -bubü (•>.) HE IS jolrljo) bio EL Hcvflndit /' rvbicl)tfl L.DEI.
I'.l Wtx%] iMCt E/, 21 SfrciitilliS E f)ol)boil (/ ti'iifflifdl /•-'/. l'I jeljtmnl /. nsv\ wie
üben tcjamcn] iomcn B famcn '' (nmicn (r -jr, nfcf)nffcn /, irf)nffcn /.' Unnpl EL
pabxtl) E bull- /, (intcrcii / lu'iü- Li:/\ nid)t piuorl uit «ov /-' JT jnmenl jamtcn '.'
bcjamcn /A' 2!) loebct D i\M\\ä) l:-UIKL
') TAither denkt an das ron ilim oft zitierte Wort ai(s Ter. Ad. I, J. 22: Non est
Hasitium, mihi credo . acloloscoiituliiin scortari; 'v//. cd. Kil. Oj)/!. aveij. I, .'/(/. Vl,2S5:
xxni,i2o.
Söom et)c(icOcii Vcbcit. 1522. 301
.'bünltu iürt)t, bnc' uui^cl)cilltcn ift, oii bic ionbev lymb^ Tcnii c^ottio uuutt
lefft nirfjt rialltcii, ki[c\t and) iiicf)t, ba er Ünid)!: ''iinicfitlct iiiib mcl)vct eiidj',
ba» tiiad)Ben uiuib mcl)veii t'aiiftii luibbcv luclivcii iiorf) liaUtcii , eo ift c^otti-J
loevcf iiiib gef)ct )ci)nen ineii.
;■ ti Tol)ev and) bic crljte nidjt iibel rebcii, ba« fic jpvcdjcn, nm iiiüii mit
(^ctnallt {)clit bißcr iintiiv mevrf, baö ntiifj c-j t)mi bnc^ flcl)jd) imb Olut jdjtatieii
iiiib gifft Uicvbcii, barmiB beim imgeiuiibe, idjlimd^e itiiiib fdjlueiiftiiv, ftindenbe
Iel)be tucvben, beim ina-j tjuv frud^t unb me()ntng follt tomm, bao mit^ bev
lel)[i i)im fidj fe(6 ucvliertien. iBo beim ba iiidjt iiiigcf)eiivici liiiiuiev obbev
1" id)liiere ardelit obbev bie l)Ol)e gitab ift, ba luivttv bem teljb tui Diel, iiiib mufj
imgefimb unb ficd) baHoii merbeiiii. Xai)tx man and) fil)et, tnie fdjmad; imb
imgefunb bie imfnidjtOav melibev fiiib, bie aber frudjtbav finb, fiiib gefunber,
vcl)nlid}cr unb luttiger. Cb fie fid) aber aud) miibe unb tjii Ic^t tobt tragen,
boS fd}abt nidjt, laß nur tob tragen, fie finb bruntb ba. C?y ift beffcr furli
i'' gefunb benn lange ungefunb leben.
i. 1:iK- aller bcft aber i)m eljUdjen leben, innb mildj-5 miUen aud) alle-?
|u lel)beii unnb ^u tl)un tnere, ift, ba-S gott frud)t gibt unnb befiU)t aiiff tiutül)en
^u gotti« bicnft, ha§ ift auff erben ba» aller 'eblift tl)curift mercf, tocl)Ü
gott nid)t licberc' gefd)el)en mag beim feelen erlo^enn. ^3iu h.it)r benn aüe
•-i» fc^iilbig finb, luo ce nott inere, lui fterben, bac- lin)r el)ne feele ]u gott
brtngenn niod)teii, fjo filjcftu, »nie rct)d) ber el)lid) ftanb ift bon gutteii luerdcnn,
bem got bic feelen iinn ben fdjof; gibt oon ebgenem tcl)bc ertjenget, an Unld)en
fie tonnen alle d)riftlid)e luerrf üben. Xenn geloifilid) ift irnter unb miitter ber
fin|»l.s;iii]ber 5l})oftel, 2^iffc§off, pfarrer, i)nn bem fie hai^ (?uangelion l)t)n hmbt
» mad)cn. Unb fnriUid), fel)n groffer, ebler ge)oalt auff erben ift benn ber
elltern über l)t)rc finber, Sl)ntcmal fie gel)ftlid) unnb luelltlid) gelnallt über fie
f)aben. 31% ben anbevn hai (fuangelion leret, ber ift luarlid) fel)n "Jlboftel
unb 6ifd)off. •'öütte unb ftebe unnb groffe lanbt mad)en lool go^en, aber
(Suangclion leren mad)t '',)lpoftel unb biffd)offc. Xarnmb fil)e, loie gutt unb
^" rcl)d) e5 fei), lua» gottis luerd unb orbnung ift.
/ (joveftii nCDFfTil. gnabc F 2 (afict r, l unb fehll L tocge F 5 barere
A'/- ät^tc I) übet /.'/•' « biScv] bl)ie§ FL bn§ mufi] bo mufi liEFIL tüit) dliit unb
mavrf El. 7 gifjt] flleic^ gljfit El. fdölucnftieel iif|U)ct)ififlc h x mcfitunac !K !umen
El. 9 felB§ EFI. Jo crtcit E 11 unatjunbc /' filjct] fic^t üo immcij J!
r> unfiuc^tbate li feinb (3.) EI. gefunbet (gcfünbex DFG)] bcfunbcv EL i:i unb (I.)
fehlt EL lüftiger F tctft D 14 nic^t] ni^t? /•' böffer /' BÖRcr /. ir, gefunbc
(heidemal) !■' IT icfilfttl beuitd^t /' Ocfidt F bcfitcöe /. oufffeulji^en] oufjjuaieftcn /.
IS binft E cbcicft F cbctft EI. tcüreft /, /!' -Jiun EL JO ein jctc EI ■>! möchten
DDEFIKI. 22 bem gol] beü got EL ijnn bon] in bein EL. in bie UF e^geuicn (!) <■
eignem EL 23 (ünnen BDE -ö- FG tünben /. uattot LjE 25 fi'irtjli^ liEFGI.
gtofier BEFL cbetcr F 26 altem G oUtetn L fcintemal E (simsl wie oben) geljft'
lid^en unb iDellttid^cn EL 27 (Sroangelium (iu auch nuten) li 28 ftobe D göften
BCEFGIK 2<i biidöoff B .30 otbenung FIK
30-2 93om efietitä^en Seben. 1522.
c 3d) '^'IJ^^" l)ii~ Inficit luib anbcvii t'cfclf)eii, Uunittcv I311 finden, Wa4 (luttc-
imb iiulj» ber ef)lid) ftanb incl}v habe, benit id; luili luiv bie ev^clet linben,
bie et)n djriftltd) mcnfd) linbeii fiin. fininc die du'iftlid) 511 fuvcii, baS ev, Inic
?vr. 18, äaSalomon ']ac\i, fiiv flott jciju mcijb finbc iitib uon flott luolgefallcn ciid}cpffc.
3)enn td^ trill bnmit bie iiingferfc^cifft nid)t ocrluerffen , no(^ baöon Ijum •■■
cf)Iii$cn leten vci)l',eii. (niii ic^lidjev fnrc, mie er fan itiib fid) fiilct, bae l)f)in
geben ift Don qot , nUeimc ben leftcrmciilent t)ab id) rooUeit lucvcii, bie beii
efitic^eu ftanb ßo tuel)t nntev ben inngfer ftanb inctffen, ba§ fte fagen burffcn,
luenn gta)d) bie finbcv folten bclllig luerben. f^o lueve bennod) feufdjeljt befiev.
53tan foU [el)nen ftanb fnv gott bcffev fc:)n laffcn benn ben cbiidjen. Ateufdjetjt 10
ftanb ift ipot beffev auff erben , alfe ber loeniger forge nnb mnf)e f)att unb
nii^t umb feljns felb-S Initlen, ßonbern ba-J er ba^ prebigen nnnb gotti-J Inortc-
1 9oc. 7, 3:. irarttcn fan, Inie S. 'ipanüis 1. fiov. 7. fagt. ftotti§ toort unb prebigen niadjt
ben tcnfdjen ftanb bcffer benn ber et}[id)e ift, uiie l)f)n b"t)riftn-? nnb '•|hiuIuS
fnret l)abcn. %n I)t)m felber aber ift er Piel geringer. k,
c 5lm cnbe babcn nil)r für nnc- eim groffe, ftarde eiinrebe tniüoranttniorttcn.
3a, fagen fic, (•»■■:• inere gnt etilid) merbcn, inie null id) mid) aber erneeren ?
3(^ i)Cii) nid)t, nlini ei)n Unnib nnnb iff] banon jc. S^ao ift frcl)(id) ba-S groffift
t)t)nbernife, ba-j aller ntelift el)e l)l)nbert nnb tui rel)ft nnb aller bnrerct) nrfad)
ift. '^Iber «ao foll id) balui fagen ^ (v.j ift unglaub unb liliHn)ffcl an gottic' so
gutte unb lriarl)el)t. Xarnmb ift-? and) nid)t Uninber, Ino ber ift, ha§ e^ttcl
bnrercl) folge nnb all unglnd. (f-j fclflet l)l)n baran, fie Inolleu IniPor beo
gutti-3 fid)er fei)n, luo fic cffeu , triuden nnnb tlel)ber uemcn. ^'i fu' tfoUcn
i.iD(off3, laben fopff anß ber fd)lingeu lji()en, töen. 3.: '^m fd)liiel)B bel)ns angefid)t'J foUtn
bel)n brott effen', faule, f reffige fd)elmeu luoUcn fie fel)n, bie uid)t erbel)ttcn jt
burffen. ^runib Inollen fie frel)en, Inenn fie rcl)d)e, l)nbfd)e, frnni, frenntlid)e
lDet)bcr i\abm uiugen, ja l)arre, ttit)r Inollen bl)r fie malen laffen.
ci 9iber Iaf5 fold) t)cl)bcn faren, Uil)r reben mit t)t)nen nid^t, unb ob-5 l)t)u
gchmge, baö fie pbre gattnng nberfemen, mürbe c-? bod) el)n unglelnbigc nnnb
/ wil cv /•-' tcjclfii /' 6cfcll)ii K (iiittli HI1I3 Ulli fliitä A7- 'J milj /' I)a6 E/.
crjclt O :l fein KKL füvnn BD Fi: t fot Fvbx (irie sonst) El, crfd^opfie B1>EFI.
.< iuntffrou(cf)offt liiing. aloi lS('F(t IIIKI. irtjaff /■-' 'J fülct (fulet /A')] cntpfiiibct KIi
6cfinb FL 7 allairi HF.Ij loutlen JIHEFL s bcit iiingffov ft. (ben jiingffcvftonb O
b. juniftowft JlFJ/i] bie juiirfftamiJjafft Ff. biivficn lUDPUK ü- / -5- Kl, .<> ban=
tio4t EL (eiiffdiait /, 10 .Heiijt^at /. ;; büjjet /. mi'i^c ßCFGlK tnüe D
12 jcin /:'.•/. n «Pailtd K jant %- l. SotinU) DF 14 ttüä) EL ir> fiitct DFG
flefiirt /' ü /'7. /« Iju uctfliit- l'.CEFCKL IS iiid^§ 11 k. feläl F boS flvoffift]
biegröfit / l'.i nui EFGL nü^ l ^tx- I! JO -glalulic /■' 2/ gi'ittc HC'F/ gute »OK
■J2 folg F/. aüei I! uiifllüd IJCUFd L fett FF(1L 23 gut? /•;/, ibuHcii (so
meist witeti) ISKFOL 24 jtt)lingcii IH'IiFO lllL bcine§ 7'^ 2'> atl)(el)tcn) (so auch unten)
P.DEFdL 26 burffen / borffcn AV'Y, ftulifd^e /A' fromme ff/> 2" mögen 7?F fjort A
b^r fic] fl) bir K motcn EL 28 foldjc EL oi el EL 2'J gctunge BEFG fic
l'ililt (' gattunge A' -foiTien /. -ftinien /-' wuvbc FFT. -o^axiblof I'-F.FL
SBom c()etid)cii eebfii. 1522. RO.'^
:iiiil)ri|"tlirf)c cl)c blci)bcu. Sic tvnmcii i^ott, ftn lciii(\e )ic luiücii , bn-- lic iciiu
ind)t biivffeii unb t)inTt)att liabcii. Äu'v aber l^liriftlid) luill cl)lid) icl)ii, bev
miife fid) nid)t )rf)cmen, arm imnb bovad)t lui felin, t^cvinqc Uund tliun. @v
mu^ 1)1)111 baian bcnugcii laffen, auffv crft, ba-j gott jcljn ftaiib imb nn'vtf
■■ ipolgefailc. "Muff» anber, ha§ tjifti gott geinißlirf) )oirt cvneercn, inenn er nur
cr6cl)tt unb id)afft, fto fit er fnn, iinb ob er nid)t cl)n iimcfer unb fiirft telm
fall, bnö er el)n bienft fnedjt unb uingb fei).
c Senn gott r)att tierf)el)fien ÜJhitt. li.: 'fovgct nid)t, Um^ l)l)r cfien, trindcn'Biomi.cai.s::
unb anlegen ioüt, fud)t tiubor gottiv rei)d) unb iel)n red)t, %o ioU eud) bav
1" allec- 3ufallen.' Astern pf. -'ü!.: \^d) bi)n iuiig geliießcn unb ollt inorbcn unb«i 3-,?'.
iiab noc^ nie gefel)en ben gered)ten Derlaiien, nod) iei)ne tinb nod; brott gef)en.'
Sßer uu nid)t glclrbt, toaS ift-j nnmbcr, ob er l)uuger, burft unub froft let)be
unb uad) brott gcl)e ? 2il)e an ^sacoh ben l)el)ligen erlibatter, ber t)atte bod;
gar nid)t-: l)nn St)ria uub f)uttct nur ber id)aff unb ukrfam güttcr, ba§ er
i"' oier ttiel)6er erneeret mit groffent gefinb unb fiubern unb bennod) gnug t)atte.
S]o mart 'J(6ra()am nub Cs'iinc nnb Sot aiid) rei)d) nnnb biet tieliligcn inel)r
l)m aliteu teftamcut.
c Unb |h)ar l)att gott gnug klucl)Bet, wie er für un-3 forge, ha er ©en. 1.
atte bing et)e id)uff unb bercbt i)un filjinet nnb erben mit alten tfiieren nnb '
2' genicd)-:-, ct)e er ben ineuid)en jd)nff , bainit er anliel)gt, linc er nuv al|ct)t
futter unb bcdte gnug übrig l)in borrl)att teftetlet f)ab, ct)c lt)t)r l)f)n barunib
bitten, fe ift nur ,5utl)un, hak- iol)r erticl)ttcn unb nirf)t mnifig gel)eii.
C^rncrett unb 6e!tcl)bet finb lrl)r gcUiiß. '^Iber ber tel)bige nugtalube leffct eo
iiid)t ^u unb fil)et, grel)tft unb fulet bod), locnn er fid) gtci)d) .^u tobt forget,
■j.-. bac' er nid)t el)u forntin auff bein fclb inad)eii nod) bet)aüteu tan, Xa^u, tocnii
fd)on alle fet)n geinad) |a?l. I 4| nolt ooU meren, ba-J crfe bennod) nid)t el)n biffen
nod) fübeu brand)en fan, gott beljaltte i)l)n beim gefniib uub Icbcnbig unb
betoare l)t)m fel)n t)abe, nod) t)itffä nid)t.
t Xaruinb lut 6cfd)licf5en : ^Ißer fid) nid)t finbet gcfd)irft ,yir fciifd)el)t, ber
30 tf)U bei) t^ei)t baliii, bac- er etlnao fd)affe unb Iju crbel)tten l)ab, uub luagv
barnad) i)nn gotti-j immcn unb grei)ff feiir et)e. Gl)n tmh auff? tengift, tneuu
er ^lucn^ig, (%i nielibtin unib fiinff^ef)cn obber ad)|el)en iar ift, fjo fiub fie
1 loiffen] miijjen A7. :' boxfcii /' :i t^oii /, I ixan F Oeni'iflen IIDEFCI,
:, [nt EL 6 fd^afftj f^off 7/ wni^tx Dd -^ix-c Kl. \üx\t JIDKFO /. lo^SalEJII.
Vi glautt DEL bürft /. /.? iiodf) /-' f)ctt F. tjct /. ^ctte li {ehenso unten) II giria /■-'
glittet CK ^ulttct / ^iitlc // iU'cfom F «ultcr fK JH ?)fnocA' /, Sot^ E/. IS bo /•-'
19 t^ietn /. -JO boniit K >] iibrici U 2i atbcDtcii J'.DKFGl. müeififl /'
■>H etnert E (e^bige] leljbig EI. ^e^tigc Jl loijet IKl Jl fulct (fi'Uet 7'VV)] fntj)finbt /;
cmpfinbct DEIL S.> fotnlin i:l> -lein EGL fottin IK 26 bentiod^ fehlt EL 27 tiefimbe /'
■2ü SeloaT EL ^itfft es EL 29 Bcfinbt EJ. teüf^ait /- .30 ort(e5tcn> /?£/' atfio^tet L
ftaic J" .9/ fnolje F iengft /?/?/, ■'-' jiMonljig '.' mcbtin C nicljblcin K/TL fünff-
Ije^en BDF
304 Som eljclic^en Öcben. t522.
nod) gefuiib iiitb gejdiirft, imub lafBc gott forgeii, luic fie mit i)l)vcn ttiibern
ernccvct merbcn. ®ot mart)t ftnbcv, ber luirt fie and) rool eriiecvcn. iötht er
bid^ unb fie iiicf)t f)ocf) aiiff erben, ßo (aß bi)r benagen, bac' er bl)r ci)n cfjriftlicf)
ef)C geben Ijat unb erfeniien laijen, ba^ er bicf) bort l)od) erl)ebe, unb ieli i)tim
bancfbar umb fold) jel)ne gnttcr unb gabenn. r,
€1 5Iber mit alle bißem prei)& be-5 el)lid)en lebeno iinll idj nidjt ber natur
geben I)aben, ba-j fei)n funbe bn jet), ^o"i>'-'rn id) jage, biv? ftei)jd) unb blutt,
burdj 5tbam nerberbt, i)un funben empfangen unb geporn toirt, lautt? bc-?
■lä'. M, 7 50. pfalm, llnnb ba-> fetin et)epflid)t du funb gefd)id)t, aber gott Perfd)onet i)lir
axi% gnaben barumb, ba-j ber eliLidje orbeu fci)n mercf ift unb bebellt und) lo
mitten unnb buri1) bie iuub olle ba-j gutt, bao er baveiju gepflauljt unb
gefegenet t)att.
1 gcjunbc /' lafe ^-' finbcn A' :.' evnevt /•-'/. nlnct O bcvj cv bev / :! bciiuacii
IIDEFGKI. cf)iifUic|o EL :, jolc^c fein El. suttcr J:F<:K ü alii E 7 fUnbt /.
iunbern /. ■•'' entpfongeu El. laufe? an .'' fünbc /' «efc^icHl geic^idt />' V) ttViä)
El. BefteUti befiellt r? El. ll mitten] mitten in A7. oüe' oUe-ä /TA r> geiegnet
EFGL
3^ 0 r tu 0 V t
Aiinotatioiies Pliilii^pi Melanclitlioiüs
in epistolas Pauli ad Romanos et Corinthios.
^ie Sorlefiingen 9JhlQnd)tf;oni über ben Sföiiierkief uub 1. fioviiitl)er6vief
woven ,Ht einer methodus, ju bcn lori Iheologici umgeforiitt. (*in tüirtlidjev
Äoimiu'iitnr über bcn i^ricf an bic iJiömer unb bic anbcrn '^^auline^ nmrb um fo
mel^r cvictjut, ai^ *)JlcIand)tI)on feine Settionen über bie Jp'ii'Ii'äbrieie n?ieberf)oIte.
"Um 8. Cftobcr 1521 fdjreibt iöenneniaun ' ton SBittcnberg nad) 33re§lQn; ,Pliili|i|)i
Metlioiius noiidum iiiipiiiuitur. CünimeiUaria iniiii fuiu cxsci'ipsi, si adeo teiieris
desyderio, ego ea tum tibi iiiittain .... Scrihit ot comnientacium in epist. 1. ad
Coriiitli., (|ueiii brevi finii't.' Wetandjtfjün fd)rieb natürlidj nid)t bie .ffonuneutare
,5ur 33eröffentUd)ung fonbevu juin Siftat. Sü3iv feljeu aber, U)ie eifrig bie ©tiibentcn
no(^= unb abfdjricben, aiid; für bie gvcunbe in ber iieimat. So I)at ein nnberer
5?re5lauev, Saniet Sdjiflingt-, in fein ö^remplor be5 bveitjeilig gebvndten JKönicr-
bricfcs, beffen l'lusgabe lUelandjt^on Uevanftaltet Ijatte, Sdjolien unb babinter
gefonbert ben .Kommcntav '•JJielandjtbon* gefd)ricben. 2)ie übcveinftimmung mit
bem S)rude ber Annotatioiu-.s ift fo gvo^ ■', bo§ mnn beuten fijnnte, Sdiilling! b^bc
ben S)vncf Qbgefd)rieben. VHber ■:)Jk>lQnd)tbon biftiertc, unb fo ergaben fiel) faft gleid)=
lautcnbe 'Jiiebevfdjrifteii. ^inmcrljin tonnte man in Sd)iIIingtö öeft eine Quelle
für ben Srud feben.
S)a Wagifter !jj{)ilipv, ber fid) felbcr mit biefen UJorlcfungen nid)t genug
tat, ben .ffommentar trotj be§ 3!riingen« ber Jvveunbe nidjt ()erou5gcben moßte,
griff !Cutt)cr enb(id) ju. 9Iad) 3"f"""""<ftcllung üon yiacbfrijriften, Uno bev cruuiljnten,
lie^ er bie $or(efung brutfeu ol^nc 5Jletancbt[}on§ 3Biffen. ,Volo cniin tnus fnr
esse" (ugl. <B. 305, 9") fd)rieb er babei au§brüd(id; unb betraute barum and) feinen
SBittcnberger fonberu einen '■JJüvnberger in'rieger mit ber 'Jlnsgabe. ;3u einer i'ov=
rebe bom 29. 3tiili l-''-2 cntid)u[bigt fid) l'utl)er gegen yjteland)t()on megen feinet
5ßerfat)rcn6 uub bro()t mit Jvortfeljung bcsfelbcn, lucnn ber f^-reunb feine fo iuid)tigen
eregetifd)en 9lrbciten .jurüdbo^t'"-
'i)Jieland)tbon war bod) ungebatten unb Ijai bie Vtrbcit nie anertanut^
(C. U. 11, 61 Ij. eraimuä fanb bcu 2on ber Üorrebe l'utljere üoller ■C>offal)rt
') Sbeol. Stilb. II. .ftttt. 1885 S. 13:Jf. ■) Stabtbibliottje! S^tcdkii, .^aiibfcfjrift M 1448.
') ^f. 4^1. 35 Arifuiufntiini iiim 1. flotinttjctliticf foft luörtlicf). 'I Sie ift niid) im C'orii.
Ref. 15, 441 nid)t Qiifgeiiomiiu'M, um miv bie SSibliogtnpbie (miUoUfläiibig) fte()t.
Sut&evs Wtxtt. X,2 20
306 S^ovlDort '|it 5?a'(and)lI)Dii-5 .\iinotationi\s. l')22.
U-^citfd^v. f. Äivdjciigcfd). II. l;!li, fein C'iffv um bic tvvfi'nntniö bc5 iicucu lefto-
mentg reifte freiließ nidjt au i.'ut()crS' vcligiLifc^ :;jntcvcffe ficvaii, bn§ ben iKefoimatov
.^u fcireni Schritt dcuiog.
2;a bev i-rftc 3;ruc£ Hon (Jube Cttobov, bi'v eijte 'Dcad)bvucf Don Snniuiv 1^23
batiert ift, fo ift t'utfjci« i^cvrebc cift tPäljvcub bcs Svucft'Ä ber SlnnotntioneS
3t u s g n 6 c n.
1 „?(nuDtQtiouc§ -^'l)i= n lippi 53lcland)tf)oui^ in ,| ßpiftotae -X^auli 3lb i)tt)oinn= [j
UP5 G-t Porintljiiö. jj" 9Uu Pubc: „Impnediim Norimbergaj per
lohannem Stuchs || 10 Kai: Noiieinbris Anno 22 2C. Ij FINIS LAVS
DFC» Lfo] 11" 84 mmtx in Quavt, te^teä 33tatt tccv.
finnnfeirfje ©lg., ä*erliii, Sreä(an ©t., iStcmcn, S^rcäbcn, gtfurt 2)iavl.,
(Jrlnngen, ^rauffutt, Stalle 531nr. imb 11., .fir ibclbcrg , 9Jiüiicf)t'ii C®'- ""b 1'-.
91iiriibevg &^)l uiib ©t.', ©tuttgart, aiUttcnbcvg !i?. unb i^., Söicit.
2 ,ANNO !| TATIONES PHILIFPI !| Melanddhonis in Epiftolum Pauli ||
nd Bhomanoa unam, Et ad Ü Corinfhioa dnas- || ^ || ARGENTO-
RATI APVD :: lOANNEM HERVAGIVM- ji AN- M- D- XXUI- [j" «ölit
Siteleinfajfuug. 144 be^iffevtc SBlättev in Dftoü, Ic^tc ©cite leer. 9lm
Gnbe: „ARGENTORATI AP^ lOANNEM || HERVAGIVM MENSE
lANVAR- i! ANNO M- D- XXIII- jj"
fltianfcfcfjc ©tg., SBreälnii ©t., SreSbcn, Cfttangen, .^ollc IL, S\a\\i\,
'■Biiindien C">®t , *)ti'mibfrg ©t., ©ci)(cftftabt (a«iM. b. 5Pcntii§ a!f)«uiiuie!, ©al,v
biirg ©t.
S r'W ANNO li TATIONES PHI |: lippi Melanchtlionis in e= [| piftolas
Pauli ad Rho= j] manos Et Coiinllii= [j os, iam dcnuo ex= [ cufa;,
ac ab in= I' numeris ]| men^ dis repiirgala^. |! ANNO DOMINI ||
M. uriXlll.» gjJit iitelciiifaffuug, litctvücffcitc bcbvudt, 74 uufcejifferte
mmtx in Quart, tc^tc Seite Im-. '•'Im Pube: „FINIS Ü ANNO SER-
VATORIS NOSTRI Ü M. I). XXIII. Menfo Martio |1 "^ VERRVM
DO II mini niancl in ii'lpi'tinm ||"
9!üviibctg ©t.
4 ,ANNO II TATIONES PHILIPPI || Mehmchthmh in Epiftola FauWll
ad Itomnnofi unam, Et ad \\ Corinthion duas. || ^ || ARGENTO-
RATI Ar\'D l lohannem IIcyi(a<ilnm- Anno \\M- D- XXÜl- \; mH
litdeiufaffung, litctvüdlcitc k'bvurft. 1 14 bcjiffevtc iMiittcr in Cttaü,
Icijtc Seite lecv. ^i(m 6nbe: „ARGENTORATI APVD lÜilAN-- 1| NEM
IIERVAfilVM TERTIO j| NONAS MAII ANNO jj M- D- XXIII- li-
fliianfD)d)c ©Ig., ?liig>jt)urg, SJcrliii, (Vteibiiig, 2)!iiiicf)m iJ©!. inib 11.,
Stultgntt, iübiiigcii, SBittciibcrg S., SBojel.
5 ,PHII.IPPI II MELANGMTHONIS IN |l EPISTOLAM 'PAVLl AD || RO-
MANOS VNAM, ET AD GORINTII. DVAS, ANNO- ' TATIO- II NES. |l
') ÜJlit bcm 9Jütnbctgcr S^viitf lunr ßiilfjcr ifl)v iiii)iifvicbi'ii. Libi-llus Typographorum
negligentia satis iiiendosiit exieiat, fo fd)tcibl et 1523, nt et nie prope puderet et pigeret
furti tarn male locnti (.Uiij. ?lii6g. iöb. 12, öGj.
SSotlüprl ?ii WJffniic^t'^on? Annotationcs. 1522. 307
BASILEAE. ANNO jj M. D. XXlll. " mit litcteinfoffung, Iitchiuf=
feite kbrudEt, 152 bezifferte Jölättev in CftaD, te^te «cite leer. '.Hm
(5nbc: ,F1NIS. APVD INCLYTAM BASILEAM ![ ANNO M. D. XXIII.
PRIDIE , NONAS AVGVSTI. jj EXCVDEBAT THOMAS VOLFIVS. Ij»
^veslnu U., ^atlÄtuIje, 2J!ünd)fn .^iSt. iinb U., ^Jiinibcrg St.
6 ,ANNO= I! TATIONES PHILIPFI ji Mclanchthonls in EplstoJam Pauli \\
ad Romanos und. Et ad Corinthi |l os duas- diUgentiß- rccognihe- 1|
CVM INDIGE AD GALCEM | LibcUi addito perquäm ntili- l ^ ||
ARGEXTORATI XV\V)f lohamwm tlcmaginm- Anno- \\ M-D- XXlll- H«
5Jlit litcUnnfaffung, litclvüilfcitc bchnicft. 144 bi'jiffevte iölottcv in
Cttat), teilte Seite leer. ?lni gnbe: ,ARGENT0RAT1 APVD lOIIAN ||
NEM IIERVAGIVM SEXTO CA--ÜLENDAS SEPTEMBRES ji ANNO
M-D- XXIII- II" S)arauf: „INDEX || INSIGNIVM ET MEMORA ||
hiliiim Loconim feir omnium, (jui in |j Epifto- ad Itoman- &
■utraq-, ad \\ Corintkios continnntur- || ♦ j| /^ ';S%r' |l 's |j" W\i ber«
feiten 2itcteinfaffung lüie bev ^aupttitet. üitehürffcitc lu'bvucft.
8 astättcv fign. 2 -.5.
Sltnftabt, S3etliii, iöomi, ftarl^viilje, Stuttgart.
7 ,ANNO II TATIONES PHILIP= || pi Melanchihonis in Epiftolä \\ Pauli
ad PJionianos unä H Et ad Corinthios daas. |] MOGVNTIAE APVD j|
lOANNEM SCHOEF-- 1| FER AN. M. D. || XXIII. ||" 9}tit liteleinfnffung,
3;itelrücffcite bcbvuctt. 182 Slättev in Dttnt), beziffert (Seite 2-192
unb 107 — 307 (of)nc $?iicfei, (ctjtc Seite leer.
Stuttgart 8.
8 ,ANNO-- !| TATIONES PHILIPPI || MclancWionis in Epiftolam Patdi \\
ad Romanos und- Et ad Corinthi \\ 0.9 duas, diligcnti/J- rccognUd'- ||
ITEM PRAEFATIO ij Mcthodiai in Epiftolam ad), Roma- Luthri- 1|
CVM INDIGE AD || calcem Lihelli addito- \\ ARGENTORATI- ||«
g)iit ^itetcinfaffnng, litdviiiffeite bebvnift. 168 9?lättcv (tir,). 2 144;
bie übrigen unbcj.) in CttiiU, bic beiben tetjten leer. ?[u* ber tetjten
Seite nur: , ARGENTORATI APVD || TOHANNEM IIERVA-- GIVM
DEGIMOOC. T.WO KALENDAS || FEBRVARIAS- || ANNO ||
MD-XXlIll . -
,ftnaa(eit()c 51g., i'rrlin, 3<reuu'u, .finmbiirg, 'JJiiiuctjfu .£)£t., '•Jtürnbcrg St.,
Stuttgart, ilBfrnigerobe, SiMltcubcrg ii, Öirnj, itopcufjagcu jc
9 „ANNO II TATIONES PHILIP | pi Melnnchthonis in Epi-- \\ ftolam Pauli
ad Roma- nos una»i, &■ ad Co= || rinthios duas, dili || gcntiß.
rem- \ (jniloi. GVM INDIGE, AD CAL cem lihdli addito, prr-
fjiuim utili. II ANNO M. D. XXmi. Ij« «Dlit litcteinfaffung, 2itetrücf=
feite bebrnrft. 1G2 33(ntter in Cftaö, leljteä Syiatt leer.
iöamberg, SBrcStau lt., Öiotlja, .ipatte lt., Diiiudjcu .^iSt., TOtnbetg ©DJl.
»nb St., Söittciibetg S., ©raj, Söien jc.
10 „ANNO-- II TATIONES PHILIPPI ,| Mdunchthmis in Epistolam Patdi\\
(ul Romanos unu: Et ad Corinthi „ os duas, ddiycnliß- rccognitce- \\
20*
308 U'ortDott 5U Ü)Jelanc^tt)pii^ Annotationes. 1622.
ITEM PRAEFATIO 3Ljthodica in Epistolum ad , Rumi- Lutheri- \\
CVM INDICE AD calamLibcUi addito-' Argenfomti- AnnoXW-''-
^ffiit litclfiiifaiiuug, 2itchücf feite bebnictt. 168 Slättcv in Cttaü, bic
legten jU'ci Jöliittcv leer. Jluf bev füuftlc^tcn £fite nuv: .ARGEX-
TORATI APVD , lUHAXiNE.M HERVA-- GIV.M iMEXSE iV-- „ LIÜ.
ANNO ' M- D- XXV. '•
finantcjc^e Slg., ■'öaüc U., ,(fiol, Stuttgart, iübingoii.
11 .AXXC) „ TATIONES PHILIP h^j« Melanchthonis in Epi- ftoJn Pauli
fid Rhoma^ \ nos nnä, <(' ad Corin [ thios duas, diligpfif \\ /imc
ircoipiifep, ndiecto in- dien. [| Item Adlinrfatio ciiifdim ad
Fun- liiuc dodritxp ftmVmm. Ij ANNO M. D. XXV. - W\i ittel=
cinfaffiing, litchlicffcite bcbvucft. 108 Slöttcv (bq. 2 — 155, bic übrigen
iinbej.) in C£ta», letite Seite leev.
Evurf bon 3ol)aniio« '•^n-tveiu* in '•Jiütnbovg. — .Hitnntefdjc ®lg., aBittenbctg 3*.,
.ßopetif)iigcii.
aSeitere !£nicle, löie etlua:
Praefatio melliodica lotius sc-riptume, in Epist: Pauli ail Romanos o verna-
ciila Docl. Marl, laitli. 1520 in latiiiuni versa el cdita per liistuni lonam.
IWlini Per Micliaeleni Heiitzken impressa. Anno MDLXXIX. 120 iM. S»,
Vuttjevs Sovvcbe 231. V, 1, 2 (Sreäben).
In opislolani D. Pauli Ad Rouianos (lonimcnlariiis Uoniini Piiilippi Melaunli-
Ihonis, a reverendo Du. D. Marl. Liilero praefatione coninientlatiis, ipii in
tomis non continelur Phiiippicis etc. Francofurti ad CUleram .... Anno
MDXCVl. 108 931. 8", !i'ut^cv§ Sßovwovt 5?I. 1! 1,2 (:S}reibcn).
*4>f)i(ipp ■"Blclandjt^Dns \Hnnievtiingen \\\m Sricf on bic 3iömev nebft einer
^»orrebc Dr. iWartin Vntfjcrs. yjad) einer alten bcntjcfien lUicric|nng iibcr^
arbeitet unb l^crousgcgebcn Don ^-riebric^ SÖittjel"' ^JJeinel. Ö-rlangen, 1828
(= -^-i). TOetnneI}tl)oni tfjeol. Scbriften 5Pb. Ij. XXX\1, 18,s ©. 8".
finb bev S)ieIanc()tl)onbibliogrQpl)ie ,^n,5iHüeifen.
3:cutfrf)e Übe r I cl^ u ii(\cn.
1. eine! Ungenannten.
a „9(nnotatione§ !|?Ijitippenn '•33lelanc{)tI)on§ ller.^aictjnnng: ininb (nrtjlidje
an.jaigng bee red; teiin ünb aigenttidjen Der ftanbs-, bcr Ppiftel, bic
©. ,; 4'a"li'^ ,5» iii-'» -'it^b^ ,1 nicrn gcjdjnjbenn tjot, "'bcntfdjt. f i,"
«mit Siteleinfaljung. US äilätter (bc.i. 1-LXVII; 2iteU'latt oljne JPtott»
\a\)i) in Qnart. l'e^te Seite leer.
Stucf »011 3obft föutfiicdjt in 5(ütiibctg. — ftiuiofi-irtjc £lg., Ülviiftabt,
itfctliii, GSöltingcn, .£>nÜo II., fiüiiigc-bctg 11., Diinid)en .^^St. inib II., *J!ütnbctg
mn. imb St., etiittgort, ajcimnr, aBitteitbctg S3., äßolfnibiittcl, flopcnt)agcn,
Sonbon, SBien »c.
h „?lnnotQtioncö ^p^ilippcn WetondjttjonS. 'I Seraaidjnnng önnb , fnr|j=
lid)e on,^al)gnng bed re djten önb nligentUd)en tjcv^ ftanbs, ber ^piftel,
bie ©. /^'aulue ii\ bcn 5)iljü= „ mcrn gefdjiibe f)Qt, ;, öerbeütfdjt. |1"
SorlBotf ju "MicIniidjt^Dn? Annotatioues. 1522.
809
W\t litelEiiifaffung. lls 2?lättcv (bi\5. ij— iiDij; litelblatt iiiib Iffetc«
3?rntt Clique ?,d)i) i" Cuavt, Icfjtcs SMatt Icev. Sdii (Jnbc: „iöolenbct
in bev ÄQl)fcvlirf)i'u ftntt ^digipiiifl. 'Mm. "BL 1. XXu]. "
Txud l'Dit Sigitiiiiib Wviinni uiib lllotiu-j ÄUjtfiiiig in ^digstnircj. - .ffiiQofcjc^c
®lg., ^Iiig-Sbiirg, a^ctliii, .ipaUe U., Dfündjni .s^iSt. uitb 11., ^iürnücrg &DI. iiiib ®t.
2. tioit ^ül^ann Slgvicota.
„Sluekgüg [[ bcv ^piftcln ©. jj 5ßaut», eine an bic ;Rö= nicv »nb ^mo an
bte 5o= jj rint^er, 5)]^ilipvi 5)lornn-- d)tI)ono, gebeubfdjt. •.• 2Bittcm--
bcrg. II 1. 5. 2 7. j;" 3J{it 2itc(oinfaming. 176 iölättev (litclblatt,
3?r. 2-175, 1 Iccreg *latt) in Cftaö. - Sarauf:
„Xic ©rfte ©piftel Sant '^'au= luä an bic (5Diin= tl^ev, SInägclogt burd;
■ipi^ilip. I1ietand)= t^on. ,i 1 5 27. " 3JIit litcleinfafjung, auf bev
litctrücfffite ein •fiol.^fdjnitt, bcni ein ^tueitcr 581. 251'' bov bcni i^cginn
bcv 2. gpi[tft a. b. (^ovintl^ev cntfpvid)t. 15ti iölättcr (litelbtatt,
331. 176—302 unb 28 nnbcj. 3?Iättev) in Cftaö, bie bvei (ctitcu Seiten
Iccv. 9Im (5nbe: „©cbii'irft burd) Soffpt) i?fug. | ju SBittcnibevg.
*J(nno. 1.5. 27. " Tic un6c,iiffertcn iMättev entl^alten l'ntljcvs iiuv--
vcbe ^um 9iönierbvicf unb bae Sh-gifter.
Söerliit, ''Jii'iriibcrg St. 3" bfibcii Cfjciiiplavcii ift l'ntljct* äforrebc auf bcii
;Kömcv6ricf netft bcm iticgiftct iloiirfjiMi D!c(am{)tl)piis ^lii^fcgiing bcS 'liömcrbticfS
unb betjenigni bet Potintfjcrt'ricfc gclMinben; nOcr ein locifercä (Sreniptcu (.iöcrlin) ber
Sluälcgung bct dorintljerbiii'tc ^at bicjen Icil ridjtig am Schluß. (3. ^utfjer.)
ßuf^eri Söorvebc ftel^t bei Aurif. II, 87; Epistolae aliquot D. Martini Lutheri,
©örli^ 1579; bc SBcttc II, 238—40; Erlang, op. var. arg. VIT, 490-2 iba,(n
enberg III, 438); beiitfc^ überfc^t eielcben (1564) 1, 108»— 08"; 9(ltcnbnvg
2,205; Seipjig 12, 85; Sffialc^ U, 196— 99. 38iv geben ben Seit nai^ bcm Ihbvucfc.
Martinus Lntlicr iMiiii|i|)
in eil ri st II.
M (_'lanc!i t lnuii ^ratiani et iiaccin
J\ascer(! et noli pwrarc, Idcnicrc super cnhile tiinm et .«!!«■, -;;| 4, .",
Ego sinn, (pii ini.s tnas annotatione.« edo et teip.suui ad te
mitto. Si til)i ipsi imn ]ilaccs, rectc faci.s, .satis est, rlinn
nobis placcs. E.v tua |iarto pcccatnni est, si quid hie pecca-
tuni est. Cur non tu ip.se edidisti? Cur totie.s nie fru.stra
rogare, niandare et urgere passus es, ut ederes ? Haec pro
apologia inca adversus te. Volo cuiui tuus für esse et dici
10 nihil veritus tuas vel (juerehis vel accusationes Aitnras. Caeterum illis, (juo.s
tu forte suspiearis nasuni rugaturos vel quibus tu metuis non esse satis-
factuni, sie dixero: edite meliora. Ego, quod inipii Thomi.stae suo Thoniae
niendacitcr arrogant, Sciliect neniineni seripsisse melius iu S. Paulnni, tii)i
310 S5orh)ott ju aKcIaud^tOuiil Annotationen. 1522.
vere tribuo. Nani illis Satau ipse persuasit f^ic de Thoma .suo gloriari, (juo
impia eius dogmata et veueua latius propagareut , Ego scio, quo spiritu et
iudicio sie de te prouuncio. Quid ad te, si meum hoc iudicium suspeuderint
naso viri illi famosi et Gygaute.s? Meum est periculum. Quin aaiplius
irritare volo nasutos istos et dico Hierouymi et Origenis commeutaria esse ^
meras nugas et ineptias, si tuis anuotationibus comparcutiu-. Quid, iuquies,
attinet adeo provocare etiam summa iugeuia in mci invidiam? Este, sis
humilis: sines tarnen me in te superbire. Quis prohibuit summa ingeuia,
ne edaut meliora et mei indieii coarguaut temcritatem? Utinam esseut, qui
meliora possent et efificerent. Denique et tibi minor adhuc furaturum me et i»
invidgaturum ea etiam, (piae in Genesim et Euangelion Mathei et lohaunis ^
meditatus es, nisi tu ipse anteverteris. Sola seriptura, inquis, legouda est
citra commentaria. Recte de Hieronymo et Origene et Tiioma hisque
similibus dicis. Commeutaria enim scripserunt, in quibus sua potius <|uam
Paulina aut Christiaua tradiderunt. Tuas annotationes nemo conmientarium is
appellet sed indicem dumtaxat legendae scripturae et coguosceudi Christi, id
quod nullus hactenus praestitit commentariorum , ipii saltem extet. Nam
quod tu causaris nee tibi ipsi per omnia satisfoctum tuLs anuotationibus,
labor est ante me, ut tibi eredam. sed ecce credo, non satisfeceris tibi ipsi:
Xeque hoc quaeritur nee petitur abs te. Quiu volumus Paulo suara quoque 20
gloriam salvam, ne quando iactet aliquis Philippum esse Paulo superiorem
vel aequalem. Sufficit te proximum Paulo esse. Nulli invidemus, si propior
fieri poterit. Seimus te nihil esse, rursus seimus Christum omnia iu omnibus
4. Koje 22, 28 esse, qui si per asinani suam loquatur, placebit. Cur displiceat, si per hominem
loquatur? Nonne homo es? Nonne Christi es? Nonne sensus eins in te 2,".
est? Quod si tu ipse politiori orutione et copiosiorc eruditione libellum liunc
ornare et augere vole.s, gratum erit. Interim etiam iiivito te gratum erit nos
potiiM rebus et sensibus Pauli tuo ministerio produetis. Veniam non peto,
si te hoc facto olfendo, sed tu desine offendi, quo nos potius otfendis et
venia opus habes. Dominus autem augeat et servet te inaeternum. Vittem- 30
bergae Vicesiraa Nona lulii 1522.
') MelancMlions Amwlaliones in Evangelium luJumnis gab Luther tatmclilich 1523
heraus, wieclrrum gef/en Melandithons Wilkn: „iam uon furor, sed ppr vim rapio, frustra
renitente autore" ; vgl. Bd. 12, 56.
:i^ 0 V ui 0 r t
VI
Wesseli epistolao
1522.
23Beffcl ©oefefoit obcv öüöiovt, Ijodjbi'utjd) ©angfovt, umrbc im 3al)xe 142(1
ju ©röningcii geboren, l'dif bcr tetiiT^niteii (£d)ule ,yi Sii'^ßs" Dorgetilbct, um er
in einem uon bou 33rübern Dom gemcinfanu-n ic'ebcn nnter()altenen .^?onüifte luotjute,
linirbe er im Cftober 1449 in Äölu al§ Wcss. Goesevoyrd ilc (iroiiinglien
immatrüuliert, fjjäter auii) f)ier 3um Mngifter promoöiert. 6inem JKufc bc§ Äur=
fürften f^riebricJ) 1. folgenb, ging er üon ba nacf) .fieibelberg, too er am 1. 3uni
1456 olä Magisk'i- Coloniensis Wessdiis (iüs/.fort de riruningcn in bie UniUerfitätg=
motrifel eingetragen, einige SBodjen fpäter, am 2;}. 2iuni, in bie 9(rtiftcnfafuttät
anfgenommen tüurbc unb nun in bcr ^Ibtcitung bcr Sealiften, in bcr fogenannten
via anliquoriun, al§ Sefircr Unrüe. önbe 14.")7 ober ?(nfang 1458 fam er nad)
5)3arii, wo er erft jur "liartei ber Sfotiften, bann ber ^Jiominaliftcn überging.
33i§ .ium 3ia'^re 1473, in mc(d)em ,«ijnig Vubung XI. ein fdjarfeS ebitt gegen bcn
5lomiuali^mu§ erlief, 'f)at er I)icr getefjrt. über i'enebig unb S^afet fc^rte er in
bie .^"»cimat ,inrücf, um {)icr in aller ctillc unb '^(bgefd)icben^cit fein Dictbemegte?
Scben ju bcfdilic^en. ©r meilte balb bei ben ("s-rater^erren in o>DD'fi'. tinl^ 6^'
ben JUeguIarfanonitern auf bem naiven IHguetcnberge, balb in ber Ciftercienfcrabtei
9lbmerb in J^rieSlanb, balb in einem Mionncndofter in öroningen. .^ier uerfdiicb
er am 4. Cftobcr 1489. '
SBenn man in bem „'JJlatcrial-- unb gormalprin^ip" bie (*igeutümlid)Ecitcn
ber reformatorifd)en Seigre jufammenfaffen mill, fann SBeffcl nid^t alö il^orrefDrmator
gelten; in ber ^uftifÜQtionelerjre )uie in ber Setjrc über Schrift unb Irabition
ift er tird)lid)4ürrett. 9lber er Ijat bog unfetjlbare i.'et)ramt bcr Äirc^e unb itjre
iRegicrungsgemalt ange,}meifett unb ift in ber l'c^re tion ben Satramenten, üom
3lbtafe unb üom (Vegcfener feine eigenen Söege gegangen. SÖenn l'utl^er in bcr
Üorrebc, bie uns l;icr befd)äftigt, iljn in gonj bcfonberem Wa^c al§ feinen Weiftc§=
tiertDanbtcu bc.ieid)net, fo beult er babei tuoljl nur im allgemeinen an bie fräftige
aSetonung ber göttlidjen ©nabe in Seffcle Sdjriftcn unb an bie mljftifdje ^uuigfcit
unb ©emntstiefe feiner (^rbmmigfcit unb If^cologie.
') 9Hf. ^}aulu#, Über äBeffel ©nn^fortd Sebcn «nb «cb" : .«at^olit 1900 II, © 11-29.
138-154. 226—247.
312 SBothJorl SU Wessrli (-pUtolae. Iö22.
'Bon 3Se1>[ä Scf)riftf n f)nt bie mcifte ikrbveitung gefunbcn eine Snmmlung
berjcfjiebener gibfionblmigcn üoii if)m, bic fogenanntc Jflvrogo. lllon fciint öon if)T
fotgcnbc biet 9Iu§gaben ' :
1. „FARRAGO 1 WESSELI || M. VVESSELl Groningen. LVX MVNDl ||
olim uulgo dicli, larae & reconditae doctrinae, [j Notuiac aliquot
& Propositiones, || quarum scries i^L' materia Jj latius uersa pagina ||
conspicitiir. [i In hoc libello tractalur. j| I De benignissima dei proui-
detia oia simuiter disponetc. | II De causis , misterijs & enectibus
dominicae incarnatio || nis ifc passionis. jj in De dignitate & polestate
ecclesiastica. De uera & recta || obedientia. Et quantiim obb'gent
subditos mandata & || statuta praelatonim. jj IUI De sacramento
penitentiae, & quae sint claues ecclesiae- j] de potestate ligandi &
soluendi. [j V Ouae sit uera cörnunio sanctorg. De Ihesauro ecclesiae. ||
de participatione & dispensatione huius thesauri. De || fraternitatibus.
&c. II VI De purgatorio , quis & qualis sit ignis purgatorius. De ||
statu & profectu animar5 post hanc uitam. itc. |, Decessit ex hac
luce M. Vvesselus An. M. CCCC. LXXXIX || in die sancti Francisci.
Sepultus Groningae in monasterio quod jl dicitur Spüalium uirginum. jj'
Sitehüdfeite bcbnidtt. 102 a?Iottcr (be^. I— XCVUI; bie erften 4
unbejeic^nct) in Qnavt.
aBolfeubüttet, ^'oicfaii, lltrcd)t. — Sie ^luägabc getjört ,511 einer ®ruV>)c
öoii Svurfeii, bie ^eitjdjr. fiit .Stitdjengeid). 18, @. 361 f. .yilammengeftellt finb unb
iDot)! aii^ 3'')oße ftammcii.
2. ,>^ FARRA : GO RERVM THEOLOGICA- || RVM VBERRI.MA, DOC- ||
TISSIMO VIRO VVES jj SELO GRONINGEN || Sl AYTORE. || In
hoc libello tractat IJ I De benignifsima dei puidetia, oiiiia l'uaiii- jj
ter difponentc. || 11 De caufis minerijs, it- effcctibus diiiciv in- ||
carnationis & pafsionis. \\ III De dignitate ^; potcrtalo ccclcfiartica.
De II Vera & recta obedietia. Et ([uantü obli- || gent fubditos mädata
& flatuta platorü. j] Uli De facraniOto penitentiae, & qua^ Rnt da- |]
ues ecclefia>, De pläte ligandi \; foluendi. || V Qua- fit vera cörnunio
fanclorü , De llie- || lauro eccielia', de participatione t*^: difpen- j|
fatiöe huius Ihefauri, De fraternitatib'' &:c. \\ VI De purgatorio, quis
& qualis fit ignis pur- [j gatorius. De ftalu & profectu animarum ||
polt hanc vitani. i'i.T. jj' Wü bev In'i b. Sommer, i'utljevbviirfe <B. 237
unter '■Rx. 76 bcic{)viebcncn litelcinfajfnng. litelrücffeite bebrurft. 00
Slätter (jbej. i — Ixxxvi; bie erften 4 tutbe^eic^net) in Cuart. ')tm
^nbe: Excuftnn Vuitfcmbcrgir.
Serliii, Xtesbcii, .RnrlÄtulje, *Jiiirnfactg ÖSTO., äßiltcnbetg !l'. uitb Ü* , .^luiriaii,
?Oien ^ofb-; '$m\sn IX, s:^, 146.
') Sgl. jutn gotgenben Soebcs, .f)ifloriid)=Iitcratif(i)e9 jut i8togvapf)ic 3(ol)onit ÄVÜel«:
Ifjcolog. Stubicit unb .«titifcii 1^70, S. 407— 444 unb meinen 9tuffa^: .^linne Siobc in aBitten=
betg, Safel, 3üric^ unb bic etftcii JInsgaben aBcffclfc^er Sditiftcn : 3eit|d)t. f. Jtirc^engcid). 18,
®. 346—372.
S5ottoott ^u Wesseli epistolap. 1522. 313
3. .FARRAGO ii Rem Theolugicaiuni iibeirima, ilo |i clinimo uiro \'VKS-
SELO Gro I ningcnfi Autore. I IN HOC LIBRO TRACTÄTVR.\\
I De heni(jnißima dei prouidctia, oTa fuauihr difponcic. '! II De
caufis, mysterijs, <£■ effectihus dominica inearna^ jl tiotiis ff-
paßionis. !■ /// De dignitate ((• piate ccde/iaßica. De uera
obedien |] da. Et qtiäfä obligct nuldata <(■ ßatuta prceJatorü. \\
IUI De facramenfo pcvnitentur , d'- qwp ßnt clnucs eccle 1 /irr.
De potestate li(iundi (f' foluendi. \\ V Qua; jil ticra cömunio
/hnctorum, De (hefauro eccle || fice, De partkipatione A- difpcn-
fntione huius fhe= j| fauri. De Fratern'datibiis, dx. jj VI De
purgatorio, quis d: qualis fit Ignh jnirgatorius. || De ßutu <(•
profectn animnnl post haue uifd, d'c. I; VII De eifdc fere rebus,
eiufdc cniditce aliqnoi epistolce. |J" Wit litclcinfoffung. litelvücEfcitc
bebruift. 132 «Blätter (mit 1-127 hc^.; bic crftcn 4 iinb bQ§ le^t:
uutie^eidjnct) in Cunvt, (e^tc Seite leer. 9(m (?nbe; ,Balilc;»\ apiul
Adanuim Petii. Anno M. D. xxij. Monl'e Scptoinliri. "
Äiianfc)cf)c Slg., 2?ambet9, SBctltit, SBrcSInu 11 , Xnrinftabt, Itclbcii, Jtaiif:
fuvt a. 211., [jftcibutg 11., ©iefecii, ®otl)n, .ffnmcnj St., flatUtuIjc, aJUiiit^cti iQ-,
^iünitetg St., lübingcn, iöafcl, fionboii, äßicii ;c.; ^>aii,jct VI, 233, 439. äBeigel:
Jluciijnäft 9ir. 27.54. "
4. ,P"'ARRAGO t[ Rerü Tlieologicarü ubcrrinia, nmlto, qi in || priore a-di-
tione, emendatior. doctüTu j| mo uiro VVESSELO aulore. |1 IN HOC
LIBRO TRÄCTATVR. || I De benignißima dei pironidetia, ola
fuauifer difponete. || II De emifis, myßerijs, (('■ eff'evlibtis dominiere
ineania= i| (ionis &• jiaßionis. ]| III De dignitate & ptate eccle-
fiaßica. De nera obedien || tia. Et qiiätä obligct tnadata <(■
ßatuta prcclatorn. \\ IUI De facramento pamitentice, <(■■ qn<e jint
cluues eccle \\ ß(ß. De potcßate ligädi cC' foluendi [foj. Ij V Qute
fit uera cömunio /hnctorum. De the/'auro eccle \\ fice, De participa-
tione (£■ difpenfntione huitis the= |[ fauri, De Fraternitatibus, <&c. ||
VI De purgatorio , quis (C: qualis fit ignis purgatorius. Ij De
ßatn dt; profectu animarä post hanc ttitä, d''e. \\ VII De ei/dc
fere rebus, eiu/de eruditce aliquot epistokfi. ," ^Jlit berfclbcn 'iiieU
eiiifflffung toie 3 (bic betatbifcft linfc ^Kcinbteiftc iitngctcbrt gcftellt).
litctrücficite Debnicft. 132 i^ättev (bcv 1--127; bie elften 4 unb bas
te^tc unbe,ieid)net) in Quart, (etjtc Seite leer. ?(m ö'nbc: ,BafiIecT,
apiid Adaninni l'uiri, ,\nno M. D. xxiij. Menfc lanuario. IJ"
ßiinnfe|d)c Slg., SBerliii, Ivesbeii, J^taiifiatt n. Tl., ßaffel, flönig^bctg,
Seipm 11., SDüiiit^oii .f)., itfüflocf, f8a]ti, Sonbon, SÜicn; *pnnjcr VI, 239, 490.
3n tuctcfiem iierpltniffe fte()en biefe öier ^tuggaben .lueiuanber? Söir geben
am bcften rücfmftrtä.
4 ift eine berbeftertc l'ieuauflngc üon 3, 3 3iuinct)ft ein üerbcfferter 5iacbbrurf
bon 2; binäUQcfonimcn aber ift eine 'iit. 7: Do cisdeni furc rebus eiusdcin ciiiditac
aliquot epistolae. Sicfer 3">uac^ä bedt fic^ mit ber, roic toir unten feilen Serben,
fur^ öorber mi berfelben IStooIIer?! *^reffe Inie Kanagn 1 beröorgegangenen
Söeffelfc^en iörief jamnilung :
;^14 ^oili'Dvt ,iu We.^>eli opistohie, l?i22.
.WESSE ;; LI : EI'ISTOLA ADVERSVS M. : Engelberliim Leyticnsem |1
EPISTOLA M. lacobj Hoec Decani jj Naldicen. ad M. Vvessekim. ||
Epislola apologetica M. Vvesseli aduersus j| Epistola [!] M. lacobi Hoeck. ||
Epistola M. Vvesseli, quid de spiritiumi \: 1' morliiorum apparilionibus
sit tcnenduin. |j Ex Epistola loannis Acmslelredamen. De jj siift'ragijs
&• celebratiöibus scdm Vvesselü. || Epislola Vvesseli ad Dccanü
Tiaieclesem ]j de loaiine Vvesalii; & suo periculo. ]} Impugnatoiiü
M. Antonij de Castio ordi j| nis pdicatoiCi cötra Vvesselum. j!" DJJit
litclcinfaffiiiig. litchütffeite bebvucit. 5tj (un'6c3cid}ucte) SBlättcv in
Cuavt.
ätipm ®1-, ätkilffiibültel, ^luitfnit, lUrcd)!.
o uub -1 finb Xxüdc üüu Vlbniit "Jßdxi in ^afcL Sie fiiib Unn bom bamalä
in bcr ':l.Sctvtfd)cu Cffijin aÜ füoxxdiox tätigen Ulvicf) .'pngUHilb ' bcforgt morben.
3tn Süniinev 1522 fd;vieb biefcv an Ünbian-: Wesseliis lolus est iuveutus, (lueni
velini castigatissimuin prodiru iioii in liicein, sed liiceiii in tenebras. *Jhif bie
furgfnltigc, üovfidjtigc .«ovvettuv beö Xeytcä' I)at fid) bev Aöcvauägebcv bcv ''.'(nggade
Dom ©cpteniber 1522 etmaö jugute getan, li'ic bie ©djlupcmevfnng ^''9':
Quam([uam inlinita a nobis restitula sint loca, optime lector, tarnen sunt, in
qnibus cuique suum iudicium integrum permittere uoluinius. Religiosi scilicet
in inimutandis in autoribus loeis, non ut quidain audaces scioli nihil non
pcruertunt, nimium suis somnijs lidentcs. £ia§ 4'>i'9>i'fll^ fl"d) bie Slusgobc Uom
Sanuar 1523 befolgte, betocift bas 'Jtad^lnort Slbani '^'etvis an bcu 3io'^aiiiiitcr=
Äonttuv Äoniab Sd}mib bon Äüfenadjt.^ Sicfeä fteljt ^wax fdjon in ber früf)cven
9lnsgabe, aber jeijt ift einiges geänbcvt, bjlu. I)tn,yigetoninien; geänbevt Ijat ■<>ng=
luolb ,i. 5^. bie folgcnbe Stelle, um fein fövicdjifd;, baä er untevbefjen fid; angeeignet
Ijatte, an bcn 5}lann ju bringen:
'J(n§g. bom Sept. 1522: '•iluäg. bom San. 1523:
Spero tarnen iani liunc autoreni
efficacem in oranibus fore, modo leganl,
nccpic cnini docet sicut ijisi, sed rog
S|)ero tamen iam liunc aulorcni
efficacem in omnibus fore, modo leganl,
adco rerum diuinariuii et liuiiianaruni
naturam penetrat. j e^ovaiav i'yjov (Mc. 1, 22).
beieidjei't l^at er ben Sdjlufe:
Idcirco et tibi, uiro iininii)us llieo-
logicis dotibus cunuilatissimo, suninnim
liunc Tlieolo'Mim nuncniiare uisum est.
Idcirco et tibi, . . . nuncupare uisum
est. In qua re si quid pecco, hugualdo
adscribas. Vale in dco, quod oportet,
Vale in dco. | ut licl per Clhristuin.
!liic 2. 9(u§gabe ift awi ber i'otterfd)en Cffiyn in aBittenberg T)erborgegangeii.
Sic ift nnbatiert. '.Hm Sdjlnffe ftetjt nur; Excnsum Vuiitcnibcigac. Vlber ans
') S3gl. übet 11)11 meine U^citrüflc ,)iir ^Kciürmntiuiic-cicfdjidjtc nii* S^üdjciii uub .^auü-
id)tiftcn bcr Sluirfauct 9{nläid)nIl)ibliol()f! 11 (»crtiu 1902), S. 45-85, fpciictt ©. 47ff.
=) %xhi\\\, 2ic ünbiniiifrijc »rioffniiiiiduun bcr Stabtbibt. St. Watlcu III (5«ittcil. .;. Safere
länbift^cu öcfdjidjlc, I)etaiic<((cci bom l)iftor. ücrciii in St. fönllcii XXVII, o. ^., 6t. ®a[Icu
1900), S. 249. ') aSal. ,vilcl)t IS, (fgli, ;}(cnlcim)nol.iäbic für protcftttiitifcf)c 2:i)cologic uub
Äirc^c »XVII, ®. 649 uub berfclbc, Zwiuyiiaua I, S.4Ü1— 4G;i, 11, 6. «5—73.
fflotiüotl -,11 \Vcs.soH epistohip. 1522. -515
einem in bcii 'Jlprit 1522 gcl)üveiibeii i^vicfe bc« 'Jlnbreas VUtljaincv an ^^ot)Qnii
9lmo(b uon ^JJ]avft--a?cviic( i^}littc(fvan!cn) ', ber aUi Äiotreftov in bov i'iittci-fi^eii
2)rudEcvci bicfcn Svurf überipadjt iiub l'UUjonicr bcbijieit t;nttc, ergibt fiel), bafj er
3lnfang 1522 evf(i)ienen ift.*
9lni frf)Unerigfteu ift bie Sfragc iiaii) bciii 4!cvl)ä(tnig tooii 2 imb 1. ^d) inLufjtc
meine fviil;or gcauf^crte 4"'l)^'ot(}cfc aiifii'd)t evl)nltcii iinb nur genauer prn,^iftercn;
2)q beibe J'rnrfc äBeffct q1§ einen bt5l)er Unbcfannten bem ^^''it't'fum üorftellen
unb mit bem l'lufprud) auftreten, SBeffelS üermifdjte Sdjriftcn ,;um erften 'DJtatc
bar,iubieten, onbercrfeits .^luar ber 2crt berfelbc ift, aber bie Dom ^''ci'Qi'^'Sct'cr be.^m.
.fforreftor ober Setter f)errül)renbeu £d)lnf5= nub übcrgaugsbemerfnngcn ,^unfd)cu
bcn einzelnen 9lbfd)nitteu Uou einanber ablueidjeu, fo bürften bie beibcn !l)rucfc
jiemlid^ gleid)^citig nnabijängig Don einanber unb an jmei jiem(id) lucit Uon
einanber entfernten fünften auf Wrunb ^tneier auf benfelben Urtljpu? ,^urürfgcf)cnben
.^'lanbfdjriften Ijcrgeftellt lurrben fein, la^ 1 in ;Sii"'IIc gebrncft fei, erfdjciut mir
g(eic^)faü§ nad) unc imr iual)rfd)cinlid). 2Bir erijieltcn bann folgenbeS (Stemma:
§f-x
mfdjrift x' 9lbfd)rift -x-
I I
Siuef 1 (^tooUc? auf. 1522). 1:xud 2 (SEBitlfiib., Sliif J522i_ iBricffliy i äiuoüc ; 3«ittc 1522).
I
Sriicf 3 (önfcl, Sept. 1522\
I
Stiirf 4 (SSafet, 3qii. 1523).
2ut!^er§ 5l>orrebe crfd;eint jum erften 5)lale in bev 33vieffamm(ung. 2)er
bortige lert mu^te ba^er aud) im fclgenben jugrunbc gefegt tücrben. Xa bie
1. 33afc[er 9(uigabe ber Fiirrago (oben ^ir. oj im September 1522 erfdjiencn ift
unb biefe bie 23rieffamm(ung rcprobu,iiert , mufe (elftere ijiuifdjen @^nbe 3iUli —
Sutf)crS l^orrebe ift ja Pom Jid, 3u(i [1522]^ — unb Slnfang September l)erQn§=
') (Sommer 1515 inücipjig immnttifiilietl, Sommer 1517 baceahiureui; artium (2)intri(c[
bct Uiüi'ctfität ^cipjig 1,542; II, .520). Sgl. noi^ .f). .g)ciben()cimet, SBom 3{ut)mc 3oI)niinci
©utciilicigä (9Ibbriicf quI ber öom fiilerarifi^cn Slu-äfc^uffe für bie Üßaiiiäct föiitciibcrgfcict
Ijctau^gcgebencii J^cftfdjtift) , 3)iniin 1900, ©. 42. -) filiert 3fitfd)v. f. .Hirdjeiigcfd). 18,
6. 639. ') 3d) Ijabc friif)ct ff. ©. 312 ?1. 1) ber 9Jobc=.^l)po»)c!c juücbe bie üotrcbe iii-ä 3nl)i-
1-521 gelegt, aber bniiii luiivc iinl'ctftäiiblid), bnfi fie iüd)t fd)on in ber ülMttenbergct 'JüiSgabc
bct Farrago Hon ?lnfniig 1522 etjdjeiitt aigl. niid) fd)oii ßnltietoii bei .ftöflliii, 9J(ortin ßiittjet ■' I,
©. 790, 91. ju ®. 647). Übet'^aupl tonnte id) je^l aw jenem Gtft(ing>3auffatj jiim gtoficn Seit
bie Slrbeit ber !pcnctope Won5ie()en. Jic fdjttjodjen ij.'limftc bev bort eingenommenen *4-'Dfi'''-nt
ftnb folgenbe: 1. ift cä eine unbewiefcnc iliorouäfclinng, bnft bie ?lu-5gQben bon üßeffel« Fanufjo
aSittenberg, ?lnfang 1522, unb S'aiel, September 1522, mit ;)Jobeä ?lnttiefen()eit in biefen Stribten
im 3''ffln'nienl)ang ftcl)en müßten. ^\d) ()atte mit^ ba ber Slutotitäl licdljoff^ untcrnjotfcn.
aber biefcr 3nfnnnnt"I)a"fl ift I)bd)ftcnä iBnljrfdjeiiilid), feinesfoll?- bürftc borauf ein ganzes
föebäube bon St^liiffen unb .'pl)potf)efen gegtünbct iscrben. 2. f^ür Üiobco Sefud) in aBittenbctg
bei Sutfjer ift bie einzige Cuelle bie Vita Wesseli bon .fjinrbenbetg. Sic ift in bem Zeitraum
1561—1574 ticrfafit, ftcl)t otfo ben beridjtetcu 6tcignii)eu redjt fefjr fern. Jto^bcm tjottc td)
31fi
"HpitDort \u Wesseli ppistnUie. 1522.
gefonimcn fein, iöcgonnen fabelt fniiu ja bcv Siucf ber Sviefjammdmg nod) öov
(5nbe 3uli, ber ^öuviotbogen, enttjaltnib litcl, SnrjdtsBev.jei^nil, Traefatio Luthcri
unb M. Vvesseli vaticiiiiiiin foniitc .^iilc^t gebnicft U'urben fein, aber fertig gcuiorben
ift ber !Jrucf bcr Sricffammhing fid)er erft furj üor ber 1. 33nfeler Fanago=3(u§=
gäbe. !Senn bereu |)erausgeber Ijat offenbar gar ni(f)t me'^r 3cit gefuubeii', bie
Sricffammtung grünb(id) burdjijiinrbeiteii unb itjren SntiQU mit bcr Farrago 311
bergleid)en, fonft tinirbe er »noljt genierft Tjaben, bo^ er 9(us,5iige unb einzelne
3(btd)nitte aus eiiiielueu Briefen SÖeffetö bereite in ber Farragu gcbrad^t '^attc.
3)ie Sorrebe crfdjeiut gebrurft bei Auiifaber II, 89, banad) Erlang, op. var.
arg. VII, 495—97; beutfc^ ©ielebeu (1564) 1, lOO"— 09''; 9lltenburg 2,206-07;
ecipaig 22, Appeml. <B. 79-80; maliij 14,219—28.
Otto ßlcmcn.
V Ii r i s f i a u o i e c 1 1
Mariiiius Liitherius S.
elia.s Tliesbites Propheta oliin, cum seriuo dominl cs.set
preciosiis nee abundaret visio S occisis uuiuer.sis peue Pro-
phetis ab impijssima le.sabele, arbitrabatiir scso reiicttim
esse .soliim. oh id iiitae {lertcsus optabat animain .suam :.
(olli, (|uod imii.'i impar sil>i uideretur ferendo oneri iutolerabill
impij.s.siini populi et priiieipiini eins, nescius adbuc sopfem
milia domiuo relicta et Abdiam emn ceutuui Proplietis
latitautibu.-; seruatum.'- Quae parabola, si paruis Jieeat eomponere magua,
liiiius mei seciili esse videtiir. Ej;o enim iiescio (jua doi proiiidciUia in 1»
bnnml? Don il)t nod) ,iiriiilid) niel retten ,(ii töiim'ii sicfllnulit. ^efe' 'itict iiiüd)tc id) fic übrrljnulit
nicf)t iiic()r als föefrfjidjläiiiiclle gelten Infjen. *,!tufjet bcn tcilloeife tollen ^rttüuicvn, bic irf)
jcUift fd)on nnfgeftorf)en ^otte , l)at 9!if. ^'nnluä (|. d.) nodj eine gonie iUeilje anbcrcr nad)=
geltliefen. Speiied .fintbeiibetg« S8ctid)t iibcv iliobeS iScfud) in 31Mttenberg ift, hiie .ffolbe,
2l)CDlog. i'itctntiitseitnng l.sSs, Sp. 25:! nrteilt, gaii,; fonfii-ä. .fiiirtientu'tg beruft fid) iii feier;
lid^fieni Zunc auf ba^ ;Viigni« lljonin-- i^lnnretä für eine S,(cne, bie biefrr gar nid)t inil
erlebt I)aben fnnn. ©pciteften^ im J^ebriiar 1524 ift iMaurcv liüit älUltenberg in .Huiiftaivt
lüiebet eingetroffen (»gl. bcn 93tief gelij: 3tal)tl)er8 an il)u, älUftenbetg 1. Wätj 1524 bei |iorl=
felber, Melanchthoiiiana paedagogica, l'cipjig 1892, S. 125 ff.), unb bn* öSefpröd) üiit^er^
mit .ttarlftabt im ®d)U)nt,ien SSnren ,yi ;^eiio, iBobci iJulfjet .ffarlflabt ,inm ;^lueifampf l)etan§=
fotberte unb if)m einen Wolbgutbcit rcidjte, l)at evft nm 22. ?lngnft ftatigefunbeii. (ilgt. ,)iile^t
•Saxqc, 'Kninai SPobciiftein Don .ttavlftnbt II, Veipvg 1005, S. 125 ff.). — ?liid) bet 2itcl be^.
Don ,^luingli ,vtni Itutfe befbtbetten ^^tief.? Hon .fioen beloeifl butdjanä niri)t einen SSJittenberget
2lHfcnt()nlt ;KobeS. C^t benjeift nur, bof) ber i^rief l'iitl)er bor 3o()ren .^igcfdjirft ift. ©djliefilid)
ifl nid)t einmal fid)er, ob bcr iUelatinfatj apuil (picm ... auf Cutljer geben muffe. Sic
(ftft^einniigljcit ber Kpistola beftimmt fid) übrigen? nod) ethia-3 geitaner nad) bein 35rtcfe bc-ä
^ctru^ loffann« on garcl in Strafjbnrg, ij^afel IH. Sept. 1525 bei .'permin jarb, Correspon-
dance des r^formateurs 1, 384.
'; /. Reg. 3, 1. ') ///. Reg. in, 1 sq.
5öoth)otl jii Wesseli epistolae. 1522. 317
publicum raptus, cum moustris istis iiululüciitiaruni et poiitiliciarum lejfum
et falso noiuinatae theologiae sie puguaui, ut me soluui esse piitarem. Et
si satis mihi semjier fuerit auimi, ita vt passim mordatior et immodestior
accHser prae nimia qua ardebam fiducia, semjier tameu id o|)taui, quo tollerer
s et ego de medio nieorum llaalitarum et eiuilitcr luortuus iu augulo uiilii
uiuerem, prorsus desperans nie possp quicquam promouerc apud ereas istas
IVontes et cervices ferreas impietatis. Sed ccce et milii dieitur esse doniino
reliquias suas saluas etiam in hoc tempore et Prophetas in abscondito seruatos.
Nee hoc solum dieitur, sed et cum gaudio ostenditur. Prodi)t on Vvessehis
10 (quem Basilium dicunt) Flirisius Groningoiisis, vir admirabilis ingeiiij, rari
et magni Spiritus, (juem et ipsum apparet esse vere Theodidactum ', quales
prophetauit fore Christianos Esaias^, neqiie ciiim ex homiuibus acoepisse''
iudicari jiotest, sicut uec ego. Hie si mihi antca i'uisset lectus, ]ioterat
hcstibus meis uideri Lntherus omnia ex Vvesselo hausisse, adeo Spiritus
i^' utriusque conspirat in uiiiim. Mihi uero et gaudium et robiir augescit,
iamque nihil dubito me recta docuisse, quando tam eonstanti sensu peneque
eisdem uerbis, tam diuerso tempore, alijs coelo et terra, alioque casu, sie ille
mihi jier omnia eonsentit. Miror antem, (juac infoelicitas ohstiterit, quo
minus in pnblieo Christianissimus hie autlior versetnr, iiisi in gaussa fuerit,
2» quod sine hello et sanguine uixerit, qua vna re mihi dissimilis est, aut mctus
iudaeoruni nostrorum eum oppresserit, <jui suis inipijs iii(|uisitionibus iu hoc
nati videntur, ut optimos (luosque libros l'aciaiit hcreticos, fpio siios Aristo-
telicos et plus (piaiii hereticos iiobis statuaiit (Christianos, quoriim (liiis den
uindice iam dosinit in eoufusionem. I^egat itaque ))ius Icctor legatque cum
-'■■' iudioio, quo maxime hie praestat . quod et egrcgio fbrmat , et quos in me
offendit nimia asperitas, in alijs nimia dictionis elegantia, hie non habeiit
quod querantur. Stilus est triuialis, ae pro seculo suo, res ipsa tructatnr
modeste et fidcliter. Et si in stercoribus Eiinij legit aiirum Virgilius, potcrit
et ex Vvesselo nostro legere, quod opibus eloquentiae suae oruet 'riieologus.
30 Dominus lesus addat ad hune multos alios Basilios.
Vale, Christiane frater. Vvittenbergae. III. Calendas Augusti.
■i8 Vergilius .? und 4. 29 oriiet) .-iddet -ü; .•ulilat i
') 7. rhess. 4, y. ») rielmehr In: 31, 34 Y ') Gut. I, 12.
säs;*s:*s^^säsäs;*s*s*s^^s*s*s*s*s*
(i:\n SeubBricf ü6cr bie 3ragc, ob aurf) jcmaub,
of)uc C^Jauku ücrftorBcu, fcliti iucrbcu möfie»
1522.
jDie .Oevrcii ö. iHedjentia'g xvaxm lange in S($k'ficn anföffig; am Einfang
bc6 fcc&3f'^utcn 3af)vl)nnbert5 vcid)te if)v Jamiücnfilj 2yinbifd)bovau bei i^vel)ftabt in
Scf)(ciien für ben llntcrl)alt cincv ;Kcif)c üon Scibncu fnapp aus. 9Jiit innigen 3?rüberu
trat barum •'pane ö. Scd)enbevg in bie Sienfte ber böf)nnfd)en unb nngarifcfjen
Äönige. SigiSnnnib unb julc^t fiubrcig befenncn in jol^ireidjen Ihtunben, bofj
.^oni b. Sedjenberg i^nen „mit ©efol^i; feineS SL'cibeS unb ©utel oft unb bide"
gebicnet itabe. !Jnt()er fpielt in feinem Senbbvief barnuf an, bafe 9!ccbenberg „üiel
mit ben Ungläubigen leiblidj gcftritteu"; es finb bie iüvfcnfelb^üge gemeint.
Surd) bie ©unft bev Könige rouvbe ea bem ©belmonn mijglic^, einen bebeutenben
ffivuubbefife yifammcn^ubringen ; er ertt^arb neben Dielen Sanbgütevn bie ipevrfd)aften
iSd)talDa unb S^euttjeu an ber Cber unb (jatte Sd)(o§ (Vrepftabt al^ '^«fanbbefitj
inne. 1 3ll§ 5|}fanbberr t)at er in 5*erbinbung mit beni iHate bon 5rel)ftabt,
namentlich bem yfatS^errn Seorg ^pe^olb, ber Stnbt bie eöangelifdje '^Ucbigt
Berfdjafft, unb tnie *4>e^otb l-">23 üor beut 33ifd;of mutooU um bie ©eneljmigung
für einen Intbcrif djen ^^Srebigcr bat, fo n.iar 9{ed)enberg auf beut fdjlefifdjeu
gürftentage ju örotttau 152-1 SBortfüfirer ber et)angelifd}en Stiinbe. @r ftarb ju
i'rag 1537 (ügl. C^nbcrS 3, 444—5).
Söie tarn nun 5Rcd)enberg .^u ber lu'rbinbung mit fiutber? ®a| etwa
5Jtetand)tl)ou fdion fo frütj^eitig mit ;)?ed)enberg5 Jreunbe, bem ^''fi'rn üon ißerge
3u .^errenborf bei Gilogau, in "^e^ieljung ftanb, crf(^eint au§gcfc^toffen. iffiir fel)en
öiclmef)r au§ 2utber§ Sdjreiben, baf, bie F^-rage n{ed)enberg§ burd) i'ermittohing be§
©rafen ?tlbred)t VII. udu l'cnnöfclb, ber and) fonft gern Vlnfragen an Vnt()er ridjtete,
und) SBittenberg gelangt umr. Cb in ber ®enieinbe (^reliftabt gcrabe üiclc ©eniüter
burd) biefe Jyrage bennrntjigt Uiarcn ober gar fd)on n)ibertäuferifd)e 5lnfid)tcii fid)
bort öerbreitct Ijatten-, ift feljr .^Uicifeltjaft. l'utf)er§ ^Inttoort befagt, er luofle
3ied)enberg, her öiel mit ben Ungläubigen (luvten) geftritten, anSrüftcn, ibnen (ben
Ungläubigen) ober benen, bie üon iljrer UH'gen fragen (h. b- entmeber: in ibrem
Sluftrag, ober: um it)r .&ei( betümmert), mit redbtcm @rnnb fid)er ju begegnen,
(finem alten .tfänipfev miber bie lürfen, Uue e§ ja iltedjenberg mar, tonnte umfo-
mel)r felbft ber ©ebnnle einer foldjen Vlnirage toinnu'u, als ja er fouiobl, mie ja audj
iiüUjix an ben dürfen aud) gute t^igenfdjaften beobad)tcte (ugl. 3. Sß. oben S. 2G1, 29).
') Sjci^icU ©cnealogifc^c Snmmhnigcii nuf bot !i<vcvlaiiov £tnbtbililiot()ft. Uifuiibcii
auf bem StoQtc-ntdjiu SBu'^Iaii. ') £p .ftiiftliii in v^,cittd)r. b. ücrciitÄ f. öjefd). Sdjlcfifii?
0, 1S6; örbmanii, Siiitl)fr unb feine iöcjieljuiigcn )ii oiljlefien 2. G9.
SEnbbviff (111 fiiiiiv u. ;Hed)ciibcvg. 1-V22. :!lii
3u SBitteiibevg tjnttc ^'iitt;cv in bi'v '^»vcbigt üom 7. ©cptember 1522' mit
gvo|er &nt)cf)icbcnf)eit bauoii gctjanbcU, bafj fvcmbcr Öiloiibe unb (\üvbttte bcm
5}Jciifc^cn nictjt I)e(feii. Sic 5lu5fü^rlid)teit, mit bev er biee tut, Eöiiiitc bic
iücvmutung iiat;elcgcn, er I^q6c bic (Vragc eben erft beljanbelt, nümlid) in bcni
(scnbtn-icf. Sonftige 9iad)vic{)ten iiticr bic ^^cit bcr ?(6faffnng unb bes 2;ruit5
finbeu lief) nidjt. Ser aBittcntcrger Urbrurf bnticrt ben iHief nicfjt; erft bic
fiibbeutfdtjcn '•Jiadjbvuctc l^abcn: am ^JJontag nad) Slffumptionü Maxiä 1522
(IS. Slnguft). Xai tj^ben fie nid)t nue bem Criginal. (5:in nn« Söittenberg
jugetominencr S^rucf niuB bie-j Saturn I)anbfd)riftlid) getragen ^aben. Cber ber
Srucfer erhielt e§ mit einem 53riefe beä ©cfdjäftsfreunbeS in SBittenberg unb übertrug
baä 3?riefbatuni vul^ig all ungefäbr rid)tige Eingabe bcr iUbfaffung ber Schrift felbft.
2)a§ Sutber ben 33ricf aU ein fiffcnttidjcs Senbfdjrcibcn balb fclbft burd)
ben Ixnd öcrijffeutlic^tc, ift uid)t ^u bezweifeln. SSiv reil^en i^n bc«l)alb unbe=
benf(irf) unter bie Schriften bicfcg Staljre».
^K u § 9 a 6 e n.
A „&t)u l&enbbriff 9Jiar l'utficrl \\ bber bie frage+ Cb aud) pemanbt on
gtQW= !i ben öerftorbcn fetig locr= jj ben müge k. ' 9(n (fr ^lanfen ,, üon
rcd)enberg jnr ;' frepftab ic. !| Uuittemberg^ Ii" *)J{it litelcin.faffung,
red^t^ in ber unteren Seifte bic 3af)K§,^abI „15SS". Sitch-ürffcite bcbrurft.
4 93(ätter in Quart, Icfete Seite leer. X'lm (5d)Iu§: „WartinnS l'utber."
Stucf uon Würfel Sdjivlciilj in Sl'ittciibcvfl iU. Summer "Jit. Xi'-i 9lnm.,
S. 241 9h. 82'-).
fiiinntefc^e Slg., Setliii, sPvcslnu 11, Tvcsboi, (f-ifcnnd), Oiotl)«, 'JJÜiiidjeii §£(■
unb U., liüriibctfl St., fliuftoff, Stiittciavt, äßciiimr, älMtti-iibevg i'., äBolfenbüttcl,
Sßotm?, .ftopciifiiiflcii, l'onboit, SiMen |).; iffieller 217s
B „9lin Scubbiieff S. ^Jlartini , i'ut^cvi, über bie frag, j €b aud; l;einanbt,
on Ü gtaubn öcrftoibcn, | feiig hjcrben , müg. [1 M. D. XXIII. jl" 9}lit
Siteteinfoffung. 4 93lätter in Cuart, letzte ©citc leer.
Jriirf üoii SilUiiii Ctmiir in ^Jliig^buvg; ü. Sommev *Jir. :!33, ^Sanjev II, ITIK
Sie ©ifm^ilnrc l)ici- tjnbcn ßunndjft einen aiibcrn Sc^Iitfj. ©latt ber Uutcv:
jdjrift „9Jiattimi-> i'iit()cv" ftcl)t Ijicr „Öieben 511 SlMttemberg, nm Dioiitag nnd)
*Jlifumptioni-3 ÜJiarie. 2aiijent fiiuifl)inibett imb im ^tonininb^ininiiitjigften." (fo 1!'
unb /)'■-; IP mit nbrecidjeiiben ,'^ei(en(d)tiiijcnj. Tann nl'cr iiicid)cn bie 6vcm^
plote bieict OJtiippe iiod) lueitct in ben £d)lii6}cilcn CiH^, >'^. 4— 1 üon initein
Bon cinnnbev ob;
/}': gcftreiig/ gotte-- . . . linb || erbciil . . . filjjftieitlid) . . . dUljcit . . .
Änanfejc^e ©Ig., ÜJliindjcn .f)iSt. unb 11, äöiou.
Ji-: geftrcng' gotc§ . . . imb \\ erbeut . . . gtjHftenliri) . . . nll.jeit . ..
.ffnaafejdje 2lg., ätcvlin, aonbou.
B': geftrcng gotf-5 . . . m cv |1 beut . . . 6f)jiftctiri) . . . oUji'it . . .
ifnaafcfdje £[g.
B' 11. Jl^: ,)ü !1 aiUttemberg . . . DJiario. |1 Saujent . . .
.Rnnnfcfdjc Slg., i'evliii, iöreälnn ©t., Etesben, (Jrtangeii, (Soibn,
^alle 11., .Sjamburg, .f)eibelbetg, l'eipjig U., '•JJiirnbetg St., ßonboii,
SUMcu.
B^: ju aBit II tembcrg . . . 'Hiatie. lau || fcnt . . .
Sie Seiften ber Siteleinfaijung finb in 7i-unb I!' gleidjnttiggeftcUt, anbeii'm B' .
') Unf. 9lH§g. 10», <B. 306,4 — 310, 30.
320 ©enbbricf nn ^laii? H. iticdjciitcrg. l-=i22.
C Sitel unb ©a^ uflo. une in />', bod.) „^.'utljere:" 3- 2; „ijemanbt:" 3- 3,
iinb '^intev ber 3af)rcS3Qr)( ftott bei ^puufteS ein 3.
5;ie ©c^luSjEilcu lote in -ß'. — £viirf Hon SilUaii Clmnv in Slngäburg.
Berlin.
D „Q\)n Scnbfijiff '' 5Jlav. Sut^erl bber bio '! fvagc. Ob anä) l)e= ]1 mant oit
glniibeu • ücrftobeii feiig U'erbcn muge. , Sin 6v ^lonf^eu öon jj
red}enbevg ,yiv freljftabt.-. || Söittenibevg. \\ 9lnno. 5Jl. ®. XXiij ;/' ^Jlit
breiter iiteleinfaffung. 4 93Iätter in Onart, tc^tc Seite leer, nni 6d)hi|i
loieber: „^JJJartiniiS Vntfjer."
iTuct iion Solfiinng ©türmet in ©vfurl.
])': fliinnteldje SIg., 9ltnftabt, Sevlin, (^ronffnvt, .fiainbiivg, ßonigibevg 11,
aBiitenbetg ß.; i^Minjcv 1717, u. Jommet -Jir. 33:'.».
D^: (J-j gibt (Sj;., bie in bcr llntetfdjrift „53!cittinu-5" ft. „OTartiun-?" Ijobcii.
iSevlin, 2'vcsben, ftijnigjbctg 11., äBctnigcrobf, l'onbon.
F „Criii Seiibbiicff !| S). 53lnrtini .t'uttjcrs, über , bie frag, ob and) l)emant |
on glauben uerfto!= ,| ben, feiig luerbe i mog. ij '^ « 931. S'. Ji'iij. ]|"
5Jlit liteleinfüffung. 4 Slötter in Qunrt, le^te ©eile teer. Sdilu^ nac^ II.
litcleiniajiiing bcr in A nacf)gi'ic^nitten. Irnrf Hon 3ob- .Hnoblond) in Strnfe:
bnrg (U. Jomnier S. 242, 83E).
,Rnaafcfd)c Slg., Bamberg, ^Berlin, l'lüiidjcn Jy)6i. nnb 11., 'Jiiivnbevg ©lU.,
Stnttgntt, Sonbon; ^lionjcv II, 1719.
2)ic ed)rift fte^t SÖittenberg C (155.1), 424»— 25'"; Seua 2 (1555), 266''
—68«; Slltenburg 2, 349 — 50; fieipjig 22, 303-04; gS^ald) 10, 2314- 10;
be SÖctte 2,452—56; grlangen 22,32-38; (5nber§, S8ricfu)ecl)fel 3,444-45.
Sernev Unfd)iilbigo '•Jiad)ricl)teii Hon 1728, ©. 1017 24.
Sier Stammbaiini ber Srnrfe ift nid)t üötlig ttar, ba .1 uid}t fidjer als
UrbrucE ^n ertueifen ift. B tmnte red^t irofil auf einen bicfeni näl;er aU .1
fte'^enben 2)rucf .^urütfgebcn , bn ScSarten non II aU Sefffel^ler, »uie fie nur einer
Jpanbfc^rift gegenüber ertliirlid; finb, erfdjcinen ifü üerfnrfjte gegenüber fürfidjtige,
ftdt)elin gegenüber fdjetc). 3iniiierf)in ift A aU öltefter SJruif f,u beieid)ncn, ba
it)ni ba§ S)atuui ber übrigen (152:!i feblt; bie ;'^)al)l 1522 in ber Äanbleifte belneift
jebod) nid;ti.
i^on ben brei als Jl ,yifaMnncugefnfeten 3)rnrfen ift U'oljl /.' ' ber urfprnnglicbfte,
in /?■- finb bie iliaubleiftcn beS litel-J Vicrtaufdjt unb einige ©teilen, ,iumal Trud=
fet)ler, im 2ert geäubert, in JP ber ©dilul (bie letjten 4 3eileni neu gefctjt. Sin
7?^ fd)Iief{t fiel) I' an, bos ben lert Hon /.'■' unUeränbert bietet, aber ben litel
(bie Snterpunftioni änbert. Slnegefdjloffen ift freilid) nidjt, bafj bie PntUMrt'lungs-
linic gerabe nnigetcl)rt Don <' über JP, B'^ nad) />' fül^rt.
Sie beibcu "Srude />' nnb D'^ finb bon .1 abgeleitet. /•,' ftiuinit im litel--
bilb ,yt .1, ber le;it ift aber bon /.' abljängig, unb ,voar ber Slufang luid) /^'',
ber Sd)In| nnd) U' ober bielleidjt gan.) nad) einem uerlorenen /^-'Xruif, ber
j>oifd;cn /?' nnb B^ ftaub.
2)ie Xertabloeidjnngen finb in ben Lesarten alle ber,ieid)net, bie graniniatifdjen
ortt)Dgrapl)ifd)en ,yini größeren leil, ba eine ,\nfammenfaffonbe (?l)arafterifieruug ber
©rommatif unb Crtljograbljie bei bem tleinen Umfang ber Sdjrift nidjt Uiol)l mbglid) ift.
SciibBricf an ■'Qani ti. ated^cnbctfl. 1522. 321
^luv folgcnbcö (ii^t ficf) aU fiebere (^igentiiniIid)foit I)eröovT)e'6en.
S)ie auslnutcnben c finb in B imb K in «iel lueitcvcni Umfange bcfcitigt aU
in yl, bogcgcn finb gcbetftc c in L' unb befonberä in A' niel}rfact) gegen .1 getualjvt.
Sev Umlaut bcä u ift in BJ\ ober in einem bcr beiben öfter burcf) d
6ejeicl)net.(fo in fräöel, ftdnb, fcl)dblid), fcfjd^), burd^ 6 nur in luutd^en {li}
ertuotung B'E, gan,} unterblieben in befantnufe. — 2)er Unitant üon ü ift
in B, feltener in F and) mebmials burd) d bcjeidjnet (gndbig, fdjiudv, ludr,
gemd^, tfidtj, unterblieben in majeftat (BE).
S>er Umlaut t)on an unterbleibt in BBE in ungläubiger, gloubt. 2)er
Umlaut Uon o (6 unb ni fteljt in BF gegen J in güttlid;, friitid), tuolleu;
in D im Slbüerbium fd)un. Xcx Umlaut Don n ift gegen .1 ;lfegel in /</•,' bei
für, über, ferner in fünbcrn, fünben, fnnfff)unbcrt (nur B). bcrnünfftig,
.^ttrnen fnur B), er fe'^lt gegen .1 in Ingen, nutjtid) (aud) D), unirbeu
(Äonjunftiö), in 7) beim ''l'hirat ft)rud^ (metjrmalä). 3u " = " ftf^t Umlaut
in BE bei nbcn, öcrfiuiid) \B ^at iei, in /> and) beim .fionjunftiu tl)i'i.
Sie neuen 5)ipl)tl)onge fet)len in /;,' in beu SJBörtern üfj, bffcr, uff, and;
in tüfel; für ei fielet ce in BE bei peen. ©inigermafeen fcft ift ber Unterfd)ieb
uon ai für beu alten iJipfit^Lingen, ei für bie iicinge i nur in />'.
Xn 2>ipt)tl)ong no crfdjeint in BJ! öfter in ber 6d)veibung u, für üe ftel)t
l)ier n, in Jt aud) ie. 3;enientfpred)cnb ift aud) baä alte ic in BE betualjrt,
aud) in \)cnier (E), l)cbennan (/>), i)eglid) (B) unb fel)lt ba§ neue ie in
bifer, Dil, gefdjriben.
3;cn u (li) für o in fumnien, tnmpt (£■), antluurten (i?/;^), fünft (Ts')-
tünbt {BEj gegenüber fteljcn mog (E), niugliri) ili) mit 6 ftatt i'i. Sag
®el)nung§4) ift in BPJ beu tjormeu jn, jv, jver, jm frenib, ebenfo in
nemen, eere, fteet, geet, mcer; überhaupt fct)lt Hl! jebes nnctijniDlogifdje l)
an^er in ttieümcr unb beu (Vormen öon t^uu.
Sei beu f=!Öauten ,^eigen BE beffere (ctl)mologifd)e) Sonberung als A.
Son Unterfcbieben in ber (^(erion ift l)cvUor,\nl)ebeu: ftatt finb bot 7? fel)nb;
ftütt tueifj HE: luai^t, loeljfjt, Bon wollen Ijabeu bie Sormen mollen, uioll
(itonjuntt.), iDolt (-Roniunft. "^^rät.) in BE 6 gegen o in .1, Don fönuen
tautet ber Äoniunft. *prät. in BE fünbt gegen tont {A}, üon toerben biefelbe
5orm mürben gegen mürben in .1, eiiblicl) ftel)t in BE id) erbeut gegen
erbiet (A).
SSon ein^^elnen SSortformen ift tjertior.yibebeu : bie uolle iiorfilbe in belel)bcu
(7?), genebig, gelaubt (B), für- in E ftatt Bor-, bon Diadjfilben -ideit >■
-igtait (BE), -ni§ > -nu^ B -nü^ E; ferner benn " bann HE, nic^t
>nit, nitt BE; f onbern > fonber BDE; fold), melc^ BE (-lid) .1);
fDutemol > fe^tmat BE, fel)tenmal, fel)teinmal E; pfort > ^ort
BE; nalje" nad) BE; i)ber, Dglid) "~ i)eber, l)egflid) /.*; enblid) ober
in ber iu'beutuug Uon aber /j/v'.
Sut^er? Söette. X, 2 21
322 ©nibh-icf 111 .^inii-3 U. i)Ied[)fn6er(i. 1522.
Wiiiibc uiib fvib 1)1111 (W)rifto. ^^Imcii.
^cftn-iiflcv l)cvr. C^-v l)att bd) iul)v ji)niicn tafjcii melm i-\nebic-\cv
lievr 0)vaff 5lUuTd)t ,pi l)taii-Jielb .'c. an enn- t-ieftveiift ct)n
id)vifftlicl) imtcrridjt p tliiiii iibev Me \xac\i\ ab nud; bie, jo
jr^ Liii f(latolH'ii ftcvC'cn, Wott miuic ober lucrbc iclii'i madjcii, Taiiüt ■■■
clur (vfti'i-'iifl/ lind) i^t'iii 1H' lud mit beii uiuilcUibiflcii letipUdj
flcftvitten, and) fleljftUdjen f)nniafd) l)abc, ^^micu obbcr fo Uon jljrcr Inecjcii fvniicn,
mit frefftigem iinb recf)tem tiniiib ftd)cv ;)it bc(\«^ncii, Tciin t-i niid) bet) uns
nlf)ie nnnb ,5n ,]cl}ttcn Bct) bcu ntlcr l)6d)l"tcn leuttcn nie- Oviflcnco unb jcinc-?
!llcl)d)en nllni t)avt, ftcftrcnn nnb (iot(irf)cv gute nlfo niificniefe gebandjt, bii-^ m
cv bic uienfd)cn )o biil)t)n Uia'tfcn nnb ]\\x einigen t)cl)n gejdjciffcn I)aben joUt.
*j. 7?. sff. Unnb Ijcibcn l)l)ren grunbt geftellet nn^ beni 78. pinlm, ba er fpvid)t:
'Sollt Ö)ütt l)nn cU)ictel)tt l)l)n luerffen nnb lueljttev nidjt gncbig jel)n obbcr
foltc ev fel)nc barm^ertutfelit fiiv nnb fnv obgelialuen I)nben obbcr fcljney
crbarmcn-J bergeffcn? nnnb l)ni ,iorn fcl)ne barniborliicfelit Bel)nlten T ^^tent anfj '■•
. liui. 2, 4 *^(anlo 1. 2l)imü: 2.-. 'Wolt mill, bao alle nu-n)djen jclig mcrbcn nnb \nx
ertentnio ber Umrl)el)t fonien.' l'ln^ bifem finb fie Jneljttcr gcfaren. nnnb
ge[)atltcn, bo-j und) bie tcnffel enblid) erlojct niuib nid)t cluicflid) lu'rbanipt
btel)ben luerbcn, nnb biel bcö gleljdjen, bec- fid) ci)nv nnf; bcm anbevn fpDnnet.
''^Iber t)V)rnnff \h cinttlDortten, ninf] nuiii nnfjcr bnnrfen nnb Ciotti-? »>
liuirl)el)t gor lucl)t fnnbcrn nnb |*i*l.x'iij| i)l)e bnrob l)ciUcn, bn>j im)r Wott nid)t Ingen
ftrnffen, fonbern Diel cl)er ,yi lafjen, bciv aüenu'n)d)en, enget nnnb tenffcl nerloren
Incrben, beim bn-s Okitt nid)t fottt Uiarl)ciiitig jel)n l)nn fel)nen Uuirtten. @»
fompt folid) fragen anfj menid)lid)er natnr angeporncm |nvlinl',, ba-? fie fid)
()art bcluegen Icfft, bao fic nid}t Unffen foU bie nrfad)e nnb grnnb folid)'^^ '^■'
gestrengen nnb crnften nrtel)l Giotti-J, nnnb ganb, gcnel)gt i)"t, fo e-? nid)t Wottiy
ntteljl »nerc, j(^led)t \\\ jdjlicfien, (^o luere frcbel, gctimltt nnb nnred)t.
l&mißDli 2 flnnbincv /; .'.' ^)!nnüfolb /.'/»/•.' cüTOcv 7JA' 7 mibfvvidjt /.'/M'
jinfl liJJJJ r> iriiifl /; moti F. iDcrb /.'A' c, cluv !'• Eiilufv A' floftvenflc F.
unfllautiincn y;y'A' r^aliZ-'A' jvct /jA' ivi'v /' f< 'btwm. lU'l 'bm I > /n flüttliil)cv /'A'
flotlidct 1> imiicniiifi F, it pecn l!h' ;_' ivii l: jvcii A' neftflt /■' *H>j Uruiii A'A'
j:t ewifltnit /.' flcncbin /.' /•/ jolt /; ev fein Hh' tnvm^cdjiiiti'it ("o mich ]r,) B
-Icit K ir, ffin />'A' Kl loil A'A; u\ 17 ,yi i'ttnntmifj /.'/v ;<" (omnifii /•' tmiimon A'
feljnb fi) /; Bcfnv" >'' '^ tiiftl A )iitt /; nit A' /!/ uit /;a; nf; A' iiiiiuit A'
ao fjieroufi A'A' nntluuvttu A'A' ofiUi J! flotS A' :.'/ jiiiibcvn /-'A' 1)0 i:i>h' im)t]
mir Jl ■JljSS liigciiftvnfjen Hh' 2J jonbcr /-'A' uit cc liK uerloiii /•' 'J:i bnim AVv
ben l> nit JilC Jl (unipt A' foW) /; «fi K -jr, lajit BF. ntfacl) /.'A :.': niäv/i?.,; li
»er iJ jräoel /.'
©enbbrief an .^an§ o. !Wed)enberf|. 1522. 323
Uiib ift für \vax iiidjt bcr !lcl)nftcii aiiftof? el)ttcr, bamtt uns bev teuffcl
anficht imb aii§ bcm (^lalulicii l'djclc aiii^cii luiber ßot ^ü marfjcn gebcntft,
Sljntcmal er luel)^, bac- oben biji bic aller abelidjift iiiib telnrfte tiiflent be-ö
glalDbeiiö ift, bn§ er Ijnu bifjcm foH fel)ti äugen .^ntfjut nnb cl)nfcUtiifIid)en
.'. folidjer forfdjnng abftefiet unb froUd) got alle-- I)ei)m fteüet, nit luiffen Irit,
tiHU'umb Wott alfo Ijanblc, jouberu bennodj töot für bie t)öd}ft güttc unnb
gcrcd)ti(fel)t ()eUt, ob tool ^ic Iniber nnb uBer aÜe bernunfft, fl^nn unb crfarn
cl)tel 3orn nnb nnredjt fdjclinct. Xenn barnmb ()el)fft ber glalubc '^Irgumentnm
non aparentinm, (jl)n ,sel)d;eu be-?, bno nid)t fd}cl)nct, jat) ba-j luibberfpit
IIP fd)el)nct.
Savumb ift nud; haB bic l)6d}fte et)crc unb ©ottiS lieöc, ja!) ber l)od)ft
grab gottIid)er liebe unb cf)cre, bac- mnn t)l)n l)ierl)nncn fnn tjalten unb
prel)feen gut unb gcred)t, beun ba muß ber uatnr äuge ganl; ciufj geriffen
fel)n unnb lautter gtatnbe ba felju, e-i ge()et fonft onc grelnlidje, ferlidje ergerni^
15 nid)t abc. Unb lim fiierel)n fallen Uuie bcuu geniel)nicf(id) gefdjidjt, ba-?
t)ebermau aut l)ori)ften luiU aufaljen), bie nod) jung unb ungeübt l)ni gtalübeu
fiub unnb mit uaturlied^t btf§ anfcf)cn luoUcn, bic ftcfien gar natje barficl),
hai' fie el)u groffen fturts unb fall) iu'l)men unb t)un f)et)mlid]en tuibbcrroiEen
unb l)af3 auf Wott gerabten, bem baruad) fd;luerlid) yirabten ift.
üo Tcrl)alben l)l)neii ,^urabten ift, ha-i fic mit föotti^ geridjtcn unücruiorreu
blet)ben, Dif« fic bafj t)m glalnbeu ermadjffen unb bic loeljl, tuic 5. *4-'ctrU'? i.'Uftt. 2,2
fagt 1. *4-'ct: 2., ber mild) fid; neren unnb folidjcn ftarrfcn \D(\)n fparn, fid) l)nu
bem let)bcn unnb ber menfd)cl)t t^'l)rifti üben uiu)b fel)u licblid) leben unb
tDonbcl anfcl)en, Souft ttirtt l)l)n gefd)cl)cn uad) bcm fprnd) Salomoiii-?:
25 'üui ferutator cft maicftatis, oppriiuetur a gloria, SBcr nad) ber uiaieftet
forfd}ct, bcn loirtt bic l)erlid)el)t uerbruden.'
So ift Uli nidjt fdjlucr, auff bicfec frag ,yi autltiorttcu. lUber bao ift
fcrlid), Uui luljr bie fiubeu, bie folid) antUuirtt lel)bcu nnb tragen fnnben, ba-5
H)l)r nidjt tinbcr 311 bifem ftarden liH-i)n fauuMi laffen ober fie bamit trenden.
1 fütmar ßF iiit Jl!-: onftöß] ftöfe ß/-: J »jj /■; fc^ete] fta^oUn ßE (dieser
sonderhare Fehler scheint darauf liinzuwelsen, daß ß nach einer Handschrift gedruckt ist)
:i fc^tmal BE tooifet />' roeljßt A' aUevobetic^ift ß aütx nbclic^ft E tfteiireftf ß tfteüieft E
•/ fat E 4JS e5nfeUticf(icöen iotid§cii ainfcltidtli^cv foüictjcit /-'' .', abftcct BE frotid^ BE
'i jonnbcr l!DE bennoi^] bemnarfj JIE Ijocfiftc ß 7 über ßh' s fdjeint BE bann BE
im 1) glniib ßE <i npparentium JiE nit (so immer) lUC jrf)eint (eheuso li>) I> jo
ß.DE 11 eet ßE gottl E lieb /-' jn /.' IJ göttlicher BE eere ß ei)re l> en E
13 bann (so immer) BE nug ßE bg /•,' // glaub J!E geet BE fünft E on ß
cvgernuß J! nüfe E /.'. ab J!E rca ßE gcmebncltidö E 17 feljnb B moUcn HE ftccn UE
naä) BE IS fall ß fal DE ncmcn J: l'J »ff E geraten J! fcftwatlid^ ß'
.zuraten (so auch 20ft.) B 20 gott§ E 21 belel)ben ß bieroeljl B 22 $ctri BE
fporen E 23 bem] benu /> liben Hh' tiebtirf)] lol)blic^ /' 24 fünft E jncn J! in D
in E 2:, moieftat Hl'. 2': bcn luirtt] bcm Witt /.' bc /' fiirttuden E 27 nun B
nun E fd)h)ör Ji »ff E bife ßE ontrourten /.' 2N wa BE fünben BE
2y lommen ß fummen E trenden] ju brennen E
21*
:124
:fiibtnii'f iiit .finii-i U. ;lü'i'()eii(ii.'vc-(. 1-V22.
''Jiatuv iinub ucnumfft tvcc^t fic uit, fic cvfdjrirtt ',ii Innt bafiir, bcr icf)Uia(^e
o^[a\vb tregt )tc aud) nid)t , ev crgcvt fid) 311 lcl)r barait , bcmi l)ic gctict co,
»iaitii. 9, 17 loic (51)riftii'j jagt 'JJintt. am !'. 'äSciin iiuin inoijt l)iin nUtc |d)(ciid)c tljut, jo
3errei)i't cv bic jd)U'iid)c iiiib luivtt lievjd)iitt\ '^lljo mtd) btf;c antmortt ücvbcrbct
bieBt id)lnad;c iinnb tievuiuifftigc iiiciifdjen imb foiiipt itmb unb Inirtt neradjt.
SBic joU c-j bciin feijn ^ '•Jiciu id)lcud)e (fpi'i'^t ev) foU man 311 bem inojjt
ncmcii, ba-J ift, bifco l)ciiibclv l'oii (>)otto gcridjtcn aii- be« (jodjftcii unb tveft=
lid;iften fpli man fid) cntid)(al)en, bi-ö un)v fi'ft imb gantj ftavcf locvben,
jonft ift-? ncrgeMid) umib id)cb<id), umo man biiluni bcudni, idivcDbcu nnb
fagen tan.
{m. 9tiij| Taninib ift nu'i)n vabt, (flnv gcftvcng fetje I)ic barauff, wer uub
mit ttidirf)cm bifc ']ad) gtiinnbclt liuTbc, nnb jdjaff fic baruad), ba^ fic rebcn obbcv
ftiUc baOon fdjtiieljgcn. Sinb c-j nntnv ucvnunfftiiic, t)ot)c, ucrftcnbigc Icuttc,
fo mcl)be fic nnv balb bifc fvng. 5inb c>? aber clmfcltigc. ticffc, geliftlidje
nnnb ucrfnd^te menfd)eu lim glaliibcu, mit bcncn tan man nid)tC' nnlUidjeiv
bcnn fotid)>5 f)anblcn. Tcnn Inic bcr ftavd mcl)n bcn fiubcrn bcv tobt ift,
alfo ift er bcn ntttcii crnnidung bc-j Icbeno. Xarnmb tan man lüdjt aUcrlcij
lere mit l)bcrman t)anblcii.
l^Q'j \v\)x nu anff bic anttUmrtt tomcn, f)abcn im)v gav ftarrfc fprnd),
9!,ut. 11;, IC bO'S on gtambcn föot nicmant Inill nod) tan fdig mnrfjen. 'JU-? bcr 'OJJarci
iifiiv. n, 6 ultimo fprnd;t: 'SÖcr nidjt glclubt, bcr luirtt bcrtnrn'. ^"^tcm .S^cbreo am 11.:
?oi) 3,.''on gtalnbeu ifto unmiiglid), C%tt gefallen'. ^\Uni ^\oi]anmi '■'<.: 'äUcr nid)t
aufe bem gcl)ft unb luaffer bon ndnem gcporn mirtt, tan bao rebdj Wottiv
Soll. 3. 13 nidjt fct]cn.' ^tcm: 'mer uid)t gldnbt, bcr ift fdjon gcridjf.
äBeun uu föott licmanb fdig niadjt on glalobcn, fo tl)ctt er loibber bifc
fcl)ne cligenc mortt nnnb ftraffet fidj fdbo lügen, ja iH'rlendet fid) fdbo, ba-j
ift unmüglid;. Tcnn toic '4-Hiuln-j fpridjt, Oiot tan fid) felbo nid)t ncrlencten.
?llfo lüenig e-? uu mnglid) ift, bny gotlic^e luarl)d)t liegen tan, fo menig ift-3
mugtic^, ba-j er on glalnboi fdig nuid), bao ift flar . ld)d)te nuiib bell
/ boBov flJC fdjniad) />'/•,' J gclauO /.' yijfcr 11 ,iii (cv A' jett 1>/'1 ■"> '!))lattl)ci
lim IN /; *))inttf). om IX. A' luann A'A' (rfjtciict) (ebenso 4 und 6) !!/■: itfut !■:
4 toürt (ebenso ü) J:' ontlinivt /.' Vfvlicvtit /'.' 'i Wtiiiiiifftiiie /)7v' fum))t E li bann />'/•,'
T&otx^D r/S tvcfili(()ften A ;/ jnnft Vv ift f. 5 A' jcl)nblicf) A batüon V.'-A 11 eüWex E
IJ loölti^cn Jl rodc^En 7v' gcfjnubfit] flct()nnbflt /' luovb A i:i ftiU /-' bavuon A'A
jeinb Jj uctniinfjtigc /.'A.' Icüt A'A' ;/ nicljbc] nicibcii /•.' jcinb !:/■: i:> uevjuc^tcl
fiitfic^tigc A'A nulilic^evS .1 iiutjlirtjcriä D] nuljdcf)? ßE ir, jolrt)S /.' tob /.' 17 ift et)v />
J8 lere] teeren A' leren E l)ebevmnn 7.' Ijanbelnit /' J'.' nun HE fiimmcn E
ftari BE fprud^ I> -'O lücmanb /' u'l flolniiOt A nUiidt /•; tviirt E JJ ift c§ H
tinmögti^ T! -r.i \>% E geljoren luüvt E -24 ßloutt I'.DI'. \&)'m D ir, luanu HE
min E ijcmanbt U tl)ät E jr, aigiic /; rtignc A' ftrafft IlE üigcn A'A' ia Jj
»erleucfcti uerlciignct A'A,' JT wvtcügncn HE -js nü A' nun E gütliche /) gottlictje E
•jy teilet E
Si'iibbrii'i nii .'nnit-: u. iKcdji'iilirvii. I"i2:.'. 325
^iaici-ftcf)cn, Sßic imgcvii aiul) bcv nUt fcfjlniicf; biegen lOTl)it faffct, jal) niidj
uitf)t faficii unb tioüten lan.
Tao lucvc luol cl)ii ciiibcv fvai^, ob (siot i'tlid)cit l)iit ftcrbeii ober uacf)
bcm ftcvticii bi'ii glaiiibcii fönt geben unb nlfo biivrf} beii iilolnbeit foiit fclig
5 matficn. S!3er lüoUt bavan ,5n)el)tfelii, bao er bac^ t()un fiinne. '.Jlbev bn-j cr^
t^iic, !ati mau iiicf)t tieloelifjen. Teiiu Un)v luol Irfeii, bao ev tobten iiibov
lüibbev iiuff evUH'rtt l)iitt iiiib aljo beii glaiubeu geben, (n- tl)ue nn biciljnn,
loa» ev tl)ue, Gi" gebe glaluben aber' nirf)t, fo iftv unninglicf), bao on glalob
l)emanb feiig loerbe, fonft loer alle prebig unb (vuangelij nnnb glalobcn
lu nergcblid), iaV]d) nnb Uevfnrüd), ji)ntenial hai gaiilj (vuangelion ben glalobcn
nottig mad)t.
Xa>3 fic aber anß bem pialmen aniüel)en, Wott luerbe iei)nen ',orn iiii1)t
eluirfUd) etc.-, Uiie baneben erhellt ift, ifljlenft iiidjt, beim bei ganl^ pfalni rebet
Hon l)glid)eni lel)ben bet l)el)Ugen auff erben, Uiic baö bic Dolgenbe nnb
|^ borgecnbc luortt nnb alle nmftenbe lr)elif?en, benn bic, fo Dm leljben finb,
bnncft limer, Onitt l)ab i)l)r iiergejjen nnb looUe einicflid) ^nrnen, nnb bev
jpvitd) S. -JHinli : Wott loill , bao alle mcnietjen feiig luerben, bringt nid)t
luel)ttcr benn loie für Ijer ftet)et, bnä ßJott mill, loln' foUen bitten für alle
ftenbe, l)ebennan leren nnb prebigen bie Uuirl)el)tt, ba^ lol)r foUeii lieberinan
■-" tjitffliclj fein Icijplid) nnb gei)ftlid). 'iGcljl er nn folidjc^ niic- befill)et nnb bon
iin§ gett)an l)nbcn IdiH, fpridjt S. ^^aulus rcd)t, Go fei) ÖJottic' loiü, baci
Ijcberinan genefe, benn on fernen loilleu gefd)el)c e-j nirfjt, XHber baronf; folget
lüdjt, bau er alle menfdjen feiig madje.
Hub ob bcr fpvndje mc()r lonrben anffbrad;t, muffen alle ber maffen
■-■• berftanben Incrben, fonft locrc bie gottlid)e fnrfel)nug nnb erloclimg bon
cloirfeDtt |»i. 'JUj nic^tv, bavauff bod) 3. *4-hiuIiio l)artte bringt.
3olid)u loilt id;, Oi. f)err, eud) ]h liebe gefrf)rieben liaben nnb bitte, (f.
6J. tDoltc bie f)0(f) nnb flicgenbe gelifter linii folidien fad)eu uid)to Ijanbtcn
1 ttetfteen JiE ja //A' .3 luät (su <mclt '.>) Jt mev A' aubcvn /-'/v ■/ fi'mbt
(beidemal) BE ö jiüeifjtcn /•.' tf)un tumic] tf)iln fiuiM BE ■');<> cr§ t^u (eOcnsu f<) 11
7 »ffctloerft E tifu BE nun E S (ic6 JJE ofccv iiic^t] ober nit BE U Ijcmanbt J!
lucrb /;/•; iiinft E oE /;/•; e-iiangcli B ©luaiigctl) E in ucrfiorlirf) />' uctfuclic^ E
jc^tmot B jcl)tcnmot E Gluaiinoliiini E 1> uj! K lucrb I:E ,',ovcn !'• i:i oiuigüirf) E
ic] fehlt AD ftcrrfcii /•' ftcvdfcn jc. ]! boncljciil bovoticii /-'/v ftfitcüBt BE
rcbt ß 14 tjegdiiitjcm H -c /•-' fjoitgcu 11 l)ff E i.j uovgciibc /-' umfiftonb B
«mtiftcnb E umbflciibc /' iciiib HE 10 ^mct B tjcmet E wöH BE jürnen B
jr ttingt « WVoxfyxBE ftcct i>7-; \üx HE W \iänb IIE Uixm II i'(/ f|ilff(ic61
tc^ilfftit^ /; mm B iifln K \oi<iß lil'- bcfilc^t B,E 21 gttljoii HE gotcä li gottä E
•22 Botgct li l'otgt /■-' 21 ilniid) BE (J)vuc()c /' mccr BE iDiitbcn BV mieffcn li
25 fünft E luat B recv /.' ftotlli^ E füvjcftung HE ctlBÖtuiifl BU-: 26 ^art BE
Iringt B 27 gefttengcv '^etr BE licB E gcfc^tiücii BE bitt /.' 27128 cüttjet
gcftreng BE 2>< iwöd BE ^oc^l ^o(I)fi$tigcn BE
') ober = ober -i verki(r-lc< /Mal; rgl. Px. 103, '.i: 'Kr tcird nicht i tum er hadern.
noch ewiglich Zorn halten.'
:>,2{^ ©enbbricf oii .fiaii'^ U. iHcrfjoiitn'iiv 1522.
loffcn, Sonbcvnn, luic id) öcjogt, fir biubcii au 5firiftu5 iiicnfd)ct)t, fidj tiov()i)n
fterrfcn unb leren, bijy ba» fie gniigB^n" cnmid)^en. Xcnii lt)a§ folt un§ bei"
mcnirf) Pf}viftuv gcficn )(\m ,y°i ctmcr lel)ttcrii 311111 uattcr, hiciiii \v\}x t)T)ii
laficii ligcu iiiuib utcr l)liii fjljnfavii luib mit cligeucr licrmtiifft gcii t)l)nicl
farn unb ©otti-J gevidjt lueifcn uioUcit^ (5"'3 tnivt uievgeut ba-j beun l)nn
(5f)riftn§ menidjcl)! gclcrnct, Wai um ,511 lüiffcii nutt ift, Sl)ntciunl er iinfcr
mittler ift, nub nicniaut ,511m imter ou bitrd) i)l)n fomcu fnn. ^d) ^'i bic
tiforte, 3it^ bin ber Ireg, fprnrf; er ,51': ^.pf)iIit.ipo, bcr nud} und) beut Unter auffcr
(5t)rtfto fraget, bcuu nUc fdjcli ber )üel)felici)tt iiiib evtcutniö ligeu Ijuii t)l)m
^e^müd^.
.§ie mit befiU)e id) elur C^cftreiig Ojottio gimbeii iiuiib erbiette mcl)n
(5t)riftenlid) bienft nll^el)tt berel)tt. [Weben ;,u SGittemberg am lliontng und)
'ülifnmptipnic' '')}{nrie, Inufent fnufHiiinbevt unb im jliml) nub ^^tneutiigften. | '
'JJcartinnö £utt)cr.
1 fonber BE mcnfd)l)ait B -J lectcit B gcnuiiinm BE 3 toatcv B wann l:
4 übet B faren E aignct li et)9nev IC öeviiunfjt acii| licruiiufftgcii B DEtituiifftifleu /'
j fatcn E w&Kcti BE 6 gcloevtiet B jeitmol B fcljteinmal H 7 tiattfv />/•-' jn BE
tummcii /:.' K *^!ort BE »attcv E «ijct K :> fragt A' ]äja^ BE cvfentnufe Jl
cvtantnüg //' m\mBE llU^liyBE tüttin BE gottö iv cxüciit ££ ii^Gl)vftifn(icf)
(Druclfekk)- .') B- 12J13 ©eben /-«(s ättien^igftcn vjl. Biblioyraphie 13 füiiffbuitbert B
jtooinjigfteii B. 14 Same fehlt B 'Mlottinuy r>'
') vgl. oben o. 31U.
m^^mmsMt^!*^*^mi^mm^*^^*^mt^^^
^^ 0 r r c b e
s^
\n
Oocliii fVagiüciila.
1522.
^^01)01111 '^MiVpcv öoii Wüd) ift a^i'lfcl in iMii'vgijdiev Sctomiiu3 bcv aui^ufti
iiifrfjeu Wnabculc^vc innig tjcviuanbt unb bnvnni Don Sntfjci; gtcidjevmalen gcrütjuil
Uioibcn. Ch imiibc Einfang bc« 15. ^aljvljmibcvtö in bcni bamnlä gelbrtfdjcn
£täbtd)cn Wod) gcbovcu, eiupfing feinen cvften Untevvidjt ii'ie SBefiei in ^"^molle,
loiivbc am 19. Sc.^cniiH't 1454 in j{ijln aÜ iuamies iluminus Fii|i|iri- de Goch
diücesis Colonicnsis iminatvituüevt unb f)at >Düt)( nud; in '4iart§ ftubicit. Seinen
Üebcnälicvui fnnb ev aU *iforftc()cv bee 145!) üon ifjin tet&ft gcgvünbcten Stuguftinev-
tanoniffcnfdifteiä lljabov bei ^JJedjein. Weftorben ift cv am 2S. 5J!äv,5 1475.'
aäJie Süeffetä (Sd)iiften ,5unäd)lt nur ]^anbfd)iift(id^ Uevbvcitet unb evft in
ben cvftcn SaTjvcn bcv iKefinniatitins^cit ,ium 2)vucf befbvbcvt univben, fo erging es
and) bonen ©od)«. ;^,uctft cvfdjien bei iHidjacl .^illeniuS in Slntirevpen feine
.!paut)tfd)vift De libei-late Giinsliaiia mit einer Vrädjtigen i^orrebe bes 'JInttucvpcncv
etabtfefretära 6orne(iua ©rab'fjenä''' öom 29. '•JJtär,; 1521. 3)crfe[bc gab barauf
mit einer iiüvrebc üom 2:'.. 'Jluguft [1521] eine cpislula apologutica öodjS '^craui.-'
V(ni in^attreic^ftcn ift ber etmaä fpäter unb ,^1üar maT)rfd)einlid3 in ,SiddTIc
crfd)icncuc Dialogus de (luatiior erruribus circa legem evangelicaiii exoilis.
2öalnfd)cintid) cbenba unb .^iemlid) gleidjjeitig, genauer nad) bem Chfdjeiuen
minbcftcnS bon SBeffetÄ Fairago, alfo in bor 'jU'eiten .^öälftc Bon 1522'', cvfd)icuen
nod), mit einer anonl}mcn, aber fid)er üon i.'utt)er l;eiftammenben ä^orrcbe ■' öev-
fe'^cn, Fragmenta aliquot ü. loaii. Cloccliii Mucliliniensis anleliac iiunquaiii cxcusa.
'Sex Ixud cntt)äü jeboi^ nur yim Teile Stürfc öon ©od), SI. 26" beginnt ein
Slul^aug, Stellen aui Stuguftiu, l'lmbrüfiue unb Sernljarb, befonbcvä aber
') Sgl. meine 3J!onogTiHi()ic : 3oI)anu '45iippcr uuii ©od), l'cipjig 1896 (== V'fip.iigcv
etubicn nu^ bcm öebict bcv (ycfdjidjtc II, :i\ ■) a}gl. ebb. S. 269— 275, 9Jen(ciij^f(op;ibic für
ptoleftontifdjc 3;f)eologic unb .«ird)c 7, £.61 f. unb ^fil. \. 'Jlllgcm. Reifung 1902, 5it. 47.
') 3n meinem Sud) ®. 51ff. Ijattc irij bic iüottcbc nub ben Stnrf in« 3nf)v 1520 gcie^t; bogcgcit
5p. fiolfoff, ocitfd)t. f. ftttdjcngefd). 24, S. 417ff., bcrf., bie •Jlnfcingo ber öcgentcformatiuii in
bcn giicbctlnnbru 1. leil, ^nlte a. <B. 1903, S. 101 91. 44. ') &od) S. 62if. (jatti- id) mit
(*)tunb einiger mi^BctftQnbncr unb .jn irrigen ©d)lüffcn bcnu^ter ©teilen bo? ^a\}t 1521
nngcnomnien: bngcgcn 21*. flöblct, Itjeolog. Stiibien unb ftritifen 1899, S. 135 — 139, bcrf.,
l'utljcr unb bie fiird)cngcfd)id)tc und) feinen Sdjriflcn, junndjft biä 1521, I. 2cil, Erlangen 1900,
S. 277— 2S0. *) ©od) , @. 03 ff. Ijnbe id) i.'utl)erl 9Intotfd)of t nnc^gelüicfen , ©. 262 f. bic
Sorrcbc obgcbrurft.
328 ajcttebe ju üochii fragmenta.
(SI. 30''— 45=') gro^e SIbfdjnitte aus X'utl^cve Sd^rift gegen iL'Qtomu« enf^atteub.
§icr nod^ bie genauere 3?efd)icibung:
„'JJ^ IX DIYINE GRATIE ET ,; Glirilliaiia' fidei cömendationein, contra
fal [ fam «.V; Pbarifaicam multorLiiu de iullitijs i; & incritis operuui
dotlrinam i*c glo= !| liatiouO. FRAGMENTA ali quot D. loaii.
GOCGHU Mechlinieiifis anteliac nuii^ excii= la. "^ Appendix
aurea es diuerfis, de gratia & libero ar n bitrio. de fido li; bonis
operibus: & q non fint fine pec cato, quomodo inteUigilLir. | "^
Itidicem eoruni qua- hoc opufculo continentur ,. folio fcquenti lector
reperies. Ad Roma. X. ]t Ignorantes dei iiifliciam & fuani quserente.s
statuere. luflicie dei ' non funt fubieeti. " SiteltÜcEfeite bebrucft.
0. C. u. 3- 46 bejeic^nete Slätter in Qnart, lc|te Seite leer.
f)elm)tcbt, fibniglbcrg, Seipjig St., 9{oftocf, äOoIfenbüttet , giBicfou, ftopciu
Ijogen.
Gnbüc^ bleibt nod) eine groge ju beantluorten, bie tüix \)kx für bie
bciben SPoncben iL'uttjerÄ jugleid) eilebigen: 2Bie ift bev SHefoiinotor mit bcv
aSeffelfdien Sricfianimlung iinb bcn ©odifdien ^i'ogmcnten befannt geuiovbcu nnb
^nt Slbfoffung bcr beiben i'ovvcben oeranlafet tuorben ? ^n ber in iBetvadjt fonnncn=
ben 3^'^ fc't einem Shifang Slptil 1522 aus 6ent cifjaltcnen 3?ricfc bes bortigeu
Slugiiftincrpiiove lllctc^ior 'DJHvifd)S ^eigt fid) J^uttjev über bie nieberlänbifdjen
SHorgongc, fpejiell über bie £d)irffQte ber bortigen Seangelii^en fortiDäf)renb gnt
iinterrid)tet. .fiot er unfere Sdjriftcn jufnmnicn mit einem foldjen 3?riefberid)tc
rr!)alten'? Dtodi im 3u(i 1522 tann ber glücflic^ qu5 bem ^nquifitionigcfängnis
entfommene 9(ntluer)jener '^!rtor, ber t'utl^er innig befreunbetc lacobus Praeposili,
in SBittenberg eingetroffen fein. 9lm 11. 9Ingnft fd)rieb t'utl)er an Spolatin naä)
^Rürnberg: 'MiUo hie, quae ex inferioiibiis terrae secum attidil laeobiLs Prior
Anlwerpiensis, Dei miraculo hberatus, qui nunc liic agil iiohiscuin.^- Sefanben
fid) 2Deffelfd)c iinb ©od^fc^c Sdjriftcn boninter?
Otto Giemen.
") enbctä d, 328. 330 f. 332f. ■=) ebb. S. 440 f.
ajottebe ju Gochii fragmenta. 1522. 329
Epistola uratulaloria suiht inueiitiono el editioiio
lucubrationum loauiiis Taiileri ord. i)i'at'(licat<n'iiiii.
Yiiesseli riirisij (ironins^eusis et loauiiis (JocchiJ
Meehliiiiensis.
Cln'istiant) lectori S.
in scola!«tifa Tlieolofiiu nihil aliud tlet^iderarctur (luain
eloqueotia et ingeuiuiii, miuquam ego fiiisseni aii>us in caiii
nuiuere peuuam et gaiiiiire (ut Esaiae ' verbis utar), iie
festucam in alterius ociilo iudicareni, trabe iiiea ueglecta - :
suiu et ego barbarus, fateor, teinii<|ue ingenio. Veriini re-;
i[)sa eiiin mihi ad saeraiii Tlieologiain, id c^;t diiiinas literais
conferretur, ui!^a est iinpietatis et uanitatis plena omnibiis-
<|iie luodi» j)eiicidosa. (|iiae Chii.stianis ingenijs non ante praeinnnitis aniiatura
dei praepoueretur. Hie eoriiii erexi ^ et frateruae sahitis siciit iiieae eiipidus
'S iieutLlaui adiiersus Hircum istiini capranim*, aiulaeiiis torsan et moidaeiiis,
quam uel teuere ferreut aurieulae, iiel deeeret meam j)n)fe.<sionem. At ego,
f|ui uomiuis ambitione »emper iuauis fui, faeileui duxi iaeturam meac opiniouis,
modo consuleretur Christianae saluli siue as[)ere siue blande. Ef^t ut et
morbos aliciuos oporteat ferri iucisioue curari, quos uulla colliriorum mollicie
•-'0 ])ossumus mitigare. Sed esto, ego unllam exeusatiouem merear. lutereidaut,
etiaru nie supplieaute, si quid nie audiunt Bibliupolae, uniuersi mei libelli.'
Gloria niea nihil est. Gaudeo tarnen et aliot? surgere et inueniri impietafis
eiusdeni hostes et Germaniae thesauros in liicem prodire, in (piorum niaiiu
uolimtas doniini dirigatur. Vere uideo Tlieologiam sineeriorem fuisse et es.se
25 apud Germanos absconditam. Prodijt nuper ueruacula lingua lohaune.s
Taulerus*" quondani Thomista'', ut libere pronuneiein , talis, (pialem egu a
saeculo Apostolorum uix uatum esse scriptorem arbitror. Adiunctus est ei
') 10, 14. -) Malth. T, 3. ') Diesen, wie W. Köhler, Luther ii. die Kirchetige-<ch. I
S. 278 A. 4 zeigt, auf die Danielvision sitrückgeJienden Ausdruck gebraudit Luther in einem
Brief an SpaJatin vom 26. Juli 1522 [!] hei Enders 3, 435. *) Aristoteles; ^gl. Köhler S. 2T8.
') D.h.: Mögen alle meine Biidier zugrunde gehen, ja ich bitte die Budiluindler darum,
wenn sie irgend midi erhören! ') Luther denkt hier irold an die im August iö>i hei
Adam Petri in Basel erschioiene Aufvjubr, die er „etwa Ende Dezember 1321" in Händen
hatte (Köhler & 27ö). ') „Die Charakterisierung Taulers als iiuondam Thoniistii,
sichtlieh veranlaßt durdi die rorhergeliende Polemik gegen die Sdiolnstik, spielt an auf die
Erzählung im „Meisterbudv' , nadi wdcliem der Bettelmöndi durdi einen Gottesfreund ron
der Eigenliebe und Eigengereehtigkeit — für Ltdher die Kemizeidien des Thomismus —
gehetU wird" (Köhler S. 280).
o30 ilonebc ,511 liothii tragmeiiUi. 1022.
liljellus situilis fariuae et ÜDguae Theologia teutouica. Post hos Vuesselus
GroniDgeDi5is, .«uo couterraueo et ciui Rodolpho Agrifi)lae iiupar"^, si literas
luuuauiores spectes: caeteruni superior ctiam, si puritatciii Tlieologiae obsenics.
(iiiaitus nunc seciuitur (ut uiiientes taceam) lohaiiues Gocchius Mechliuiensi.-;,
iiere Geruiauus et gnesios Tlieologus. Si (xennania uuquatu fiiit, carte hodie s
Ctermania est, (|iiae gcrmen doiuini in tiiagnificentia et fructum terrae siibliraeni
(am luinieru.so j)artii profert. His ducibus ex liareiui cedens lampadem trado,
([iiibiis spero futurum, ut brcui uuu sil in orbe Udstio noi|Uc Thoniista
ue(|Ue Albertista iK'(|ue Seotisla uei|Ue (Jceanisla, sed uuiuersi siuiplii'cs filij
dei et gerniaue Cbristiaui: uiodo ij , (pii literaruiu delicijs sagiuati sunt, i"
rusticitateui dictionis iion fastidieriiit et saga eiliciua uilestjne pelles taberuaculi
Mostri iioii c'dutenipseriut; uiuiiis gloria tiliae regis ab intus. ^ Certe iibi
eruditam et eIo(|ueutem pietatein e(inse(|ui non po.ssuiuus, salteni iiieruditani
et int'antein j)raeferenuis ini]>ietati taiii eloijueuti ([uam int'anti. Kt quid
amplius ludani? Klo<iuens abunde futurus est, «jui reruin ojitiuiaruin opuleutani i'i
i'opiaiu iiabet. Jpsa per .se saj)ieiitia non modo eIo((ueus est, sed et infantum
liuguas disertas facit^: et e.\ ore infantium et laeteDtium perficit uirtuteui.*
Quam uobis mittat de sede sua per organa sua cleeta, qui e.st benedictu.s
in saecuia. Amen.
') Zu diesem Va'gleichc unnh Lulher netleicht atu/ere;/! durch den Brief i/cs Riulotf
Äijricola an RenclUin, Heidetberfi 'j. Nor. [H8SJ : Clarorum virorum epistolae latiuae,
graecae et hebraicae uariis tcmporibus missiie ad loannem Reucblin Phorceusem,
Tubiiigae 1514, /'ol. r/ i^ — tjO'', und bei Geiijrr, Johann lieuddins Briefwechsel, Tühinf/en
ISTö, S. 6— y. ■-) Ps. 44, 14. ') .V«;). in, Jl. ') l's. «, ö.
1. ^tc i^orliiufcr iiitb i^orarbciteii.
längere ^eit \d)on orteitctc ^L'utlxv ciii feiner yfircf)enpDftilJe, bie ©cnifinbc
mit cüaiigclifcljcu 'ij-'vcbigtcn jii ücviovgcii; auf bev SBaitbiirg liatte ev feine 33ittcl--
übcifctiung füv boä cuangetifdjc iioIE begonnen. 2a wax es unv notihiid), bafe
ev Qud; ouf ein ved^tes ebangctifdjcö Ciebctbndj 3<cbod)t naijm. S)enn nidjt mit
llnvedjt urteilte er, bo^ „nnter anbcren biet fd)äblid)cn Jjeliven unb inid)lcin, bomit
man bie y^riften üerfiil)rt unb betrogen , nidjt für bie luenigften bie '^etbiid)lcin
,5U ad)tcn feien": fo lange fie nod), in großer 'JJtcnge in ber ©emeinbe «crbrcitct,
ül^ ©runblagc für bie 'Jlnbadit bientcn, nullte luaTjre ctjangclifd^e gröniuiigteit
immer mieber Cnnbufec ertcibcu. llnb es »car beäljalb Seit, fic „einer ftarfcu
guten ;KeformatiDu" ju unterjief)en.
^n 2i3al)rl;eit frcilid) tjattc ßutfjer biefe IJieformation idpn feit 3Qt)rcn
betrieben; nur ber ÜJame l^atte nod) gefeljtt. Sonft tnaren es gcrabe Stoffe mittet^
alterlic^er Ö)ebetbüd)er geuiefen, bie ^uttjer — ftet* beftrebt, an bas .fiergebrac^te
anjufnüpfen — in feinen cüangelifdjen 5BoIt5fd)riften neu iearbeitet t)ütte. Somit
"^otte er aber, ol^nc ba§ junädjft ,5u bcabfi^tigen , ben 3nl)att bes neuen cöange=
lifc^en ©cbefbudjä jum guten 2ei( fid) fd)on gefd)affen ober h,ienigften§ üorbercitet.
©teid^ bie crfte feiner Schriften, bie Vutf)er felbft jum Sirud icfbrbert l)at,
gel^ört l^ietl^er: „Sie ficben Sulpfalmen mit beutfc^cr Sluslegung" (Unf. 9tngg. 1
<B. 158 ff.), ber bann noc^ meljrere anberc Stuitegungen einaetner ^:pfatmen
gefolgt finb.
SBon altera Ijcr bilbeteu bie i^falmen ben Apauptbeftanb ber firi^lidjen Sebete;
3unäd)ft war bem .filerug öon frü^ an boi 4<eten bcä 5pf alters ,5ur |5flid)t gemadjt,
unb längft ^tte fid) in ber 3.*ertcitnng ber einzelnen '^^'fatmen auf beftimmte läge
unb il^rc fiebcn ©ebctsftunbcn (Wette, *4.him, Xerj, Scjt, 'Jbn, 93caper unb .ftomp(et)
ein fefter 2urnu§ gcbitbct. l'ängft Tratten aber aui^ nod) aüertei anberc Stoffe
an bie $falmen fid) angcr^ängt unb biefe toiclfad) übermud)ert. @§ cntfprad) nun
gonj ben (}römmigfeit5beftrcbnngen bes ausgeljcnben ^llittetatteri , baft man für
jene geiftlidjen Übungen meljr ober »ocnigcr aud) bie Vaien ,ju gewinnen fud^tc
unb if)nen bcmcntfpred)enb ben ©fbctsfd^a^ ber ßirc^c in bcutfd)en ©ebctbüc^ern
äugänglic^ madjte. iSon bicfen cnt(;altcn einige ben öoüftänbigen atpparot ber
fonft nur bon ben :J{egulargeifttid)en geübten Öottesbienfte, üerfolgen alfo gerabe.iu
bai 3iel, baö reguläre ?eben unter ben l'aien ^u üerbreiten. Stnbere, mie „Sic
<£ibcn 6ür5 ^u leütfd) anff aiucn i)etlid;en tag ber roodjcn ain . ." (Soften^
;i:{2 a?cllüid)lciii. 1.V22.
biivd) SoT)Qnncm Sd)affclcv l-MT*, „Ik Sibcn tagjcit Ulmi bciii fvüiilcidjuain
cvifti ..." fbuvd) .Cianiifcn id)obficv jun . . . IHündjcii l.i>0()) ubfv „2!ic taijjeiit
Uon bem teljben ^c]n d)vifti" ('JiüvuL'evij, ^obit Sutfned)ti liiib ciiifac^cv gcftaltet
imb l'ietcii cntroebcr iiiiv für befoiibcvi feftlidjc 3fi'cii ober ,^uv ftL-tcii 2Bii'bi'v=
Ijoluiig für bfu Sauf ciiifv SBodje bic tfinlidjcn yiiibnd)tou bav. "■Min aud) in
bii'fcn fkiiicrcn öcbctt'üdicvn finb bic *i»ialmcu mit ciubcvcii Stoffeii lu'niiifdjt.
3)a finb beim »uoljl nu« bcv virijtigcn (>-vfi'niilni«, bnfj bic 'i»ialmcn bodj
bae n.ievtliDlIi'tc Stüd nücv bicfcr y(iibad)t'iüliungcii bniftclltcii , bic y.n'ftvclnimjcii
cvluadjfcu, bic ben 'l^inltcv aüciii bcn ^.'aicii jugäiiglid) ,',u iiiad)cii tiad)tcn. 'Sai
in ,ial)tvcid)cu yiiie-gabcu licrbvcitctc latcinifd)=bciitid)c „'^-Mnl't'i'iu'n tm" nVpiivatii"
(,5. iJ3. Sdigsbuvg 14!i4, ]4!»0, 33afcl 1502 iinb 150o 11. 0.)^ gibt bcuttid) (einen
6()arQftcr otö C^jctctlnid) ,',n evfeiuien ; ]d)on anS bev iSevleihing bev *^>fatnieii auf
bie Ä'odjcntiige unb bic cin.idncn (''icbctc-ftnnben luivb cv offcnbiiv, nu'()v nod) ani
bell iU'crfdjviftcn, buvd) bie jebcr 'j-falin feine bcfoubeve iln'ftinnnnng cvljält; nnb
bic ^Beifügung bc5 !nteinifd)en 2cj:tc5 \)ai tuof)( unv ben Sinn, ba^ bie Saicn
auf}«' bcni Htm ifjnen gclnand)ten awd} ben tivd)lid)cn Icrt in bcv ■Söunb \)alm\ fLiHten.
@an,i in bev ;Kid)tung biejev in-ftvcbungeii liegen ^L'nttjevC' bolfc-tiiMiliclje
'4.>fnlnienlieavbeitungen. Sae beiocift nuljvfnd) Qud) bie üoii iljm gctvLiffcne 9(u5=
U'nlil. 8e{)i- tie,5eid)nenb ift e§, bafe ev gevabe mit ben i^iiBpfatmcn beginnt. Sie
tuevbcn in ben .Huvfen gan,^ befoubevs tjcinfig benoanbt uub bilbeii in ben öebet=
büd)cvn ftets eine befonbeve Slbteitnng; Hdv QÜem inevben fic in bev (\nftenieit
fef|V oft gebetet; nidjt oljnc Öhiinb bnt beäf)Qlb t'utt}ev gevabe .^n ben 5nften 1-517
feine Slnstegung bevausgegcbcn. iBeim „(J8. ^^falm Uim bcnt Cffcvtag, Aöimmel=
fal)vt unb ^^sfingfttog" illnf. 'Jüieg. s, <B. 4 ff.i gibt fd)OU bev 2itet .^n cvfennen,
ba| feine iicvU'cnbnng üly fivd)tid)cs Webet Vutfjcv .^n feinev in'avbeitung bcftimmt
bat, Uub nnf bie älSabt be§ 111». 'f]alm^ i'llnf. Vlnäg. .s, S. LSG ff.) unvb eö
geluifj uid,it obuc Pinfluf^ gemcfen fein, ba^ cv täglicb in ben fogenanntcn Hoiac
iiiinurcs i:'|5vim, levi, Sei't unb 'JiDu) bnvdjgebctet Umvbe. Übvigcue ift aud) bie
V(u§lcgung be§ 'JJiagnificat (Unf. Vlu*g. 7, ©. 544 ff.) l)ievl)ev ^n vcd)neu; biefcv
tnglid) ,5uv iBeSpev gebetete Srfjviftatifdjnitt U'ivb oljnc iveiteveö ben 'Ufalmen bei=
gc,^ätjlt unb Ijat neben bcm iiknebictuö unb bem '■Tanu bimittie ciucb in ba§
„'.^'fattevium cum appavntu" Vlnfnabuu' gefnubcn. i>eiiu llo. 'ISfalm (Huf. ?(neg. 1,
£. GS;.» ff.) ift e-3 intcvcffant, bafj Vnttjcv nncl) feine lateinifd)e JV-affung nod) {)iu=
.^ufügt, uiobuvd) ein UU>vgleid) mit bem „"lifaltevium enni appavatn" bivett na'^c
gelegt uüvb.
■•JiLid) biet nnniittclbavev cvgibt firi) bei anbeveu '.!<ül{efd)viften i.'utl)ev^ auö
bcv cvften .^^eit bev iHefovmation bie 33e3ict)Uiig ,yi ben Stoffen bev Inetjcvigen
©cbetbüdjev. So blicft bev 151'.i cvfcbiencnc „Sevmou bon bcv i^eveitung ,^um
©tcvben" lUnf. Vtnsg. 2, ©. <JS5ff.) auf bie .jaljlveidjen vömifdjen Stevbebiicf)lein,
bie fogenanntcn „Arlcs nioeioiKli" .yiviirf, unb bcv „Sevmou Don bev '-Bctvadjtuug
bes tjciligen ^'eibene P()vifti" fllnf. Vtusg. 2, ©. I06 ff.), in ben (haften beöfelbeu
3oI)vcÄ Ijevauägctommeu , ftettt fid) obne lueiteveä d§ eine (Hiangelifievung bev
,5at)trcid)en mittelaltev(id)en 5^!affiou*biid)ev bav. Sd^on fein litel loeifl auf biefe
') äßit benagten bic ?lii«gnbe: Arj^onliii« iiiiin-rlTuiü \iin- liiiiu'stiiin viiuni loiinueiu
Knoljloiieb. Anno .M. occuc. viij. (''Wiiiiirijcii, .^H)f= unb Slnot-äbiblititljcl.)
Sctbiidjicili. 1522. 333
iöcjicfjungen ^iii; man Oergleidje miv bic Sclivift; „Si^ ift ein fdjönc unb fnft
nu^bav betracfjtnnfl bc-5 libcnS 3cfu ..." (3?ale( biivd) yiicfaiie \!anipavtcvi.
5Ibev nud) nn nnbcvcn i^üdjcvn, bic if)vcni litcl nad) .jnniidjft nnv bic Öii)d)id)tc
bei ^cibenä unb StcvbenÄ g^vifti ]n cv,^äl)lcn fdjeincn : „Sev tcyt bc^ pnifioni
ober libcn? d)vifti, ö^ bcn üicv cnanflcliftcn .^uiamnicu inn eljn |l)n bradjt . . ."
(©ctvurft non 3o()annc-5 tnoHünd) ,ui Stvnfitnivg, 1500) obcv „^ic üicv 5pQf|ion
nad) bcfd)vcibunf( bev Dicr Guangiliftcu . . ." buvd) Ijonnffcn fdjcbffcv in il!iind)en,
1521) obcv auc() an bcn mcit t'cvbvcitctcn ^i^-icvttcnftcbctcn ' ()at bev Sevniou
beutlidje Scitcnftücfc.
Sic ^lifalnicnbeavbcitnnc^cn Vntljcvj tliuncu Uiiv im flan.icn nnv ciH ifüvlänfcv
bei „33ctbüd}(cin-3" mevten, bcvcn tn-bcntung fvcilidj glcid) au5 beffcn cvftev ^Inegnbc
l'id) ergibt; bic beiben (Sevmone tucvben aU 33ovQvbeiten fc^on fid) cvlDcifcii, aber
erft bei fpütcvcn 9Inägnbcn. i^ebcntfonicv n(i allci ÜiiÄfjcvigc ift bcibolb bev
Sinflnfe, bcn bie im Sienft bev i^cidjte unb bei '.Jlbcnbmatjls ftetjcnbc Webeti--
liteiotuv auf .Suttjevi 2i!olfiid)viftfte((cvei anigeübt bnt. Senn Don ben ivattaten,
bie flui i^vev 5]cugcfta(tung bcvüovgcgangcn finb, bnben einige nnd)l)cv gevabe ben
6vnnbftorf bei „iVtbüd)leini" gebilbct.
Tvci *Dlomcnte finb in ben vömifcben lu'idjt^ unb \'llienbmcibii = in'tbiid)cvu
miteinanbev üevbunbeu: einninl cnttjaltcn fie 5yeid)t^ unb 91benbmal)(igebcte, fobann
5?c(ebrungen iibev Söufje, ;öeid)tc unb gatvament, Uov nllcm aiix einen (5ünben=
fpicgel, bev nnf (^ivnnb mnnnigfacbev Sünbcnvegiftcv unb Xngenbtotatoge, nbev nucf)
bev }iti)n 0)eliLite, be« (^itnubcni unb bei initcvnnfevi ,inv 'Selbflprüfung nn.iuleitcn
beftimuit ift. 9(ud) bas bcleljvcnbe Woment tjat !s.'utl;ev ,\\[ einigen Xvaftaten
üevaulnfjt, ,iu ben bvci eng iicviuanbten £cvnuinen „bom EntvauuMit bev i'ufsc",
„uom (jciligen, Ijocbunivbigen Snfvoment bev laufe" unb „Dom I)od)tinivbigen
Satvament bei Ijeiligcn, tuabren Veidjnami t5f)vifti" (llnf. 9Iuig. 2, £. 714ff.,
727ff., 742ff.), öon benen bev mittteve mit bev 3fit aud) in bai „iyetbücblein"
XUufnabme gefunbeu t;at. 3.>ov bev -fianb ahn ift »eit uudjtigcv bni bvittc illoment
gemovben. §i '^at bic iievanlaffung ,^u ^uttjcvi cvfteu fnted)etiid)cn 'iHvbciten (Huf.
3(uig. 1, S. 250ff.; 2, £. Süff., 128ff.; 0, ©. llff.) gegeben, bie ev bauu .jum
Seil in bev roid^tigen „fiuvjcn j?ovm bev ijcbn ©cbotc, bei ©laubene, bei iüatev^
uufevi" (Huf. 9(uig. 7, S. 2fi4ff.) .^ufommcnfaBt, unb auf bic ev ;nvüdgveift, ali
ev ,5U uufevem „i^etbiidjlcin" fid) entfdjlicfjt.
»gl. ßijftlin, ÜJi. eutl)cr, 5. 9tiif(. u. SiaWnan I, S. IIC, 197, 247, 281 ff., 287, 292, 401,
437, 444,447, 453, 457, .".29 ff.; Syäiuiicv, eiiitb., Wfirl)iri)tf br-s 33rcuicv5, f^rcibiiva i. i^-. IM».".,
®. 138f., 170ff., 17.5, 24f)ff.; äl>ctjcr unb miie-i JiirclKnlcjiton II- Sp. lG14f.; %^a\\\cx, %\UMkn
Ih. 86.3 (im I] ®. 39S ; aBcttcv, Rep. lyp. 9h-. .372, 373, 109.5, 1923, 11. Siippl. 9!t. 479;
fliebctec, '3lbf)nnb(iinticn £. 127ff.; ^olf, Sr., Sic bentfdjen ©tfvbcbiidjlcin, ftöln 1890. ''J(iifjcr=
bcm bir (finlcitmifleii yi bfii Dcrfdjiebcnfn iiod) unftrcv ?Iii-jgnbe .^iticrfcii ftiif)ftfn 8iitf)Ptid)viftfn.
M Siefe Bon Cutfjcv in feiiiev äSotrcbc jniit „3<ctbüd)lciu" cviuä()ntfii öJcbcte luuibcn bet
^eiligen SBtigitta, gcft. 1373 (ugl. Sfenlenä^fl. für ptot. Il)eol. inib flirdjc IIP S. 239ff.),
jugefdjtiebcn unb tuatcn in iabtrcidjfii ?Iii5ga6fn tietbveitot ugl. v 33- il*ellcr, Rei). typ. 9Jr. 2fi,
21.3,899). i!gl. aud) initcn £.334 ^Jlnm.'l am CMibe.
334 9^ct(iüct)lein. ir,22.
2. 'Jaö *^ctDUd)Iciii tu fciiicit ucrfd)icl)ciicii ©cftaUiiiirjcii.
.^itüci Soüuüvfc finbs, bic :^ut[)cr in hn i>üvu'bc feinet „3?ftbüd)lciu5" c^cgeu
bii- 6i'[)ctbücf)er foiiiev 2agi' ergebt, (.h flogt über ben „mnndicvlci ,3aiiiim'v Oon
'i-'cid)tru imb £iinbcii,iäbti'n", bcv in if)nen fid) fäiibe, iinb über bii' „iiud)viftlid)e
'Jiavii)eit" in ibvcn Scbctcn ,iu Kott unb feinen .^eiligen, uiobei fie „bcnnod) mit
Vlbln^ tjod) aufgeblafcn" feien. ,3""Äd)ft bafiir einige ^»voben.
aSiv ivnblen fie nu'S ben Don Vntfjev felbft nngefiibvten Webetbiidn'vn, beni
„.Oiortnlne nninine" unb ben a3rigittcngebcten. Sen (eljteven finb luir unter ber
öorljin l^erange^ogenen föebetc-literotur fd)on begegnet. S^er „^"»ortuluö aniniae" '
irar ein im *,?(nfatig beS IG. 3inl)vt)nnbert^ ttieit nerbreiteteö Webetbud), ha& alte
Seiten ber (Srbnnungc'Iitoratnr in fid) Ucreinigte, unb nn beffcn ,;',ufammcnftellung
') Sie @ntffi'f)uncv:'iiefd)icf)tc be-ä S8itd)Iciii-5 ift biÄt)cv nod) lücijt oufgcljeUt. Srijon qii-3
bi'ii ;jat)vcti 149<S inib l.''iOO luctbcn (atcinifd)c „Ottiiliiä aiiiiiie" geiinunt: 1498 einer bei aöilf)elin
Scl)nffeiier l'oii iliappfv-^Uiilor in Strafjtnivfl, 1500 einer bei bemfelben iinb einer bei Sobnim
öivüliinfler in Strnfibiirg flebrurit l.'öain, Reji. typ. *}!r. 89:;(!— 38); aVi and) anä be-i leliti-ren
Cffisin tjcruorjeciontieii liec^t bnuti am bciii ^'^br^^ 1-"'01 ber erfte bcutfdje „Ortii(u-5" vor (älH'llor
*J(r. 191). .Siicrft niio bem 3abre 1502 ift bann nber ein bei 3i.'')'J"ii 2Öiib'n9er in ®tra|jburii
c^fbructtcr beutfdjer „Ortuliie" befannt, in beffen ^mprcffiim jener aiiäbrücflid) ben llhibm in
■•.Jlnfprnd) nimmt, „bif) biid)lein mit fampt be^ lateinifdicn ortuln'S nnfcnnflid) nnb yim nUer
erften mit tirofjcm flei)f;: müg : coft unb arbeljt bem nlmedjtigeii got ,;u (ob ^efnmen gefcld:
grli'fen : unb gebrnd)t, unb bnrnndi in ben Irnd geben" ,yi bnbcn unb niif brfffn litclblntt
Sebaftiau 3<rnnt ibni bci-S nuc-briirtlidi be.seugt, biiboi hemevit, bnfj „Ufonn iluimjdjer tiiiiigtlidjfr
nmdit niouuiuÄ foU pl) peu Imft \]oA) in brp ;»\oreu pm brmteun iied)", unb .pigleid) bcteuul,
bii* ^ud) „bffeljeuu uub Duft eorrigiert, ,^u tütfdjem oud) nil irnufieriert" ]n bnbeu (älieller
yir. 236). (H'enfo befilteu Inir nug bem folgeubcn 3nl)re einen bei iBiitjiugtr gebruifteu , Dom
20. Oftober bnfierten, loteinifd)en „Crtulii^", beffcn SSrnbreffum ebeufnü* ben '•Jlnfprnd) ber Ori^
giunlitüt erljebt unb neben Sörnnt nucb nod) äüimpfjeliug nlä nii ber Su-^gabe bcfeitigl nennt,
irübreub loir Dom 0. g-ebrnor !50:! einen SÖäbingi'rfdjfu Srurf be-5 Intciuifdjeu „Ortutu^s" nod)
übiu' bieje bebeutfnmen XUugnben tcnncn (bcibe Triirfe; 'JJli'indjcu, .'Tiof; uub £tant->bibliutbct;.
Temundj fdjeint luirflid) !li.Mil)ingcr ber llrtjfber bf-> „Crtnln--" ,(U fein, bcu er bdun uiiiibcfteuv
)d)on 149>! gleid) in bentfcber unb Inteiuiidjer Raffung Ijcrnu-jgegebeu bütte; iörnul uub illWmpljeliug
bat er bnnn luof)l jugejogen, um bnrd) ben fölaitj ibre-J 9(nmen^ feine Srnife .^u beben uub fo
ber jfonfurreuj ,vi begegnen. SettfdmerU'eife liegt au» bem Sfabre 1504 aber nod) luiebcr eine
ill^nbiugerjdjc bentfdje „Crtulu>5" =?lu-5gabe Oor, bie nid)t'3 bon i^raul erUiiibut (5)lüud)en, .^of=
u. ®t.:S3ibl.i, unb erft 150.S tcl)tf fein '•Jinme uaibluei-slid) Uiieber (."{nrnde, ißnuttö '•Jiiirreufcbiff
S. 172f.). Tn nun nndj bie bcibeu loteiuifdji'u "'.'InSgabeu be-i ,^\nbrc« 150:! fid) beffer einreiben,
lueun SiVibiugi'r 1502 überliaupl nod) uid)t ä<rnnl-5 .^lilfe in ?lufprud) geuoiunu'u b"'. fp 'auu
mnn auf ben Ö3ebnufen fommeu, bafj in bem Snipreffnm „1502" ein 3)rnrffebler ftebt. 4<elueifeu
liefje fid) ba? inbeffeu nur unter Snjiebnng fämtlid)er '■Jln-igaben. ÜSgl. nud) (»b- ©rbuiibt, llist .
litt, dl' l'Alsitcc II, S. yCiilff.; ,S"ioffmaun l). ^ntler.jlebeu , Wefrb. be-5 beutfd)eu J!ird)en(iebe?
S. 209ff. ; iÄieberer, ''J(nd)rid)teu II, £ 157if. Vlnfjer ben fd)OU gcuiiUTdeu finb uodj folgeube
Sructc betonul: 1. Inteinifdie: Strnfjburg, (Mvünluger, 1505; ebcub., ;l;ob. .WiiobUnidi, 1507 unb
1.508; (strnfiburg, Wriiuiugrr, l."i08; Strasburg, .(tnoblond), 1509; ebenb., DJi.irt. Jj-lnd), 1510
uub 1511; 9)Jnin,i, 3ob- Scboeffer, 1511; fil)on, ^ob- .(Mein (inipensis prolii viri Autonii
Koli('r<,'rT. (>ivis NiiroiiiljerifcMisis), 1511; ©trnftburg, ?^lad), 1512; Stutioerpeu, .'pcur. ßdert
be .fpombord), 15i:!; l'flon, .fflein, 15i:3 unb 151(i; Tlain], Sot). Sd)oeffer, 151G; *;i)ou, ttleiu, 151(;
nub 1517; ^Jiiirnberg, f^riebr. 'iU-ppu?, 1518; Öl)ou, .Hleiu, 1519; '•JHirnberg, 'iU-ppiiÄ, 1519; a^afel.
»etbiic^tcin. \rß2. 33r,
feine ©cvingeveii, aU Sebaftiau Srnnt iiiib ^a(ob 9Bimpt)eliug beteiligt geliicfen
waren.'
3(n H)m ftcljen bie uov'^in fdjon erluät)nten ©ünbenvegiftev unb Xiigeiibtatnloge
3uni „5Peid)ten unb Süitbcn,^Qf)lcn" in gvo&er iHiIIftönbigteit : üoii (etUeveii bie
fieben leiblidieit SBerfc ber Ü3aviiil)er,iigfeit im 3Infd)hi|3 on lliattt). 25, oSf.'- imb
bie il|nen eiüfprcdjenb ^ufanimengeftellten fieben geift(id)cn äUcvfe bcv Snvnifjev^ig'
feit; bie (vinföttigen Icl^rcn, ben ,'',ireifelnben raten, bie Tvanvigen tvöften, bie
Sünbev [trafen, ben Söiberfadjern lu'Vieiljen, Unvedjt leiben unb beii iveinben
öergeben; bie fieben f^abcn bes fjeiltgen ®ei)te§: „äßei6f)eit, üerftentnifj, tnnft,
gütigfeit, iKat, fterrf ünb ford)t"; bie brci götilid)en Ingenben: CMtaube, .öpff'nu'fl
unb Siebe; bie Dier „9tngcltugent" : 2i3eis()eit, Scredjtigteit, Sttirfe nnb '•JJtüfjigfcit;
bie ad^t Seligteitcn nad) ^Jlattf). 5, ;iff.; bie .^lüölf ^Höte: „Virmut, Wefjorfamfeit,
.ffeufd}eit, Sie fe^nb licbfjaben, Senfftmütigfeit, Oicljüd) barmfjerljigteit, Chjnfaltig'
feit ber tüort, 5Rit ,?u bit forgfam bmb ,iel)tlid)5, 9{ed)t nieljnnng bnb ei)nfalt be§
Uiercfg, OJ(et)d)eit ber lere unb ber luerd, '-lirfnd) ber fü"^ flieben, i^riiberlid)e
ftroffung"; bancben and) bie fieben «aframente.
Unter ben Sünbenregiftern übertreffen alle anbercn — bie neun fremben
Sünben, bie fedjs günben unbcr ben beiligen Weift, bie öier T)immelfd)reienben
Sünben, bie fünf Sinne nnb, bn^uiifdjen Derftedt, bie jelju Üiebote - an 3?cbeutnng
nnb geben am befteu ein iüilb ber öon Sutfier getabelten 9(vt bie fieben Xobfünben:
11). 2öolf, l.")19; 9Jiirnbcvg, 5pcl)piie, 1.520. — 2. beiitidl)e : etratjtmrg, ©tiiiiitiflcr, V,OZ;
ebcnb., .ftnobloud), ].507, 1-508 unb 1.509; cbcnb.. ^tnd), 1512; Scip^icj, .«oiir. ,ffad)floffn, 1.5i:l;
©ttafebuvg, J^Iad), 151:'.; gi)oit, .Ulciii, 15i:i; ~)Ji'Qin,i, "J-lftcr Sdjocffcv, 1-51;^, uitb 1514; cbi'iib.,
3ol). S^oeffcr, 1514; a3n|cl, Wirf). ^luter, 1515; ^(iiviitorfl, ^ol). gtiid)?, 151(;; geifi.yg, .Üorfjfl-
ofeii, 1510; ©Irnfeburg, ©rihüiigcv, 1510; 'iliicvjbiivg , .finnÄ *JJ!illev, 1518; a^nfd, *Jii( t'nm=
pnticr, 1518: *JJiitnl)ftg, *4Jci)pii-j, 1.518, 151!)' mib 1.520; a'afel, II). aBolf, 1.520 imb 1-52:!
(ugl. aufeer bev geiinnntcii Sitctntiit bie Sninmhingcn Hon *4>fl"<Jfr ""b aBfüfv; bie übtigcii
Xtiicfe in '■Biündjcn, •?)of- ii. 2t.='i<ibl., iiiib in äßevnigi'robe, ??ürftl. Sibl.i. Tns 93iid) i'ntt)nlt
(in ben latciiüfd)i'ii nnb bciilid)cii '.UiH'gnbi'ii im gnii,ii'ii gltid)iiinfjig) ctum folgenbfÄ; *!lii} beii
finlcnbcr folgt ber iiuvfu* ber *JJ!aria (i. g. = Olliiiuiii iiarvum H. Mari;i.o: Bn-viaiiuiii Koni.
Pars liicni. Mi'chliiiiap. \x>^l , S. ÜHiff.), bnnn ein .ffuriiiÄ Don bor l'nifiun unb *4.Miffion?=
gebcte, bie fieben 2<ii|ipfnlmi'n mit ber iiitnuei, *^lbenb= unb li(orgeu= nnb Bernmubte Webete,
©ebctc nn bie t)cilige ^ungfruu, nu bie ttngcl, Slpoftel, (Junngcliften, *3J(örü)rcr, .Stonfefforeu,
l'ef)rer, ^nngfcancn unb Ijciligen äüitluen, ©cbete über bie .^lauptfefte, 5ötid)t: unb 9lbenbnint)tS:
unterric^l nebft öiebeten, Wefiillntcrridjt, ßebete für Herid)ifbeuc Inge^.iciten uub llmftäiibe,
(frinnerung nn ben 3ob unb glerbegcbcte. ^H\m Hon 15i:t nn finb bcu 3lu^gnbeu burdjiurg
bie 3<rigittengebete am Sd)l»f! l)iu,yigefiigt. Wix beuüticn bie 'Jüii-gabe „Strnfjburg burd)
ioljnnncm n)äl)inger, 1504"; ligl. bort rUiff-, " lii f., 12'', 1) U ij, gß'', t, «uij, IT''.
') 3Jon bcm neben bcm „.5)orlulnl" öon Sull)cr uorfj erloä^uten „*l.'arnbifud nnime" ift
nn? nur ein InteiuifdjC* gycmplnr befnnnt gcmorben (bn-:- „laeohus de iifortzen in nrlin liasi
leorum laboribn.s et inipen.sis pruiiriis flaboiadun jiandorc ouravil" 1498 — OÜJünc^en, .g)of
u. ©t.^Sibt.), nnb c§ ntufe bisf)cr jlueifel^nft bleiben, ob bod Sud) jemoU eine Überfctjung in?
Jientf^e erlebt tjnt. Snljnltlid) ift e-3 bcm „.fiortulns" unl)e Uerlonnbt; unb eben be?!)alb unb
rtegcn ber Wleid)nrtig{cit be-5 yfnmcu-J loirb !»;utl)er ci neben jenem genannt l)aben. ^) Sie
bort aufgejäljUen finb burd) bo^ l)in3ngefügte „1k loten begraben" nuf bie übliche ©icbenjoljl
gebrad)t.
336 Sctl'ücfilciii. 1522.
„•^offavt, ftct)ttgfcit, niifciifd)cit , ^^Jovn, ?fxa%, 'Jiclib inib Jrngfcit" mit if)vcii
oi'Vfllicbcvungcii. So luivb bic cvfte fotgcnbeniuiBcn ausgcfüljvt:
„■•poffavt ift ,]We^cvf)nnb : bic ijiinev önb bie nu^cv. Sie l)imevig ift
nud) ,5tiit)ffltig: (5i)ii ift ber üevftcntnife, bic aiiber bcv bcgirbc. S)ic I)offavt
bcv ticrftciitnifj ift Incvcvtjnnb: bic evft, mciin eiiicv ludiit, ev f)ab fein gut
öon t)m felbcv Uiib iiit öoii got, bic anbcv, lucnu eiiiev meijnt, er l]c\h fei)"
gut ömb got Oevbicnct, bic bvitt, tncnn el)iiev lociit tinb fid) bcvümt bcv gütev,
bie ev iiit tjnt, bic öievb, »oeini ciiu-v nnbev leitt lu'vadjt öub fic^ cr()cbt ubcv
niibcr leut. •*^^offnvt bcv begivb ift ,5tufl)evlcl); (Sin ift öcviiicfieidjcit, bic anbcv
ift begivb eigener evtjcbnng. .'poffnvt bcv ticvincffcnbcit gcfd)id)t in öicvcvlel)
geftalt. Sic evft: locuii fid) el)ncv ücvmifjt cl)Uv binga, bnS fid) anbcv lent
nit Uevmcffcn, bic onbcv: luanu fict) eljncv bevniiffet, bcö man fid) nit Ocvmeffcn
foK, bic bvitt; uu'nn firi) c^ncr licviniffct bc« gcfigc«, cc ev gefigct bat. Sie
öicvb ift: uuinn fid) cl)ncv Ucvmiffct clin« bingS, ba§ iibcv fet)n mad)t ift.
.fioffovt bcv begivb ci)gcncv evt)cbung gefd)id)t in brel)evt)anb 1ücl)|. Sie evft
ift bcv bevfd)afft, bic anbcv ift bcv mcl)ftcvfd)nfft, bic bvitt ift ein einfältig
fuvtvcffen ubcv anbcv tent .^n fcDU. Sie anficvlicbc bi-'ffavt gofd)id)t in ben
bingen, bie be^ Iel)be^ ftat Dnb gc,5icvbe ^^n gel)pvent mit manigfaltigev nbev=
ftu^figev unb unnotbuvftigcv gc.jicvb bcv flcDbcv, Don brm baupt bil,; ,in ben
üevfcn: mit niantcten, vörfcn, l)ax( , fvcntjlcin, beffttein, bomben, tanppen,
fri)(egcvcn, ftnvljcn, flrd)ten, guvtdcn, fcdelen, befd)en, nnbclbcDncn, patev noftcv,
fingevtein, mcffevcu, I)D|cn, toon^tcn, fd)ul)en. Sav,yi mit bm'fu'at: betten,
bifdjen, filbcren gefi^iv, ttcbnotcvcu, mit mond)evleb föftlid)ev uninbevbavlid)ev
fpclifi önb mit tvanrf ünb mit nit anbevcn bingen ou .^nlt, mit fingen, fagen,
fitjen, fton, vfi)tten, gon, mit gebevben, (jofieven in manicbevtel) luebfj k. ba§
eS nl)enian ev,ia[cu nmg. Savumb mevd l)ebevman fi(^ fclbe, \uo önb »oic
ev fid) ticvfdjulbet bat. Cb ev aber ba§ nit mcvrtcn nod) nd)tcn mit, fo
mevrft CS bod) bcv teufet l)e tinb l)e on .jluciffcl gav eben unb gav und. ?[bcv
nod) toit mev got jelbö in bcv lDavt)cl)t nad) beS t)evt^enu gvunb." '
'•)l\ä)t minbcv ausfübvlid) mcvben bann bie übvigen fecbe lobiünben buvd)=
genommen, äönvbcn biefe 'i>cvu'id)niffc ,^uv Sclbftpviifuug benutzt, fo mu^te
U'evniivvnng, enblo)e Cniilcvei obev tiödigc i'eväuBcvlid)ung bcs SünbcnbcUni^tfeiniä
bie (^olgc fein. 2öiv begvcifcn beebalb, bnfj bcv ih'cfovumtov gegen biefe§ „(£ünbcii =
,Vit)lcn" eifert.
Sie „uncbviftlidjc yiavvbi'it" i" i^i'n Wcbelen finbet Vulbev iuiiäriift luubl in
bcv übevaU ficb bvcit MUid)cubeu ''JJiavien- unb .^iieiligeuüerebruug. So uuvb '•JJiavia
— in einem Webet, bem bic fünf ben iyucbftaben ibreä '•Jfamcnä entfprecbcnben
Sitcl: M<'(liati-ix. AiixiliMlrix, l^icpaiMliix, IMiiiiiiii.iliix, .\(ivoc..itiix ,(Ugrnnbe liegen,
folgenbevmafjcn ongevebet :
■C mavia, ei)n uH)tlcvin ,^unid)cu got tinb ben nuniid)eu, mnd) bid) bnt^
mittel ,5Un)d)en bem gevcd)tcu got tinb miv ovmeu f nnbev. C umria, ein
()elfferiu in aller angft tinb not, tum mir ,]n l)ilff in allen meinen leiben
tinb l)ilff miv luibbev bie bi'ifen geift ftveiten tinb fed)teu tinb all meine bcfevnug
tinb anfcd)tung ubertüinbcn. C mavia, ein unbbevbvingcviu bev ticvlovncu
') 2'iiun fplflcii nort) „Tic (liuilff ftaffcl bcv boffiivl, bic fniit tun-nliovl lH'iri)vrl)bt".
3?etbüd^Iein. 1522. 337
gnabeii aüex menfc^en, mibbcvbvingc miv all mein bevloinc ,5ci)t ünb mein
iuiittid)y ücvfQumts (eben. C uiavia, ci)U cvdnidjtcrin, bic bo gcborn Tjat bal
mici [icd)t aller U'ctt, cvleuc^t nun^n Diiunffcn ünb unbefantnife, hai id) ariiicv
funbcv iiit gang in bic fiiifterni^ bc5 tnoigcii tobe^. C niavia, el)ii fiirfpredjcvin
aücv cüenbcii iiienfdjcii, bi§ mein invfpved)evin an meinem (elften enb üov
bem ftvengen üvteijt gotte^ ünb evlDtvb niiv bie gnab önb bie fmc^t bel)ne5
leibeä iefuni cviftum. 3lmen."
gaft nod) Stälfereä leiftet bas fo(gcnbe @ebet, bal 'üJlavia aU bie „gewaltige
tbnigin bev tjtjmmel, bie ^ei)ligc feijferin bev enget, bie auffcnttjalterin gbtlidies
30vng" be.H'idjnet. 3^ie Ö5cbcte an bic .öeiligen bleiben ja lucit baljintev juvüif,
bieten abev and; nod) genng Überidjlininglidjteiten. So tautet ein Webet an bie
(*lftoufenb 3nngfronen :
„C iv ge,5ierten mit teufdjcit Dnb iv gctvonten mit bennitigfeit ünb
betlei)bet niitt gcbnlb, uberbti'imet niitt blumen bev tngcnt, irotbolicvct niitt
mäfi'igfeit, o iv foftpaven niagariten ünb anfjcnnelten inngfvülidjen niegbc,
fommcnt öns ,^u ^ilff an bev ftnnb be§ tob§."
9lbev and) bie ben ßcbeten binjugefügten niand)evtci Jöcbingnngen nnb bie
nn fic gcfnüpften ;^ufagcn, bic bao 58ctcn inie ein mit Wott eingegangenem .^anbelö-
gcfc^äft cvfd)einen tafjen, tonnten ,yut()cv berechtigen, tion „nnd)viftlid)ev 7lavvf)eit"
ju veben.
So mu§ ein ßcbct „mit mavcm vntucn Dnb lauterer bcid)t" — ba§ ift
ancrtenncn^iuert , aber juglciii^ „bov el)ncr figur, bic fant gregDvieu erfd)ei)n",
gefproc^en werben: bann ift e§ wirffam. 6in anbcveS foß „tjor bnfcr fvanjen bilb
in bev fonncn", ein anbevcl nur „mit gebognen fnl)cn" gebetet »ucrbcn. Söcr es
atfo fprid)t, bev „uuivt nit Don f)l)nncn fd}ei)ben Pngcbcidjtct Dnb wnrt brcnffig tag
tior fernem tob bie gar ermnvbigc iungframen mariam ,yi fel)ncv (jilii bereit fel)cn."
Cfin anbevee ©ebct „Por fant Vlnnen bilb" ift gut „für bie peftilcnti", cin§ an
„fant margveten" „für cl)n i)eglic^c frantü, bie in ti)nb§ arbeit begvpffen ift"; ein
onbcveS bemaljvt bcn, brv cS fpvid)t, bajj cv „fct)u§ gcl)en tobc-j ftivbct." 'ilUx
aüe biefe äuf^^S*^" übertreffen bie mit ben ©ebeten oerbnnbeneu '•^Ibläffe. So
Perf)eiBt bae ©ebet tior bev (irfd)einung be§ (jeiL ©tegoriul „rjiiij. taufent fcd)S
f)nnbcrt inr tinb .vriiij. tag abla^, bie Pon bcmfelbcn babft gregorio Pnb anbern
nad)Uolgcnben bäbftcn ba «on geben fel)nt"; ein Perloanbteä öebet ücrfprid)t „fo
tiil tag ablafe, a(§ Pil ronnbcn pnfev f)ev iefu§ criftug t)at gct)ebt in fernen lei)ben,
nämlichen fnnff tanfent Pier t)unbcrt fnnff tmb fpbben^ig". ©an.i befonbevS üiet
aber teiften bie i'rigittengebetc, bie t'utljer eben um iljver nnge()cnerlii^eu 9lbläffe
tuiflcn nod^ befonbers nam^^aft mad)t. Söev fic betet, fc^afft fid) nid)t nur
felbft 9lbla6, c» incrbcn aud) „a\\^ bcefctbeii gcfd)ted)t 4I). feilen erlPBet, .rti.
funbcr au6 beäfclbcn gefd)leii)t bcteret önb .rö. red)tucrtigen Pnb geredeten tucvben
tion bcSfelben gefd)lcc^tc in glitten beftanb tinb mcfcn beftattiget tinb beftanbig
gemacht".
Syon fold)eni „nmnd)cvlei Jammer" unb „nnd)viftlid)ev9Jarrt)cit" bie ©emcinbc
3u bcfveien, rviU. nun Sutl)cr fein „4^etbüd)lcin" anSgcTien laffcn. ©ernc töte er
gleid) inel)r. Stber bic Sad)c leibet feinen yiuffd)nb, nnb er ()at jcljt gerabe nid)t
bie Seit, büntt fii$ aud) fold)cr gieformation allein uid)t gcwad)fen. Sc6f)alb loill
er etft mit einem Slnfang fid) begnügen, in bev .g>offnung, bafj bann tion felbft bie
:^3S a3ctbiic()(cin. 1">'22.
Sadjc einen ijuteii (Vortgong nimmt, nnb bnf; and) anbcvc mit .Crnnb anlegen. Ch-
tnt 5nnädf)ft evft einmal haS ^iJptmenbigfte, inbem cv bcr ©emeinbe einen redeten
„Spiegel, bie Sünben .',n evfennen" nnb „eine einfältige rf)viftlid)e ("vovm ,^i beten"
in bie .^anb gibt, betbc§ nad) ben in ber Sdjrift bafüv gegebenen förunblagen,
„bcn ,^ef)n ©etotcn iinb bem Üfatevunfev."
Snp bot (ibev nngefudjt „Sie fnv.ie (Vovm" fid) bar. Qn i()v battc i'utbev
bie jeljn ©ebote al« ben redjten Siinbenjpiegel bef)anbelt, bie „bcn -Diienfeljen feine
Ävant^eit citenncn laffcn", battc ond) QUÄbvüdElid) bie jat)(veid)en »cviüineuben
Äategovien auf bie .jelju ©ebote inviicfgefübrt inib baS ä'atevunfer al§ ba§ „gemeine,
einfaltige, d)i'iftlid)e GJclut" bev ©emcinbe au'jgelogt, batte iibcvljanpt in ben bvei
.söanptftücfcn „alles, \vai einem (s^vift not ift ,yi miffen, gvünblid) unb iiberfliiffig"
bavgeboten. (.H galt alfo nnv ber „Äiivjcn 5ovm" ben neuen Eitel „3?etbüc^tcin"
,yi geben nnb e§ mit ber einbringlieljen „(hniarjnung" in ber i'orrebc ausgeben
■,n laffen ; fo umr bie 'Deformation ber „üiel fitäblidjen" @ebctbüd)er in bie
aSege geleitet.
©anj unPeriinbert freilid) i)at Vnt[)er bie „.ffnr.^e fforni" unter bem neuen
litel nidjt tjinauggefanbt; an üerfdjiebcncn Stellen («gl. Unf. Slnsg. 7 ©. 20C), Gf. ;
211, 24; 212, 27; 218, 7 u. 18; 223, IS; 228, 4 mit bcn entfprcdienbcn Stellen
im iBetbüc^tein) benicrft man feine beffernbe Apanb; namcntlid) in ber (Jrtlärnng
bc5 britten unb tiierten Oiebotö t)at er feiner gefi.irbcrtcu rcformatorifdjeu Vlufdjauung
;Hed)nung getragen.
Unb eins Ijat ;L'ntl)er bev „.ftnrjcn Aovm" gleid) Don nornl)crcin nod)
bin.^ugefügt unb tion Einfang an bin3u,^ufügen and) bealifid)tigt: eine 93ete()rung
über ba§ 91Ue 'DJhnia. ,^\n feiner 9lu«lcgnng bc-J 'DJiagnificüt l)attc er eingangs
nod) ben Sßunfd) ausgefprodjen, ba^ bie .jarte '•lliutter Wottc§ ibm ben ©eift er=
werben möge, bicfen ihren ©efang niitjlid) unb griinblid) an5,)ulegcn, ()attc bnnn
freilid) in ber 9tu§tcgnng fdbft fd)on alles ©cmidjt auf bie S^iebrigtcit biefer
beiligen iOlagb gelegt, bie Feine l^clfcnbc Slbgijttin fei unb nid)t felbft C*bre fud)e,
nod) unö ctmaö gebe, in ber Pielmetjv nur ©ott gelobt uievben folte 'Unf. '.Ilnsg. 19
S. '<\r,, 27 ff.; 540, 30 ff.; r>(i8, 3;! ff.; 574, 3 ffi. Scitbem Ijatte biefe Umbcntung
ber 'OJlarienPcrcIjrung fid) aber met)r unb mel)r ,yi einem ©cgcnfatj öerfdjiirft;
immer niebr ()atte er erfannt, ba^ ber .riultns ber Wnria ©ott unb bcni .^errn
ber ©emeinbe bie *,'lnbetnng raube; unb in einem ©cbetbnd), in bem nad) bi?^
l)eriger 3lufd)anung bie ^JJtarieugebetc beu Oornebmften '.^.Uatj cinnaljuien, mufUc er
biefe Stellung irgeubroic ,5um Vluebrucf bringen, (fr tot uid)t genug, loenn er
einfad) feine 'JJlariengcbete gab nnb bou ber <£ad)\: fd)Uncg, er mu^tc öor ben
@efat)reu ber lliarienOeret)rnng loaruen unb .^u rechter it'erel)rung onleiten. *Jinr
in bicfem Sinne olfo ift eS ,^u Uerftel)en, tucnn er ben brci .fiauptftücfen , bie
er burd) il)re 3iif'H"""'"foffi'"g i" ber „Äuvjen Aorni" liingft all bie red)ten
eöaugelifd)eu bingefteflt hatte, im „'i<etbüd)lein" nod) einmal ba« IHoe *).'(aria
hinzufügte.
Siamit foUte aber aud) urfprüngliri) ber Inhalt bei „syetbüd)lein§" erfd)öpft
fein. Sag heiocift bie Üorrebc, bns bctueift ber urfprünglid}e 2itel, ba§ beloeift
oor allem bie iterglciehnng bcr ältcften 1'luÄgabcn (f. unten). S)od) entfdjlof} fid)
l'uther, beöor uod) bie erfte l'lufloge im Srucf üoüeubct mar, .^u .^mci (^riueite-
rungen. Sie hohe iVbcutnng, bie er bem '|!faltcr nU '•IWiiU unb (^icbctbud)
a5cll)iic[)tciii. 1022. HfiO
tunma^, lief; it)u ^uiiäcf)ft iiocl) einige ücvbciiifdjte '|!faliiu'u aU xcä)k ''3}hiflerflet)ele
I)iii,5ufÜ9cn. Scv Xitet bev .(lueiten, iiod) uov iioücuhung bcv cvften bcgoiiiieiien
l'hiftage gibt fc^on Uon bicfcv 5(bfid)t Äuiibe. Scv 12., 67., 51., 103., 20.,
79., 2.">. iiiib In. ':|.!f(itm nnivben für biefe A>inyifügung beftiiiinit. (v§ ift fd)>uev
ju fageii, luic t'utljcr gcvobc 311 bicfer ,;5uiommeiiftcÜuiig gefüljrt fein mag. Über
Scrmutungen tommen wir iiidjt l}iiiaul. Gin ©cgcnftürt bcr ehemaligen 2Büd)en=
fnrfe in ben geuui()tten £tü(fen ,^n finben, luürbe fdjon efjer mögliri) fei", wenn
cS ftatt bev ad)t nnr fiebcn luären. %m nädjften, füllten luir meinen, (jiitte cc-
gelegcn, »Denn l'iitljer in crfter .i'inie bie fdpn bieljer in Sonberertlävnngen au<o=
gegangenen ipfotme ücrumnbt (jötte. 9lber Don it;nen i)at er nnr einen nn§ ben
a3ufjpialmen, ben 51., micber genommen, offenbar foltte er für fie ein aiepräfentant
fein. Sann tjat Sut()ev aber nberf^anpt moljl in ben getuäljtten '|*ffll"ii-'n bie not-
Wenbigften 'lUinfte eine» djrifttiefjen töebets bargcfteüt gefeljen, nnb wir tjiitten
Ijierin ben ü)n bei feiner ^tneioal)! beftinimenben öiefidjtspunft ^n ertennen. Sie
ben einzelnen Stürfen gegebenen Über)e()riften fef)einen hai sn beftiitigen. Übrigen«
erinnern fie ununllfürlid) an bie g(eid;e Söeife in beni oben erludljnten „''.^ifalfevinni
cnm apparatn", uub es ift nid)t nnmijglid), ba^ l'ntljer üon ba Ijer ,5n i()nen
beftintnit U'orben ift. 3ntereffnnt ift eine ^lu'vgleidjnng ber Hon ii'utber genuiblten
mit ben bort gegebenen Übevjdjriften, bie überaK bie tneit tiefere Vlnffaffniig
Suttjerg offenbart :
^^,um 12. ipfalni bemcvft bae „'^.^fatterium" : „3)en pfalnien fprid), ob
bidj t)emanb mit önbilliet) onfid)t, ba§ \)n gott betere." V'nttjcr übcrfd)reibt
itjn: „c^n beten ümb er()cbnng be^ fjeijligcn (vuangelion." Scn ()7. ^^Nfolni
fpridjt bog „^^ifaltcrinm" „ümb ben erbluiiel)er"; .^uttjer betet iljn „Dmb Iju
nel)men be§ gtatubcne". Set 51. 5pfa(nt ift nadj bem „^^'falterium" „nuij
3efpred)en für fc( nnb Iel)b"; Sutf)er finbel barin „bie erbfnnb fampt l)f)ren
frndjten". *Jtid)t einmal beim lO:!. 'ij.'falm tommen fie einigermaßen überein:
ba§ „^|*fßUcvium" )prid)t i()n „.jn eren allen gotteö l^eiligen", Sutlier „®ott
tjn banden fnr allerlei) moUtbatt". 2)en 20. ^lifalm loibmet ba§ „^J-Untterium"
„ben .^melffbotten" ; l'ntljer bentt l)ier on „gntt regiment unb Uieltlief) nbir^
tei)t". Seltfam bifferieren fie beim 7!'. ij.ifalm; bas „''|*inlterinm" fcljt Ijin.jn :
„Sen fprid) ben tinbliii, ba§ fi) nns erirerben ^efnnimen ^n ben cluigen
fvenben"; l'utfjev; „äBibbcr ber (itjviftlidjen gemcljne nnb be§ Gnangeli
fepnbe." i^cim 25. 'I^jalm felHt im „'|!fnüerinm" eine U3cftimninng. 4^eim
10. '45falm fagt bas „^4^falterium": „®en fprid;, ba-J bir got gnebiglid)
nrteile"; Sntljer: „3Bibber ben 3lntid|rift nnb fel)n ;iiet)d) ju beten."
Üen 12. unb 07. '|>tatm fjat t'ntber balb nad)l)er and) in .ß'iret)enlieber, in
„bentfd)e *^<)almen", nmgeftaltet; ber 12. 1 „IHdj Wott Dom .^limmel fiel) barein . . .")
cvfd)eint fd)on im ?td)tlicberbud), ber 07. („(f§ wollt im§ Wott gcncibig fein . . .")
im (fvfuvter Pnd)iribion Don 1524. Sßir U'iffen, bnß li?ut{)er bie gan,ic 5)ieil)e ber
SBnfepfalnien in beutid)e lieber umgebid)tet ,vi fel)en luünfdjte, bafi ev felbft barnn
wirtte nnb anbere bafür luarb. ilielleicl)t fyit er in berfelben 3Beife and) bie
Umbid)tnng nnferer ipiil'"cn^''-'if)'' beabfid)tigt, nnb c^ ift tein ;^ufall, baij jene
beiben !i'icbcr gcrabe ben beiben erften i*fn'i>"'" nnferer Vlneioat)! entfpreel)en.
3tnd) bac' fpvicl)t bafür, bafi ^.'ntljer, inbem er Spalatin beftimmte iMifjpfalmen
^nr Übertragung in *>.'ieber enipfieljlt, Diclleieljt and) auf einen '|.5falm nnferer ;Jieil)e,
22»
MO 5Ptl[)iic()lfiii. 1522.
ben 103., ucniunft ' iiiib ha^ ein anbevcv ■4>üilin uuierev 'Jln-mmlil, bcv Uk, um
bie)clbe 3^'' c""^ 'J3cavbcitun9 burd) Sticfi-l — in beut \?icbe: „Sein avmer
JpQufe, ^crv, tut tiageu" — gefunbcu Ijat. Sac- !C'ieb crfd)eint ,(uerft in 3Baltt)CV5
GJejangbucf) unb fjot bemnoc^ bamals bod) offenbar Sut^cvS S^iHigung gefunbeu;
fpätev öcvfcf)tDinbet es aUfibinge ou§ 2utl)ev uaT)o ftef)cnbcn ©efangbüc^ern. Sie
Umbict)tung be'^ 51. '^»falme uou P-vtjovt .öegenU'Qlb : „Cvbavui bid) mein, o .öevvc
@ott . . .", bie Einfang 1524 fc^on in einem 2Bittenbevger &in,ictbrudE üovliegt,
fann jcbod) füv unfcre iiermutung nid)ts beuieifeu, bn bn5 Sieb Bon Sutf)fv au«^
bviirflid) ben llmbid)tungcn bcv SBufepfalmenvcibc pgi'(ät)lt R'ivb.'-
£q5 litclblQtt bec bvittcu — ebenfaH§ Bor JevtigftcIIung bev cvften
begonnenen — 9Iuflage bee ,.5Betbüd^(cin§" nennt bann beieitö bie anbeve nac^=
trüglid) befd)(offene .&iu,iufügung: ben iitusbvief. hieben bem SHten ttioüte Sutljev
tuol)l aud) bae Sieue leftament im i*üd)lein Bcvtveten fe^cu. Saju fdjicn itjm
bev iitu5bvief am gceignetfteu ju fein, lueii ev in il;m „eine Söeifc faf), ein djviftlid)
t'eben ^lu uutevvic^ten." *
Seine Jpin.^una'fime evni5glid)t nn§ nngefäbv bie Seit bev @ntfte!§nug uub
bf« evftcn Crvfdjeincns be^ „i*ctbüd)U'ine" ,yi beftimmen. ©egeniibev feinev
(SJeftaltnng in bev Septcmbeibibel ,^eigt unfev Sevt be§ 2itulbrtef§ nod) eine
weuigev Boüfomniene ffaffnug i\. untern. Vntfjev "^at alfo, nnd)bem ev ben 58vief
im „*.t3etbüd)leiu" Ijat brurfen loffeu, nod) an i^m gefeilt. £o muffen .^icifc^en
unfevem £vnrf uub bem in bev Scptembevbibel imnu'vl)in einige 3Öocf)en liegen.
Sin lefetcvev tuivb bev litusbvief etlua ©übe '^luguft gebvudt tuovbeu fein. £o
büvfen toiv unfeven Svurf unb bamit bie ä'oKcnbuug bei „Söetbüdjleiue" luoljt
um Pnbe ^uü anfehen. 2a nun aber bev *).Uan bce 58üd)teiu5 uiäf)Vfub be4
S)vude5 jlBeimal geänbevt tnovben ift, fo »uevben tniv uu« biefen nidjt allju eilig
uovftelleu bürfcu; ba,;u umv -- minbcftene im i^uli — Sutf)ev buvci^ bie übevau^
fc^nelle Ü^oÜeubung bev Septembevbibel oTjnebiu Bon 5)vudElcgnngÄavbeitcn in
Vlnfpvud) genommen. So mevbeu miv auf bie .ffompofitiou be^ „SPetbüdjteinä" luobl
,^iuei 5Jionatc ved)nen büvfen. Einfang 3iuui 1522 mag feine evfte Svudlegung begonnen
tjaben, uub im ''3J!ai mag bev '^lan feinev .ipevnuegobe gefaxt movben fein. —
Xvoij bev beutlid) cvteunbaven (Viiben, bie Bon 5ut^ev§ 3?ud) .^n ben Bov=
rcfovmatovifd)eu föebetbiidjevn fid) liinübfv;iel)cu, ift bae „i*etbüd)lein" bod) etioa-?
luefcntlid) anbeves geU'ovben. i*ov allem tvägt e-; einen eminent objettiBen (^'l^avattev:
nuv biblifc^c Stücfe — bcnn bev Ölaubc gilt ot)ne »eiteret auc^ a(§ foIdjeS —
finb bovin entbalten. Tie bvci .iönuptftürfe, bie bieliev — in ben ©ebetbüc^evn
menigftens - unter ollcrlei anberem '•JJtaterial ucrfterft mareu, fteljcu bebeutfam
') 2Benn mit biefnii itäiiilid) mirtlid) iiii)i-v lO^i. unb iiicljt unjet 104. ^lifalm gemeint ift,
bif in bct 3!iilijotfl mit boiifcUH'ii äl^uttcu licginncii. "Xafüt, biifj Icljtfvcv f(emeint ift, fprid)t,
bü6 out^ bct ;^2. unb :'..'i. *^.>falni nad) bcv ,Säl)liinfl bor Sulgnia angefiU)tt roetben. lod) eignet
bei 103. ^Jßfnlm feiner ganjcn (Vnffnng und) fid) Uieil fnft)r ,5Ui' ll"ibid)tMng. ®crnbe bei ben
gleichen ^Infangc-tuortcii fnnit i.'iit()cr fid) jn fcl)r leid)t in ber '^al)l iicriel)cii Tjobcn. 3!gl. (Jnbcr--,
VuH)ni !8ricfn). IV, S. 274. ■) ^iitcreffnnt ift, bnfe bcv 20. iinb 79. ^^ifntm im 3nl)rc 154G
Don 3i"f'u« Sonn-- in bciitfdjc Vicbcr nmgcbid)tct luotbcn finb unter llbctfdjriftcn , bie nn bie
im „Si<etbüd)lein" erinnern, 5i!gl. äOnrfcrnngcl , lai beutid)c ltird)enlicb 111, ''Jtr. 015 unb G4;
berf., »ibl. ^h. DVIII nnb DIX. ') Tiefe Übcrfc^tift föüt in bcr jmeiten SBearbeitnng fort,
uie(lfid)t nlier nur burd) ein *ücrfff)en-
SelBüt^teiit. 1522. 341
öDtan. ©ebctc ipeibtu iiuv im 3(nfcf)(ufj an bne i^atcninfcv iiiib in '4>ia''">i'Dvtcu
bavgcboten. Joe ©an^c ift nicf)r ein (ydictSuntcvridjt, aU ein ©ebetbnd). Webctc
für bie bevfdjiebcncn l'agen bcs- l'ebenc- felilcn gcinilid); nid)t einmal ein iöcid)t=
gebet ift üov'^anben. llnb eine bevnrtige föcbetsfammlinig ^t Viitber oud) in bcn
fpäteren ?lnf(ngen feines iPndjeÄ nid)t gegeben, lroI)l aber geigen bicfe eine immer
bcntlidjeve ftofflidje 'Jlnnötjening an bio viimiid)en Webetbiidjer.
®lei^ bic jtücite i^carbeitung iIj) (äfet fic crteuncn; frcilid) nidjt in i^rcr
tDDl)( fc^ou 6nbc 1522 if. untern Dinbereitetcn iirfprüngtidien ^njammcnfcljung.
3)icfe 'i)al bielmef)r in bcr (Frmeiterung bcv nente|tamentlid)en "Inntien if)re djarafte-
riftifdje &igentümlid)feit unb Ijat mit iKedjt ben lilel „iBet= nnb l'efe[md)leiu"
angenommen; jum litnebvief fügt fie ben ilitimerbrief ncbft Siorrebc, bic 2imütl)euä-
briefc, bie '45ftrn5bricfe unb ben 3u!>Q*brief fjin^n. IHbcr iDäf^renb bcs jDrucfeö,
bcr etiua in ben Jyaftcn l."i2o .jn (^nbc gcfommen fein mag, Ijat Vntfjer bann nod)
ben „Sermon uon bcr il^etvad;tnng bo l;ciligen \.'eibcns (<£)rifti" jur Vhifnaf^me
beflimmt unb bamit einen gerabe bcr Eirdjlic^en Sf't entfpredieuben alf^crgcbvadjten
©toff ins „5yetbüd)Iein" eingeführt.
^JJit ber britten ^i^earbeitung uon l.")2.5 {V i unvb bei ÜJnfdjln^ an bcn
trobitioncHcn Stoff bann '|Uinjit). .'patte eä nac^ bcv öorigen ben -,'tnfd)ein , al§
foKte bo^ „33etbüd)(cin" mef)r unb nicl)r ^u einem 'Jluö.jng aus ber 23ibel fic^
geftolten, fo tcirb jc^t bic JHcformation ber römifdjen Gicbctbüdjcr fo angegriffen,
bo^ if)r ^nl^alt nidjt burd) einen anbeten erfei^t, fonbcvn eUangctificvt loirb. Xit
Stusfc^eibung fämtlid)er neutcftamentlicf)en Stüdc unb bic 'Jtnfnatjme bes Sermoni
tiou ber laufe, öon bcr Üci^tc unb Saframent unb namcntlid) tion ber Söereitung
3um Sterben gibt baöon ocugnis. 2;ie uievtc Oieftattung «on 1.52!1 iZ- gc^t auf
biefcui SBege tpcitcr. '.'lud) äu^er(id) loiib mit il}v bas „iyctbüdjlein" feinen
röniifc^en Vorläufern ftiicbcr met)r tonform, inbcm e§ öornc einen ßalenber erijält,
ber in jenen nid^t feilten buvftc. 53or altem ahex irirb in ifir ein Wcbanfc jur
3(usfü^rung gebrad)t, ber *,.'utl)cv fc^on beim elften Jlusgeben bes „i^ettnidjleinS"
öorgefdjtt'ebt t;attc. 9lud) in bie -^'affionol' unb Vegenbenbüd)lein, urteilt er in ber
Sßorrcbe, l^ätte „bcr leufcl biet oufa^ eingetrorfen", fo ba^ and) fic tuürbig
tDören „einer ftarfen guten iKcformation ober gar ücvtitgt loärcn". Sicfc iliefor^
mation nimmt Suttjer jetjt Oor. 2en rijmifdjen '^^affionalcn, bie in Icgenbcnljafter
SBeife bas l'ebcn bev A'ieiligen unb '3Jtärti;rcr l)cfcl)ricbcn unb nur miPväud)lid)
il^rcn 5lomen fül^rten rUuf. lUuig. 0, S. 687 "Jlnni. 1), ftctlt er eine fnr,5c biblifd)c
@cfd^i(^tc gegenüber, in bcr bcn üovnef)mften Teil bie einzige ira'^rc *4>Qff'0". ^n5
Reiben 3cfu Gtjrifti, bilbef, unb bie bestall) ben 'Jiamcn '^-'nffioiiat in SÖat^vt^cit
berbient. Snbem er fie aber bem „S^etbnc^lcin" beifügt, folgt Suf^er aufä neue
beut ibrgangc römifdjer 0cbctbnd)er, Don bcncn manche — unb unter itjnen ber
„^ortulug animae" — and) einen fur.jcn yineiug ans bem '.^'affional : ©ebetc an
bie .^eiligen, cntf)icltcn. 2Bie fie babei bereu 33ilbcr l)inuifügteu, fo fdimücftc and)
Sutl^cr fein '.^laffional mit 9?ilbern unb fdjuf bamit bic erftc cbangctifdjc :öi(ber-
bibet, „aUcrnieift um bcr ,«inbcr unb C^infältigen luitten, »ucldjc burd) Silbnis unb
01cid)nii teffer bewegt uicvbcn, bie gBttlid}cn Wefd)id)ten ,(n bel)alten, benn burc^
blo^c SBorte ober S:!cf;re". ©leid) bei feinem erften Grfdjcincn (in Stusgabc Z bes
S5ctbüd)tein§, aBittenberg 1529) t)at ba§ 'ipaffionat 50 ganjfettige .gjol^ic^ntttc, bic
Suft ttjo'^t eigene l^at fd)ncibcn (äffen. Seit 1538 (Sluggabe c) toerben biefe geringen
342 Ä'tbüäjlciii. lW-2.
Äalcitbcrbilb($cii evfc^t bind) gute yindibilbimgcii vnn 1)ü\cxi Meinev '|ui|fimi, nii
bie freilief) fi^on einjclne iHbtilbuiigcu bcv frü'fjcvcii ?liiägabcn üüii fern cviimcvtcii
(bgl. bie 5Beiiievfungcn 311 ben ein,5elupu Sdisgabcu).
5)tit bev (yieftalt boii 1520 ijat fintifcx bann uiü()( im gaiv^cu cneid)t
gefcf)cn, ums ev 1522 ,^iinäd)tt pvoUiforifii) licgoiiiicn liattc. üoii mm ein finb
ciiigvcifenbc 'Jiiibcvuugcn unb (^micitcvungcii iit bcv oufantiiicnictiiuig bes Slx't^
büdjlcinä nic^t iiicljv ,^11 tuiiftaticvcn. 'iUcUcidjt ift baö 2öid)tigftc, bau '" ^''i-'
'Jluegnbe öon 153'J dl) bie '^.«ialnu'ii foitgcfntlcn fiiib. ^m ,!anl)ve bLn-l)ev ' Ijattc
^L'uttjev if)vcn Zext nod) nad) ber legten 'lljciltcraiiegabc vcbibicvt; nbcr im Wnuibe
fül)vt cv bamit, bafi er fic jctjt furlfnllcii lä)jt, bod) iiiiv lueitcv, timö cv 1525
begonnen i)atk: ebcnfo luic bie VlnjtiHibl nu-ö beni 'Jicncit leftameiit foiintc nud)
bcv 9Iu5jug aus bcn 'Hfnlmcu fuvtbteibcu, nad)bcm bnvd) i'utljcrs Übcviel^ung bcv
ganje 5pfattcv ^ugänglidj gcmad)t nnb gerabc in bcn bveijjigcv 3i(il)V''» fnft jcbeö
3obv neu aufgelegt U'Dvbcn \vax. Sen loö. 5pfalni fügt fveilidj bie leljte ,511
!;*utf)evö fc'ebäciten evfcf)icnene IHuägabe öon 1545 (/,) gan,5 am (Sd)(n^ tuiebev Ijinju.
3ft bas nid)t auf !)ied)nung bc« Ijvncfeve ,yi fcticn, fo ift Umbl bie gan,^ beftinbeve
Sd)DnI)eit nnb bcv Ijcvüovvagenbc föebct'icbavaftev gcvabe biefcä '4^'i'i'"''^ ^fifei^'
beftimntenb getoefen.
(5^ingcfügt mivb in bie fpütevcn yiusgaben bnvd)iiu'g, tuac gcvabe Hon l'ntljev
5Pnfjenbcä evfdjicncn ift: fo in bie Vlnsgabc Don 15:J8 (r) bie ,^uevft 1"):>4 ane=
gegangene „(Sinfältige 2Beiic jn beten, für einen guten (Vveuub, lliciftcv $etev
Satbicvcv" in bcv 1586 um bie ©vtlüvung beö ßilanbens DevüoÜflänbigtcn 'Hcbattion;
in bie fdpu cvu'äfjnle ^JienanSgabe bee Saljvc^ 15:il) ein Stücf ans bev eben
cvfcfjienenen Sdjvift „*-l!nn ben Monjiliis unb Äivdjcn" unb bie 1538 ^evau5=
gegebenen „Dvci Sljmbola"; in bie Vhiägabe üon 1542 (r/) bie im Sovjaljvc
evfd}icncne „'üevma'^nung ,yim Webet luibev ben luvten." U*evcin.5elt U'evben aber
Qud) nodi ältcve £d)viften bcvangc^ogcn ; fo nimmt \.'ntl)cv in bie eben genannte
'Jlnegabc aud) fein „Oitanbcnebefcnntnis" auf^, b. i. ben bvitten leil be§ (gvofien)
„5Befenntniffe§ üom 'Jlbcnbmaljt", unb in bie 9(n§gabc Don 1545 bie „i3itanei",
bamit nodjmalg .^um Sd)[nfj eine bcntlidjc Slnlebnnng an ben Stoff bcv vömifdjcn
Wcbetbüdjer ^eigcnb, in bencn bie i'itanei ftctö au bie 4>nfipfalmcn fidj anfcljliefit.
?lud) an cinjelncu 2ertüevbcffcvuugen bcmevfen >uiv nod) tüiebevI)olt baä ftete
Sntereffe l'ut^evö an feinem JPürijtcin. 3n bcn älteren ?ln§gnbcu übt nod) einige=
male feine fortfd)Vcitenbe refovniatovifdje Vlnfd)auung iljvcn (?inflnfi ani. ©o (äfjt
bie \Huegabc üon 1525 in bev (fvflcivung bev fünften JBitte ein bovt anfangt
fteljenbeö (^cbet füv bie ©eeten im (^-egefeuev fovt {fiel)e unten)-' unb bie
3lu^gabc üon 1529 tilgt nod) eine ©pur bev .öci[igcuüevet)vung im bvitten ÖJcbot
unb fügt in bie (^vtlävung ber liierten :i>ittc bev geiftlid)cn Tentnug bes täglid)en
iürotee bie feit bcv VInSlegnng in bev „beutfd)cn yji'effc" (Unf. IHusg. 19, S. 9(;, 7f,)
öon l'utl)er öcvtvctcue leibliche üDeutnug Ijin^u, bie bann in ben ,tt'atcd)iömen hie
aHeinige ift. ^'^uglcicf) U'ivb in bebentfnmev SBeife geunf; nid)t of)nc Gvinnevnng
') SieUcid)! aiidj fviil)cr; ()iev fiiib 1uli()1 iiu-ljvfrc ?lu-3(inlu'ii licilüveii flcflaitncii. -') Übet
bell 311 ja Ij „152U nii^flniuicii" Uiil. .(leftliii^jvrtlucnui, l'utljcr II, £.0:15, *Jliiiii. ,511 ®. 98.
') Sd)oii »otljct l)attc ber ©teiiictjdjc 'Jiad)bruc£ (l'} nii bct Stelle 5liiftofj gciioiiiiiicit unb fic
fottgelafjcii.
a'ctliiid)!«». 1522. 343
an bcn syauciiifvieg unter bni iU'atvetungen bc5 üievtm Wrbotcs nud) bcv lHnivnl)v
genannt.
(Jnbc l'lnguft 1529 ift ba-J iöctbüdjicin nntcv bcni liti'l .Enchiiklion piaium
pi-ecalioiiuui» aud) in latcinifdjcv (Vnfinng IjevauegcfoninuMt. :jin gan.^ni li't)nt es
fid) an bie bcutidjo SlnSgabc bceffUu'n ^jaljvcö an, ontljält aber aud) einige neue
Stücfe, baruntcr üor allem bie erfte latcinifdje Überfeisung bcc- für^^lid) erfdjienencu
tletnen Äatcd)iönui-5 nnb — ala einzige unter ben äBittcnbergcr 5(uSgiiben — aud)
einige Stücfe, bie nidjt uon !i'ntt)er )taninien; ,;>uei '>J.UeIand)tl)onjd)e unh ,Qiii loci
sinl docendi pro evangolio plaiilaiuio". (*5 ift baö um |u benunteusmerter, als
büä 33ud) fidjcr unter i.'ntt)er5 klugen unb mit ;i'ut()cr^ Jlntorifation eijd)icncn ift.
aScr bie Überfcijung geliefert l)at, ftcljt allerbings nid)t feft: Weil faft biefelbc
i'erfiDU bc5 fteincu .Wated)iöniu5 nad)l)er in einer Don i()m beforgten Inteinifd)-
bcutfd)eu 5lu5gabe bcs legieren dUagbcburg bei 'DJJidjacl !L'ottt)cr, l.jol) fid) fiubet,
T)at mau auf Gieorg Wajor geraten; .Wonrab öeencrs „IJibliothcca universalis'
(Tiguri 1545) nennt ^uftus Z\o^\ai. 2;er Jlicbaftor beä jMH/liin'iion" ober ift
uns befaunt; es ift bcr ftetö in X.'ut()crs Sienfteu tätige ©eorg ;Körer, ber in
feineu Briefen au (Stepljan IHotl; über bie Diele ^JJlü'^e flogt, bie il)m bae 33üd)leiu
mad)e, babet aud) über bie uid)t immer befouberä gelungene Überfctjung fid)
bcfd)iuert. a\>irflid) läßt bie lateini)d)e ("yaffung mel)rfnd) ju li'ünfd)eu übrig. S)a3
tonnte bagegcu fprcä)en, bafj einer bcr beiben Wenonutcn, bie bod) beibc eine gute
I)uumniftifd)c Silbung befaßen, ber Überfc^cr lüärc. 2)odj mag ber Sctreffenbe
unter bem orange anbercr Ö5cfd)äfte bie ^ad)e ctroaä über ba§ ßnie gebrod)eu
Ijaben; ;i{i.irer§ äöorte laffen uiol)( barauf fd)lie6eu. iUettcid)! erfliirt fid) aber
au5 jenem ^3Jlangc(, ba^ OJörer ben Jiamen bc5 Überfetjere uid)t nennt, foubcrn
nur üon einem alius rcbct; ba§ tlingt fonft bei beiben ©enanntcn feltfnm. Übrigen^
fd)cint ;i{örer bei ber 3"H'>'""'c"fti-'tti"'!l ^c* 3^üd)lcinä .^icmlid) freie .finnb gcl)abt
ju l)aben; fo mag er and) bie Vitanci, bie bann ja crft in ber beutfd)en ?lu5gabe
legtet .'panb erfc^eint, und) eigenem ßrmcffen onfgenommcn Ijaben. Seine SBorte:
addidi et opcrain incaiii pro iiieiliociiliite crudilidiiis mcac laffen fogor barauf
fd)lic6eu, bafj er nid)t nur iliebaftor geluefen ift, fonbern aud) tHgenee bcigeftencrt
I)at. So mag ber erft uüd)träglid) mit bem Äalenbarinm unb bem :3uber .yifammcn
bem 33etbücf)lein üorgefügtc lUbfd)nitt ,(Jiii loci . . .-«ou il)ni ftanunen, uicüeidjt
aud) bie bcr beutfd)en gegenüber ermeiterte Raffung bcr .f"i"^tof'^' '"' f'cii"'"
Äated)iimuÄ.
Schwierig ift bie iViagc, für U'eu biefe tateinifd)e Slusgabe mag beftimmt
gcujcfen fein. o""fl(I)ft bentt man an bie Sugcub, um bcrentmilleu Sutl)cr bie
tatcinifd)e Sprad)c jo aud) „ans bem Wottesbienft in feinem 3Beg lODllte laffen
gar megtommen" (Unf. Vlnsg. 19, S. 74, If.). '.'lud) bie inufnal)inc bcä ,«ated)i5nius
füljrt barauf. *.)lbcr fidjerlid) ift bamit bie in-ftimmung bcS U3üd)lein5 nid)t
crfc^öpft. giijrers 9lnfünbigung bee a3ud)eS an Stepl)au ;l!ot() mad)t gnu^ ben
6iubrucf, als ob bicfer eS ,5U eigenem (Sebraud) erl)alteu foUc; unb baS auS UJeit
S)ictrtd)5 5yefit3 auf uns gifommcne (Jremplar (f. unter ben l'lusgaben- trägt bie
Spuren eifriger i^enuljung. Scu l)unuiniftifd) gcbilbeten yjlännern bcr ^KefornrntionS^
jeit mar — aunml auf religibfem ©cbiet — bie lateiuifd)e Spiad)c tiertrauter,
als bie bcutfd)c: bcs'^alb luar neben ber beutfd)cn eine laleinifd)e '.?lnSgabc bcs
„33etbüdjtcin5" gerabcju eilt iBebürfuis.
344 S?etbüci)Icin. 1522.
Dhiv eine fpätere 9lu§gabc bei „Enchiridion", boii 1543, ift ung evt)atten,
bie mel^rere beii bamaligcn bei:ttd)cn 51u§(jnt)cn bes „Sctbüc^lcinä" cntfpvcc^enbc
^rganäungcii jcigt.
SBgl. 3eitid)t. für fivdji. atMtfeit|d)afl ii. fitc^I. «eben 111 (1882), ©. a62ff., V (1884),
©. 165ff.; ßo^tä, lit cumtg. fiatcc^iSmusDcrfndjc IV, ©. 269ff., 27?.f., 396f.; 9icii, QucHeit
3Ut ®efd)irf)te bei tixäilid}en Untcttic^l-ä II (1900), ®. 32ff.; .«Jbftliii, Sutf)ors Il)cologic I-
©. 371; gilcfjcr, ,Rtrd)eiilicbet^:L'e>ifrii I, S. !», 96, 165, 189; aBacfcviiaflfl , Ifn? hciitf^c
ßird^entieb TU, ©. 6, S, 48, 79; (Jtibcrä, Ü.utf)ctg JBricflDedjid IV, lix. 750; Strobel,
%uc SBeittägc !,©.!; flßftlin^.ffalmaii, a. a. D. 1, ©. 585ff., 563j., 574f., II, ©.297 f.,
396, .398, 404 ff., .563; SPedf, J'ic C^tbnuimgätiterQtur bet ebaitg. flirdje Seutfc^laiibä I, ©.48;
S9inbfeit=52icmrt)er, Siittjetä Sibclübcrfctiuiig III, ©. IV f.; a?uii)>ualb, 3iit aiMticnberacr ©tnbt=
iinb UniBctfitätlgfic^irfite ©. 63f. ; ,^eitfd)t. fiit ptntt. 3:I)co(o3ie XIV (1892) ©. 1-J3f.; «eiifc^,
3;er Snbc); bex cetboteneii ä^üdjet 1, ©. 2t>7; ?ltd)iü für ÜirfotniQtionägejctjic^tc II, .§eft3, S. 18ff. ;
Änofe, £utl)er§ ßtciiict ÄaUcf)ilmui ©.21 ff., 106 ff.; «Ibtcd)t, Scr .«leine Äoted|täinuä ßutl)er5
(1636), ©. 21 f.
3. '^k 9iorf)bnirfc iinb iPearbcitiingcn be^ S?ct6üc()kttt^.
Sein lißerl)ältnt§ ju onbcrcn glci(f),^ettigcn cöaiigclift^cii ©cbctbüt^crn.
Übcrfc^mtgcn.
23ietlei^t ift Vut^ev ,511 feinem „33et6üif)lein" burd) ein fd)on üorf)ev
erfc^ienenel gteic^attigcä SüdjIein Spntatinö angeregt lüovben, in bem luiv uuil)I
baä elfte eüangelifc^e (^ebetbud) ju fclien ^aben.^
S)er S)i"ucE, ben luiv biä^^er für ben ätteften Iiatten muffen, ift 1522 crfc^iencn
nnb ftinimt fo tjöüig mit einem bet ätteften Tcadjbrnde be§ „93etbüd)teinä" —
mit bem ?]lnlerfd)en 5iQd)bvnd // — in ben 2l)pcn nnb in feiner ganzen &n=
ri(f)tung üBerein, ba^ bn^ 33üd)lein mit (e^terem minbeftenS gleidj.jcitig an^nfctjen
iüäre. 2Ötr trand)en barauf ober norf) gnr nid)t einmol '^in.inuieifcn, ha fid) bie
^Priorität beö Spalatinfd)en Sudjeö .jUicifelloä qu§ inneren ©rünben crgitit. SJor
allem fteljt in if)m bas 31öe 5}Jaria nod) Qan.i gteid)niertig neben bem üatcrunfev
unb iüirb ju ben Stücfen ge,^abtt, bie ber (il)rift notmcnbig beten foU; au^erbem
ift 8ut^er§ Überfetjung bc§ dienen Icftamente Spolatin bei ^lerauägabe be§ 33üc^=
leini nod) nnfactannt getiiefen, unb ,VDar fpe.yell and) ©teilen ans bem erften
Sogen — 9Jlattl). 11, 2s ; 28, 20; Diell. and) l, 23 -, bie gerabe ilim l'uHjer fd)on
am 10. 5!Jlat 1522 überfaitbte. £d U'iib baä iMic^lein benu fpnteftenä in ben
erften ^Jlonaten 1522 entftanben fein.
Spatatin nennt ei einen „'illn«,yig ans 2:oftDr 53Iartin i.'ntl)er5 5öüd)le",
nnb bnrd)lneg entf)ält eö and) Uiol)! ©türtc, bie Spaintin felbftänbig auf ©rnnb
i.'ntt)erfd)er Sd)riften .^ufamnicngeftent t)at. 2)aneben bringt cö nbev and) ©tücte
birett Sntl)erfd)en Urfprnngä. So erfd)cint feine i^aterunferauslegnng in etftiaö
anbcrer Mebaftiun fdjon l.M'.i in i'crbinbnng mit anbercn l'ntl)erfd)riften (Unf.
9(«§g. 6, ©. 20), unb and) bie nmnd)evlci (^k'bcle, bie e« entl)ält, laffcn faum all
3(uö3ügc aul üutlierl ©i^riften fid) crflören, tragen aber burd)aue ßutl^erfi^el
Gic))räge.
') Sa bo» S8iid)leiu inttcii niil)niigSh)rifc nbgcbturft ift unb bnbci feine übrigen 9lu§gabcn
genannt finb, fo gc^en loir Ijier nidjt ndtjcr nnf fie ein.
Spolatiu tuirb, ipic feinem 9?viibev, fo auri) Slw'i^ix fein 3?ücf)Iein übevfonbt
l^abcn; bei beni regen l'rieftidjen iPeiteI)V, bev jloifdjen bciben bcftaub, tft bn§
foutn ^11 bejtueifcln. SlU'iglid^evliicifc Ijot ev es ttberljaupt jit bicfcm ^^wecf üov
nßcm ,yifainnu'ngeftel(t, um, tüie er l^uttjev !rf)oit uncbevt)i.i(t ,;ii luilf5tiini(id)eu
?(rbeiten beranlafet Ijatte, fo {"^n ietjt ,511 einem eigenen Wcbctbud) auiiuegen. IHbcv
Qud), U'enn er einen berartigen äönnfd) nid)t anögefvvodjon bat, mag fein Sud)
!^utt)er büd) \\\ feinem „Setbüd)lciu" il^ernnlafinng gegeben boben. '.'lud) fonft lugl.
Unf. 5(ulg. 2, S. 74f.i fijnncn U'ir ja bcubadjton, bafj gcvabe Sdjviffen, bie nuberc
unter feinem ^Jiauien uub mit bem 9tnfprud) b''vau^gaben, barin bon iljm Stammcnbes
bnr3ubieten, l'utljcvs 3?eifaü nid)t fanben uub balb buvd) eine autl)etitifd)e Sd)rift
forrigicrt unirben. llnb in bem Spü[atintd)en iöudjc tonnte fdjon bie Gmpfeblnng
bce '.Itöe ^JJiaria Wrunb genug für ^'utTjer fein, fotdjc .Honettur eintreten .jn (offen;
biefleidjt ift barin fogav gcrabe bev nätjcve l'luta^ ,}U finben , ba§ i'utl}cr fo ein=
ge'^enb über ba« 3löe Woria fid) äußerte uub barüber ein ueueeS Stürf fpe,MeU für
ba§ „2?etbüd)(ein" Derfa^tc.
Unb lueit Ifobrfdjeinlid^er nod; I)at bei bcn fpäteren 6eftaltnngen feines
33üd^letnl Suttier bon onberen fid} bceinfluffen laffeu. Sßon toornljeretn forbert
er ja in feiner l'ovrebe bie yjtjtavbeit auberer an feinem 3?ncbe l)erans. jBarauö
mag es fid) mit crttören, bafe tuir — namentlid) aus ben elften 3(il)ren — nur
iDcnige iPtrf(id)c ^JJadjbrucEe öom „Söctbü($(cin" baben, unb ba^ mand)c bon il)uen
gcrabe^u ba^ „iBetbüd)lcin" umgcftalten. So geben bon beu ^iad)brutten bcr erften
unb ,5tüeiten 33earbeitung nur je jtuei ben Snijalt bes 5öüd)Iein§ unberiinbert luicber;
bie meifteu evlneitern ibu, unb ^Ibor burd)lDeg in bem Söeftreben, an ben tvabitio--
nelleu Stoff fid) anjuid)lic6eu. 2a nad) feiner Üorcebe anjunefjmen ift, bafe i'utljer
fid) mit i^neu betannt gemacht bat, fo ^irb bie im „58etbüd)leiu" immer bent(id)er
■^crbortretenbe gtcicbc 3fid)tung auf fie ,^urü(f,iufüt)reu fein.
So mag fd)on bie nad)träglicbe (Einfügung bes „Sermong bon ber Betrachtung
bei l^eiligen ßciben# 6f)rifti" in bie ^iceitc ^Bearbeitung auf berartige ßinflüffe
^urüdgebeu. ?^rcitid) mü^te bann fd)on baö ^Ihin^^ip für Suf^er beftimmenb getoefen
fein , ba bo5 Stücf fclbft ober aud) nur ein cnlfprecbenbes in ben etMa in J^-ragc
tommenben *Jiad)brurfen fii^ nicf)t finbet. Jiagegen büvftc ^.'ut^er bem .^lamburger
nieberbeutfd)en 'Jtad)brurf iß) gan,^ fpeaicüe 2)ivcttiben bcvbanfen. 2)iefer fügt bem
„Setbüd)lein" unter anbcrem anc^ eine i'lb()anbtung bon ber 33eid)tc unb „eine
fd^bne Untervid)tung bon bcn ?(nfed)tnugen im lobe" I)in,5u, bon benen bie leljtevc
nii^t nur ein ebangelifdjeö föegenftürf \\\ einem boireformatorifd)en Stoffe ift,
fonbem bireft ein — frcitid) gut geUin()tte5 — borrefovmatoviftbes Stücf barftcEt
(f. unten). Unter ben in bev britten iBearbeitung be^ „!yetbüd)tein5" neu t)inp--
gefommenen 3"tatcii begegnen uns aber ,()üei gan^ analoge Stücfe, bie Sermone
„bon ber SBcid^tc unb Sahament" uub „bon ber Bereitung jum Sterben", llnb
fönte aufeerbem bie ebenfalls 152.') gcfcbef)ene .öin^nfügung beS „©ebets TOanaffe",
bos aud) bDvl)er fdjon in jenem A->ombnrger 2)vucf fid) finbet, auf ."^nfälligfeit
berufen? -- ,Vitereffant ift, ba^ le^terer aud) ben neuteftamentlid)en Stoff um
bie beiben '4-'''tiU5briefc bermef)vt unb fo — ot)ne fie ju fennen — pgleicb bie«
felben Süegc gcl)t, loic bie uvfpvünglid)e ,itueite Bearbeitung bes „33etbüd)lein5."
9(ud) bev DHtvnbergev 5iad)brnd bes 3!a'^rc'S 1527 (X), ber, tbeun bie
Überlieferung nidjt irrt, in i^uf^erä .'pänbe gefommen ift, mag für bai
346 Öctbiidjlfiii. 1522.
„4VtbüeI)U'iu" iiüd) beftimiiu-uti rjclucivbcii fein, (vv c\c\)i hex luicljftcn Crigina{=
ausgäbe mit ^ilbcvfd)mucf uovan iiub tiuig baiiiit bicfc .jiiv 'Uadjfulgc ücvanlaBt
I;aben; t;at öicllcid)t biivd) ilju aiid) t'utljcr au ba« eiiiiiifügenbc i^laffioiuit cviiuicrt
uub fo inbireft aud) biefcä I;erüovgcnifeu.
■•Jlidjt imdijumcifi'u ift ein p-influß gleid),H'itigev felliftiinbiger Wefcetbiidjer anf
i'ut{)cv. '^ilud) Bern iljnen Uenaten jiuci trabitionelle 'Jiciguiigen, unb ]max mit
befüubevcv Tcutlid)teit. ©o glcid) mit einem -Jlugi^ig au§ t'utljcrö ©■rtlänuig bev
ilMi^pfalmcu bog minbeftcn-5 fd)ün 152:3 üoii einem Uubetannteu .yiiamnieugcfteütc
unb ;}uevft mo'^t in ^Jiüvnbcvg tjevnnsgefonimene, Uein bem luiv uier Srntfc fenncn ' :
„(*iu (5()nftenlid) nüij ij pav iln'tpüdjlein mit bem jj au^.yig bcr I)el)Iigou ||
^'ungelion/ Dnb !■ aller fanet 'I *4>niils öpiftetU' 1! aud) bem t)eitigc jj ©tauben.
4*ater ün= ]; §ev. Sieben bnfj pfalmen || mit ivem redete üerbcU^fditcn \\ «er-
ftanbt/ ünb einer red)t= ' geoibente djriftUdjen H bcfeutuu^ ' ober '' peidjt
fampt Ij anberm."
3at)(retd|c Stücfc tvabitioncllcu (^"(jarattere entt)ält 3Df>d)im Slüterä- in
erftcr 'Jtnftagc l"i2f> unb in .yrciter ir>oO crfdjicneucä JTJoftotfer ©cbetbud):
„Wtjebebcboteliu ;, nljgc Utt) ber I)l)tgl)cu I' fd^afft/ bcS olben Pnbc nijgen !|
2eftonu'te§. SBelfh- üoitjeu;' ' nü gefeen uocl) gcljorct. 2ßü! jn gefunben
Pn l)ettU)fct tuert/ Umt lljff Unb fetcn to ber !l folidjcljt nuttc Dnbe jj bau
nobcu \)i. Ii ^^'^ € SÜult bu alle iiamb affrocnben. ij Apolb ml) Daft
l)u bljuen l)enben. !j 3)u bebcrueft neneö rabes meer. '; £o Herne bu bepft na
mijner leer. • M. X. Oöj. ,," (1:32 iMätter in CttaU; am (5-nbe: „tf lU. (5Ü"C<Ü'(5.
na 6f)üfti gebojtl^. || S)ar ua jm p-üj. par alfu bojtl). ÜDeä adjten bage§
tVebniarij ' .Cicfft t'nbiin)ct) Sieij gebindet ml)." i!ürT)aubcn in Si?übed St.)
„iöcbebi)fe= jj U)n nl)e ütl) bcr l)i)U 1; ligT)eu fd)n)fft bess ulben „ Du ni)cn Icfta=
mente§/ iüek= [| fi^r xioii)tn m'i gcfhi/ nod) getjoit/ j! Sarl)unc gcfunbcn önbc
'6eun)fet inert " umt Il)ff önbe fecleu tba bcr falid)el)tl) I ni'itte inibc Imn nobeu
1)6/ Wü üll)tc gc= ii bctcrt ünb üLDUihct, iip bat ni)c ] uo! be lel)cn l)ii be
bnicC I! gcftettct. || '^ ^JJiatttjci iiP. ^ |i ii 9XIIc tl)bt bebet üube luatet/ ||
Sat gl) nid)t blotl) ünbc nafct ' " i'o! bem bn'ibegam C?()!iftD ftanl '' ?(Ife bc
• Pi)if bullen I)cbben gcbau. '' >^ «ebn'icfet bl) i'u= ^ ■; boluid) Sidj." (128
•) 9iiiritlu'rii ki Sobft fönttiicci)! o. 3.; cboiibn bei S^fbvid) ^5rt)pu>5, 152.3; „Spljcv
biivd) ^iiiubcii ^iibti. 3m 152o. jnt"; „3(iiiifpiirii, butd) .^iniiirid) Slniiict: 1524". la mir
bic bfibt'li 'Jiünibcrgcv Enirft' imr nii-3 Siiebevcr, "Jindjrid)!«! II, ® 425 ff. unb ^litfd), l.ilironim
ab anno 1 ad iviimim 1. sec. 16. typis exscriptoruni o.\ libraria iiuadani suiielleetile
Norinil)ersiio priviit.is sumptibu.s in coiiiiiuniom usmii follectn et oliscrvata Millciiariiifi I
9fr. 30o (»g(. (yraciff, Tre.soi- I, 354-i) tcitiicii, \o flcbfit tiiir bell 2ilcl und) brm mi-:; aihi bcr
9lfiind)ncr ^of: »iib ®tnnt-jüibliDt()cf liurlirrtciibni ©pcicrcr Sind luicbcv; iUu't bcii ''.Hiuvibiiviicr
Xriirf lijl. äl<cUcr, li'rp. typ. '•Jir. 278(). ^üuiibciii iicl)miMi luit (U-> fy'umi au, 1. lucil bicfcc-
1U16 ein für bic (<-ntflfl)iinrt inc()t cjcciiinclcr ii^obcii ,511 fein fd)ciid, nlo ©(.icicr; 2. lucil in 9iiiru:
bcrgcr Irurfcii gcrabc bac- a3üd)Iciii fid) bciiiiljt .(cigt; :'.. lucil ciiblid) 9iicbcrcr bic uiibnlicrtc
9lii?-gnlic für älter l)ält (iIä bic baticrtc. Sclbflocrftänblid) füll nbcr bic-3 eben mir eine
'.!lnn(i()mc fein -) Über Slütcr ügl. (S. 9.li. äCtcd)innnn = flnbolu, 3ünd)im SlntcrS fillcfteS
;Kuftorfcr öcfoiigbiid) Dom 3nl)rc 1531, @d)locrin ls.58, bcf. 9liid)rcbc <S. 19ff.; äl^ndcrnngcl,
!öibliogropl)ic 9ir. 227: 3. ©cffden, lic l)iimb. nicbcrf. «cfnngbüd)cr, .fmiribnrg 18.57, ®. 212ff.
»ctbüdjlcin. 1522. 347
SBlöttcr in Cftaü; am C*iibc: „ij @l)ebaicfct ttjo iRo^ftotf lij i?uboit)id; SJiclj am
Uij. bogljc Ccto= t)!iÄ ' i)m jav iio ßtjafti biife* .fieren gc- boit. iU.3). XXX. ;;
"^ Ai," ^ovt>inbeu in l'üiu'buvg St.i
3(uBci' bell IMif^pfalmcii mit obfc^lic^cnbcv ^^'itiiiiti ciitl)ä(t bü5 i^ud; aud)
„eine ^Jlcjfc üüii bcr Ijcdigcii üretfnltigfcit, bic ein jcbcr P^vift U'oljl beten mag",
unb bie ficben lagjeiten, gaiq in bev 2Beiie ber mittelaltevlidjen .fi'uvfc, öot
aüem aber nudi einige ©ebcte, bie o'^ne n'citcvc« an mitte[altei(id)e iI>ov(agen
cvinnein: einen AJompIev bon fünf Wcbetcn jn (fl^vifto, ein Webet üoin !i.'eibcn
Gl^riftt, t)om 9Jameu 2Sefu unb bcfonbevä „bic ©ebete ©vegovii, \et)x frutf)tbai".
Xn iöcvfaffcv fd)eint felbft ba* ®cfüt)l getiabt ,yi l^aben, baf5 einiget in feinem
3?ud)c ^ilnftoü cvvegcn fbnnte, uielleidjt bcmevft er bcsbatb niitev Ä'cmieifiing anf
1. Siox. 0, 19 ff. in bev iJonebe:
„(*fttc nu etfjüfc gebebe meicn, bav el)nev nennen fljn tljü tjabbe , be
fi'itbcn tote tjc blieben unbe neme be anbeven, hax I)e genöd)te t^o Ijefft.
2Bente iinime bev fluafen unbe tvaiirfen fljnt fe l)t)V fo mebe jngljefctet, uji bat
fc faiiicn tu red)tev bovftant."
58Dn biefen 33üd)cni liegt bai le^eve fdjon nad) bem Satjic 1525, in bcm
bae „Sctbüdjlcin" bem IrobitioneÜen fid; .jugcluenbet Ijatte; aber aud) baö
„ß^vifteiilid) nii^bar ^.^etbüdjtein" Ijat ,^n menig ©IcidjartigeS, um o'^nc weiteren
3In^alt eine Pinlüirtuiig bon ilim auf i'utljcrä iBiid^tein !onftaticren ju Ibiinen.
aSic bemertt, Ijat Suttjer gegen ffiebete für allerlei Sebenetagen, luie mir fic
aud^ au% ber t)eutigen 6ebet5bvari§ fennen, fid) abicbnenb berl^altcn. ßcrabc
ba3u neigen aber mel^rere unter ben g(eid),5citigen felbftänbigen ®ebetbüd)ern.
9IuJ) in bem Slüterfdjcn 2.'ud)c tritt bicfc ;)vid)tuiig fc^on beutü($ I}erbor; mir
irerben in i()ni ba§ erfte fubjeftib gefärbte ebangclifd)c öebetbud) ju fefjen l^aben.
Surdjroeg bringt e* gerabe bie fjierljer geijörigcn (lebete in gereimter 5-orm. C^aix^
cinfeitig aber mirb bicfc iJiidjtung bertreten in einem „in bcr Sicgnüy entftaubeneu '
©ebetbud), ba§ un§ in feiner jU'eiten ?luf(age borliegt, ba§ aber fid)cr fdjon 1532
erfd^iencn ift, tbie au§ feiner 33eiiul3iing burd) bae näd)ft ermät)ntc Sud) T;crborgcT)t:
„Söefütnni ber fünben, mit etlid)en betraditun- gen bnb nii^tict)= ' cn
gepcttcn. 1 3|e^ auff§ ncm bberfel)cn ! bnb gebn'icft. 1' 1537. l" f60 93lätter
in Cttab, le^te Seite leer. 9lin Cf nbc : „cf föebaücft jü Dluremberg [ bind)
Sobft «uttncd)t." Sjorljanbcn in lilündjen .g(©t.)
Unberfür.^t aufgenommen mirb ei bann in bic umfangreiche Sebctefammhing
be-; ^higebnrger '4^'"^'9'"v^ llJidjacl SBeinnmr -, bon bereu erfter 9tnflagc uns
ibcnigftenä ber iitel unb bae ;3i"pvcffum burd) iKieberer aufbetjalten finb, ber bas
„Setantnu§" fc^on mit anfüf)rt :
') Sicfc Eingabe betbanfcii toit bcm gleich ju ctlDä()iiciibcu aBEiiiinQtf(f)eu föcbclbudjc; ligl.
bott S. CLXIl. ') Sgl. über iljii gft. «otlj, 'ülugsburgä 3!cfotinntioiiigeid)id)te =, 3JIüitd)cii
1901, S. 12S, 145, 953, 3(i.5; Sicbetcr, "Jindjtidjtcn 1, S. 45Sff., II, ®. 432 ff; SL'arfctiiagcl,
SBibliogc. ^it. CCCXIlf; bctf., .Ritd)Citlicb HI, @. 728 ff.; ßoebcfe, ötmibtife II, S. 183. —
■äliif einem 3ttlum loirb bic 'Jlngnbc S*ccf^ bctiiljcn, bcr Grbnuuitgslit. g. 181 3lnni. 4 iogt,
aScinmarä 35iid; fei frijoit 1523 jiicrft Ijcriuisgcfomiitcn, unb fid) babci nuf einen in bcr GcUcr
3JiiniflcriaIbibliotl)ct Uort)fl!ibcncn 2nicf beruft; bcr Srurf ift in 6cHc nic^t aufjufiubcn.
34S Setbüt^Icm. 1522.
„Pin idjon gciiiam 5ictt6iid)leiii , barinneit bic fi'itiicmftcn gebet, fiiv allerlei)
ftenbc onnb mengcl bcv U'clt, %nä) anbedjttge tiefaiitiiue ber iüiiben, fampt
frfjeiieu er!(eniiigeii bc5 i'atcv ön|ev6 ;c. 2.?ou öilcii 6otfcIigen iiiciinevu
gctretülicf) bcfdiribcn, bnb "^ic ntle jufammenbrad^t bind) 2) l1lict)Qe(n aöciniiiav,
biencr hc^ (fBangeliun« (ii yiiigfpuvg. M. D. XXMI." (3(m Cube; „öebnidt
^11 iHugipitrg, Xuic^ .dciiuidjen Steiner, i'oHcnbct am V. log 2ieccmbrie,
3in M. D. XXXU. 3av.")
Xk 3hjeitc 9(uflagc Hegt im Crigiiiol uit« Bor:
„(fl)n fonber ' fdjcm nu^Iid) bet büd)ltii hariiicn bic iöib^ lifd}en bub
Qiibere iiDtliienbig= flen gebet für allertni) ftenbe Uiinb anfed^tuiig fampt
öitcn bcmutigc boiirfiagungeii ; iBefanbtniiiien ber fünbeii ; önb au&Iegungcn
befe önt- ter tinfere luie ftd) bie francte jn fol c^eu fadjeii füritemlic^ gar
gotfctig . tlid) l)alten foüeii, öoit Bitcu güttljcr^ige mäüerc getreivlic^ begrife bn
biird) Soeto! lIHdiaclti 2Bein= mnr Siener befe (hiaugelione ,vi 'Jlugfburg
Melanie bxad)t wbl d)e je^ jum Qubcrc um» leu aiifegaiigeii. , .M. D. XXXV."
(16 ungea. unb 277 gcaäl^Ite Slötter in Cttob; am ©iibc; „©ebrügft ^ü
9(ugfpmg Xuri^.fieinridjcu Stel)ncr am l.tog Sunij ' 3im M. D. XXXV. ^ax."
i'orfiaiiben in 3]hind)en .^"»«t.)
aöegen feines fompitatorifdjen Gljaiattcrs beitritt inbeffeii biefcö iJ3ud) mit
ber Jlnfna'^me ber betreffenben ©ebete fein *|H-injip ; anbei« ber '•itürnbergcr 'Jiad)-
brud beä „ii>ctbüd)tein5" ans bem ^al)xc 1536 iVA, in bcm unr anc^ faft oHe
Cfietcte be§ „^ctantnuö" tuieberfinben. Sicfer 91acf)brud mü prinzipiell bic l'utljerfc^e
Sammlung bnrc^ Öcbctc biefer Vlrt crgänjen.
9lu(^ in jibci anbeien ©ebetbüdjern bev brcifeigcv ^atjrc ^cigt fid; bie fub^
jettibc ;}{t(^tung, in bcm:
„Jveniieng P^.'iftenlidjer " anbad)t. " 15o7 '" (72 spiättcr in Cttnb, lefetes
5J?latt leer. Vlni (inbe: „g Wcbn'idt ^jn 'Jhucmberg burd) ^obft Wnttcndjt [fü]."j,
bns biefen SJamcn trägt, »ocil es „infnnberl)el}t bie bcgirb nnb anbad^t ju ©ott
erregt unb an^ünbt" ; unb in bem — uad) feiner iUnrebe bom vüX ^uni 1.537
in urteilen — aud) crftmalig um bicfelbe ^nt, mie bae „i^cucrjcng" crfdjicnencn:
„33cttbii(^lin, i'; für allerlei) gemet)u P anligen ber .Rird^eu, I: fleiffig ,^ufammcn |I
b!ad)t, burd) 9Jl. ^acob Cttern, '^'fanticrjn jü ' e^lingen. ^JJlit bil
l)übfd)en bnb \, fd)6nen figuren. , 1546. " i8 ungcj., 111 gcjäljltc unb
1 leeret Statt in £ttM, am fönbe; „(Setrudt 3Ü Strasburg bei 1' aCöenbcl
SKi^el, jm jar ;! 9)1. S). rlbj. i" i!Drl)anbeu in 53Uiud)eu ^^'Bt.)
\.'e^teieö enthält ,5. S. oui^ ein @cbct „für bie neibcn (i^clcut", ein öcbet
„Quff bcn tag, fo man ein Cbcrfcit crmclcn foll" unb ein (^cbet „umb ein
S'nrgerineifter". ^^ehoä] t)oben beibc 33üd)er gemifd)tcn*(fl)araner unb tragen nid)t
büs einfeitig fnbjcftibe Wepiäge, mie baS binl)iii genannte.
@an,5 eigene Söcgc gel)en ■imei crftmalig 1528 l^cvanssgcfommene ilMidjcr, bie
bnuu beibc miebeif)olt aufgelegt U'Dibcn finb;
„«iblifd) , «ettbüc^liu Ser yutuattcr , bn ^er)Ud)r aöcibern, bci)b ^IttS ;l
bnb 'Dlclbcg 2c= , ftamcntS. || (Srmanung |i ^ü bem ©ebett , bnb teie i! man
icd)t Scftc fol. '" ('136 ißlätter in Cttab, nm Pnbc: „fj 3ü Strasburg
SBctbü^lciii. 1522. 349
bei) .*önnä Schotten jüiii I^iKvgavtcit. \HmiD. W. GCCCC. XXXI. " 9?ov=
!^Qnbcn in SBolfeubüttet. i
„S)en ^.pfaltev 2)Quib§ bbcr bie .üuiibcvt uiib iiuiffljigcf 5l.5fattiieii ^!)\u\ i^ebet-ö
tuelje aii§ I)cl)ügcr ®6tt(id)cv fd)nfft (icgviiiibt. ©oovgiul Sd^malliiiig. lUiino
M. D. XXVIl." (.".9 sBliittev in Cftaü, am (^iibc: „(iicbnidt ^to S^idaW buvrf)
ejabvicl .ftanlj. M. D. XXVll." ;Kicbcvcr, ^;ad)vid)teu IV £. 310 f. aiov=
^anben in ^DJiündjen ^"»©t.)
58runfct§' fammctt, an()c6eub mit beut ffieliibbe ^aloU d. Wof- 28, 20 ff.»
unb abfc^licöciib mit bnn l'üblicb bcv iUicviuiiibfv iCff. 15, 3 f.) bic fämtUdjcn in
bev (jeiligen Sd)vift enthaltenen ©ebcte, nnb (Sd)mall)ing'- pnvap^vnficvt bie
^l^folmen in @cbet§fovni.
5?eibc finb .ju i[;rem l<erfal)ien »ool^t burd^ bie üon ^'ntt)ev auevft vertretene
■Jtrt angeregt tporbcn, beni „5yetbiid)lcin" tiorlpiegenb biblifdjcn CÜjorattcr ,in geben.
Unb toie fic )'tef)en .^ireifeltoS fämttidje Dörfer genannte 5J3üd)er auf ßut[)er5
Schultern : e^ »äre leltfani , Wenn e§ nidjt fo »äre. Pö täfet fid} aber bei ben
meiften and) eine birefte Sennljung aufzeigen.
6o enttctjnt hai Don un§ nad) Siiirnberg gelegte iMidjlein be§ 3nl)re§ 1523,
ba§ aud) an! ©patatinä Sammlung niand)c Stücfe in fidj onf nimmt, auS bcm
„5Betbü($tein" bie ß^rflärung beö 6lauben§, nnb .^mar aus bem jUiciten Öut'
fned)tfd)cn 'Jiac^bvurf (//. StüterS erfte *.)(uflage entt)ätt and) ben fötanben nnb
öon ber (hflärung ber ^efin ßiebote ein flcinee Stüd; in bie .^tneite ^^(uftage ift
au^cr Stürfeu au§ Spalatin unb bem „Gljriftentid) niii3barcn i<elbüd)lein" an§
Cutter nod) bev 67. ^.pfatm mit ber entfpredjciiben Überfd)rift unb bem „öebet
ÜJlanaffe" aufgenommen, ^^luf ben fompitatorifdjen Ö'baraftev beo äöciiunarfdjeu
^.^uc^eä ift fdjDii Ijingcmiefen. Gö fpridjt bivett als fein i^ki an?!, alle bietjer
erfc^ienencn eöangelifdjen ©ebetbüc^ev in fid) p üevciuigen. Spolatin nnb Stüter
muffen itjm nidjt befannt gemorbcn fein, ba ei fie fünft ii.'ot)l tanm fid) ^iitte
entgegen (offen. Xa^ „(f^riftenlid) nütjbar i<etbiid)lein" bagegen ift uollftänbig
öertrcten unb fonft au^cr bem „58etantnu5" nod) Cefolampabiug' „l'etanei) .^u
©Ott" Dom Satjre' 1523, iHunfel§' „*iblifd) Üu-tbüdjleiu" unb !c'inrfe 1529
erf($ienene IHnlcitung, „loie fid) ein Pl)ri|lenmenfd) ()alten foK be§ 5Jlorgen3, fo
cv auffielet, unb bei '.'Ibenbs, fo er fid) niebertegt" ^ anfjcrbem ©ebetSftürfe awi
9lltl)aniers unb (JopitoS ,ttated)i§mui '' nnb and) au§ yntljer-j „93etbüd)Iein" nur
ein Stüd : Sie 93atcruuferanslegung. 1:ai ift bei bem übrigens l)eruortretenbeu
iPeftreben bc5 *.yud^e§, öoUftäubig ]n fein, gerabeiu befrembenb. CfntU'eber ift
bamit ousgefproc^en, bafe ee bie übrigen Stücfe bes „^.l^etbüd)lein5" als eigentlid)
nic^t in ein ©ebetbud) gct)örig anfielet, ober e« ift bamit ancr!annt, ba| SutljerS
^üd) oT)ncr)in genug »cvbreitot mor. Sa§ „;Teuer,}eug", bas - tuie c4 fd^eint —
unabhängig uun iü'einmnv, aud) bie ?Utf)anu'rfd)en ©ebete ent()ält, benutst baö
„3?etbüc^(ein" ftiirter, fctiveibt aber uidjt einfad) au§ i{)m al, fonbern öeru'ebt
feine Stuetcgungen ber brei .tiauptftürfe in felbftnnbig öerfa|te Grltärungen.
') ajgl. ßot)tl, flatcd)iÄmii.?ticviud)c III, £. IsTff. •} 4!gl. fliiebevev, '•Jiad)ric!)teu IV,
S. 309ff. ') aöellcr, Rp).. MM. [I.] Supplcm. 9Jr.2(;9. *) Sgl. »ecf, erbaumigslitetatur
e. 133 ff. ') SDgl. eoljrs a. n. 0. II, S. 187, s ff. mib 187, 32 ff., III, S. 34, 5 ff.; Holte,
Sittsamer © 103, 13 ff.; ©Ott. gel. 'älnjeigen 1895 S. 752ff.
350 »et(mc()tein. 1522.
Gigciitüinlic^ ift i()iu baiicbcn bos iH'ftvcbeii, Olelu'tc ^'uttjevs, bie in iciui'u ©c()viftcu
üerftveut fic^ fiubon, ,(iiinmmcn3iitvagcii.
S'aä „3?etQiitnu§" iinb Cttev-i Sebctbud) foiuitcii itjvcm ganzen 9Bcfcn narf)
feine Stütfe au# bcm „23ctbiid^Icin" cntlefjncii.
©ef)r balb fd)OU cviel)inien Übevfctjiingeii be« „2j3etbüef)teiii§" im ?(iis(anbe,
1520 eine bäiüjdjc Bon bem .«TnvmeIitcv='i|.>iDV)iii,iial '4-'auh:§ Pliae iinb eine frf)iufbifd)c,
1529 eine fran,^b[ifc^e. Sie fleücn fid) met}v ober incnigev frei ,yi i^vev Sl^ovlage.
So entbölt bie fvQn,)Li(ifd)e ^'luggabc ,Lg livre rle vrayo et parfaicte ornison. ipari§
1520" nur bvci iBeftanbteile t'iitl)erfd)en Uv)pvnngö (f. unten unter ?(u§gabc o).
Sie id)Uiebifd)e Überfcljung fiubet fid) obgcbrurft bei 'illtfel ^^Inberäfen, Skriftcr IVaii
Refünnation?liden i ui-val iitgif'na, ^öcft 3 unb 4, llpfnla 1893, bie bänifdjc bei
S. g. 6ed)er, 5pautu§ eiiaefcu§ Sanfte Sfrifter, 1 (1855) ©. Iff.
Sfll. .Rijftlin = .Rnuifvnu, \.'iitt)ev I, S. 278, 2s7, .'lOr,; (vnbn?, 8iitl)cr« iPvicfmerfjfet 111,
g. 35S; Smciib, ific eli. bcutidjcii 9J!cffon S. 18; ^Biüuatfdjv. ]\\\ ®utte-jbiciift »nb firdjL ßiiiift
189S, ®. 50?.; flücbcm-, '■JiiirfjTidjtcn 11, ®. 424ff.; a?crf, grbniiimg-Mitcrntiiv ber rD. ßirrfjc ®. G8,
101 ff., 181 f., 189; 3U'iil=eviijl)tloHäbic für prot. l^ool. ii. .(?ird)c V, S. 297 ii. X, ©. 1.5(J.
4. '}(iifunl)iuc bc0 Sctbüdilciii'?.
Seht (fiiifliift auf 3"(Jf"^""tcrriri)t uub 5!>iüclucrürcituufj.
SBeldjc begciflertc Slufna'^nie ba§ „5Bctbüd)(ciu" fanb, bnfür bieten bie fid)
überftiiru'uben erften 9lu§gaben nnb bie ,5at)h-eid)en ')ind)bvuefe ber erften 3nf)re bei«
bcfte ,3'-'i'Ö'ii-- 'i''"-' flll''"i ii-'irb e^ in ^liürnberg unb '^lugeburg oufgelegt, aber
aud) aubere Crtc, bie toiv at§ bud)f)änblerifd)e oentralen ber 9{eforniatiou§,ieit
tcuneii, ßrimnia, Erfurt uub 3ena in II)üringen, .fianiburg im !)iorben, iiafel uub
Strafjburg im Süben, (äffen c§ fid) uid)t entgefjeu. Sßerein.jelte ''Jiad)rid)ten, luie
c§ Hon aufjeu ()cr aus SBittenbcvg beget)rt unrb, T)nt nuS ber il^riefmedjfet Stepbcin
5{otf)§ aufbcl)alten. Teui '^.iforrer Weorg !öud)f)ot,ier in Sd)ijunu uiuB er eS mit
bem „Ö5cfaugbud)Iein" .yifannucu „fein ortig auf melfd) mit bcn alter bcfteu ueftelu
aber f,iencfetn uüt gutem fdjuare.je mit üorgulttn rofelin auf gebrudet" biuben
laffen. Unb ber .ffontur unb 2d)ul(ct)rer iialentiu .^öertet in ;)U'irfau üertaugt in
ber ^eit Don ©übe 1525 bü ^Jlai 1527 üier (Jremplare, ein ^c'd)''". 'i'ic fini'r
bem auberu ba§ i^uef) empfaf)! uub e§ i'^iu beforgte. l'lucf) ben '|.5rci§ Ijat jener
5BriefUH'd)fe( unl aufbctoaljrt; ein ,orationalo muidin' toftete „2 gr."
9iad) 1525 bcfitjen mir inbcffen beu erften ^atjreu gegenüber nu'rtmürbig
menig Dcad)brurte. P-g ift ja mög(iel), baf; bas '.'luffommen auberer eliangelifd)er
föebetbücber bie Verbreitung be§ l'utberfd)en ()ernbgeminbert I)at. \Hud) Ijat ba<s
Vertongen nod) bem Vürfjleiu notnrgemäf5 mit bem £d)U'inben ber erften refor-
motürifd)eu Vcgeifternug an Störte lu'rtoren, uub nodjbem e§ oufongö in fo jo()I--
reid)en (fremploreu fid) berbreitet Ijotte, mar Uielerortg oud) ber 33ebarf gebeift.
Sennort) reid)t biefeS atlcg uid)t ()iu, um \\\ erftöreu, bnf; mir \. 8\ au§ ber ;;>it
,^uufc()eu 1531) nnb 1538, M\f:! ber mir oud) feine SLMttenberger Vluögobe bco
„iöetbüd)lein5" tenuen, uur einen einzigen 5iod)brurf Ijobeu. in'rgleidjcu mir bomit,
bafä uad) l'utf)er5 lobe norf) ba§ „33etbüd)lein" in Sßitteuberg bi»S 1592 — foun-it
wir miffen — burct)fd)nittlid) ettoo otte fünf 3at)re, eiuuml fogor tuieber 3abr
auf 3a()r oufgelegt mirb, unb bofi loir fetbft oiui biefer ^'^eit noel) fünf '•)iod)bruiTe
tenuen, fo muffen U'ir fd)liefien, bofs minbeflenc-' in ben eben beriil)rten 3ol)ren unb
9?etl)iid)Icin. 1522. 351
uiotjt übcvljoupt feit 1525 iiinnd)c Xviirfc bei- iMitfjleiiig , uiib baruntev oiid)
CviginalQuägabcn, üerloreii gegangen finb. S)ann £ann ba§ ahex, äufamnien
genommen mit bev lotfad)?, bnjj fiekn ^lusgaben nQdjtüeielid) »öHig üevtn-and)l
unb ,^cT)n nnv in je einem ^itniplciv nnd) lun-fianben finb, ein neiiev iVwei§ bnfüv
fein, lucldjen IHnftang bne „i^etbüeljlein" gefnnben Ijnt.
2)oppcIt tiemcrfenimcit ift bic fdjncHe ifevbveitung be§ 33üc^(ein§, tuenn mix
bebenfen, baft bie „Äurje (Vovm" fiel) in gleidjev Stiivte üevbveitet batte lUnf.
?(u5g. 7, ®. r.töff.). (Je fonnte bod) fein ©eljeininis bleiben, bü^ bnü nene ü^ud)
feinem iiauptinl^alt nad) nur eine ^Jleuauflage ber Icljteien mar; unb eigentlid) l)ntte
bicfer Umftanb auf ben inntrieb unb beii 'Jiadjbrurf be^ „iBetbüd)(einö" biiiticr"^
einmirfen muffen. (S8 umr aber moI}l Uor altem ber litet unb bae barin ausgefprüd)cne
i^eti'ufetfcin, bafe ber cüangelifd)c 0'f)rift, and) abgelüft Bon ber alten .Üird)e, betenb
SU ©Ott fid) naf)en bürfe, ba4 bem iSiidjlein foldje Verbreitung oerfdjaffte; t)iellcid)t
bancbcn ber gcmife 9(uffet)en errcgenbc Eingriff Vutt)er§ auf ba§ S(t)e ÜJtaria.
9lud) auf feiten ber ','lttglöubigen begriff man febrUiol)!, mas ein „'!Betbiid)Iein"
ll*ut()eri bebeutetc. Xas ,^eigt fid) baran, ba^ es eine befonbere föcgenfdjrift gefunbcu:
„9tin treue bättertic|c : an,^al)gung, ünb ünnttcr= il tocl)fung, aineg 8ute= |i
rifdje (genennten t petpücd)tcins \ ^aihrn. *JJl. S). jEXiiij. j!" (16 3.Matter in
Cuort. 9.<orl)anbcn in 5Jlünd)en •'gSi.)
Sie ift anonym crfc^ienen, bod) (ä^t fid) mit Sic^er'^eit nadjmeifen, haf, fie
öon bem i!aubt)ofmeifter beS .slier.^og? uon i'aljern, Pljriftopt) bon Sdiumr^enbcrg,
gefd)rieben ift. 2(I)m Ijatte feine üert)eiratete Iod)ter ein («^remplar be§ „3?et=
biid)leiuÄ", in bcm wir beuttid) bie i.'lugÄbnrger 9(u§gabe öon 1523 (0) ertennen,
all ©efdient ,ium Tienja[)r 1524 überfanbt. Sie Vlntmort baranf Ijat er bann al-:-
„treuc Oätcrlidje i<ernmt)nung" in Srnrf nnegeben laffen.
6r fauu nid)t umljin, im „53etbüd)Iein" allerlei ©uteS an,5uerfenncn, bod)
„untermifd)c l'utT)cr in feiner Sd)rift ba§ Seetengift alfo fubtil unter bo§ @ute,
bafi U'abrlid) lieberlid) baä Onft uerfd)lungen mürbe, unb bas Öute uer)d)iuinbe,
mie 9{aud) im ?scner". Sutljer mod)e feinem DJomen ©Ijre. Senn in ber 93ibet
fiinben mir fo(d)cn *)iamen bei fed)5 9.1iaten: 1. .fibn. 7, 38 nämtic^ ftänbc, toic
galomo in Prbanung unb ,5ur ^in bc§ 2cmpcl§ ,^e'^n eherne „tüter" ^ätte mad)en
laffen.' 9118 er fold)C6 gclefen, fei ibm fd)tttantmeife eingefallen, wer bod) ben
„lüter" in bie iüibet gebrad)t. Sa l)abe er ben (üilepinum- befefjen unb gefnnben,
ba| „lüter" fei ein @efd)irr, bamit mau ben aBein mifd)e. Sllfo „mifd)e leiber
unfer fd)Uind)er ^Prnber ^Jtartin unter bie beilige unb gute Sd)rift öiel £d)äblid)eS".
Se§()alb fei eS geraten, bei päpftliel)en '-iMille, bem taifer[id)en (ibift unb etlid)er
d)riftlid)cn dürften ^Jknbateii ,yi gel)ord)en unb feine !öüd)er uid)t ju lefeu.
,»>)Uerft menbet fid) Sd)Uiar,^cnberg bann gegen !L'ntT)er§ Vorrebe. .(Tonne
fiutfjcr bae ßebet, bi5()er Don ben ('>'f)riftgliiubigen gebraud)t, ab unb in Veradjtung
bringen, er mürbe bamit bem Jeufel „gröfilid) unllfal)ren". Sreilid) fei e§ \vai)x,
wenn mir uid^te aubere«, benn Vaterunfer, 9lüc i'caria unb ben ©laubcn red)t
beteten unb bie jeljn Gebote mo()l I)ietten, mir mären fromm lebenbe unb betenbe
') SBiiIg.: ,Fecit quorjue deeem lutpre.s aeneos." ') £er Stuguftincrmön^ Slmljrofiuä
gnlcpiiiii^, gcft. 1-510 in il^crfioiiio, f)nt ein im Ifi. 3nf)T(). oft nnfgelcntc^ lntcinifd) = bcutfc^c^
Si'ortfrlnict) Ijcrausgcgeben.
352 Seettiüd^fein. 15-2-2.
(S(;viftfu, abi'v bic UnttTinifd)ung bev '^utljeijdjen @(o|fe, ja foiibcvlid) cttidji' neur
3]crbcutid)ungcii, fo Sutl^cv in jcin 9?üd)(ein gcfefet, iiiac^e folc^es öcvbädjttg.
i'cvt'djicbene iittlid)c Cnv^citeii finbet SdjUmvjeubevg in beii 5jntf)evfd)cu
'Jlultegungcn. So tabdt ev, ha% Sut^ev ju bcv (SvfüUnng be§ fec^ftcn ®ebote§
Ijinjuieüi' : fofevn eS immer möglid) ift, unb finbet bavin bic ^Infd^aunng au§=
gefprod^cn, ba§ e» nnmiiglid) fei, \id) uon fleifd)lid)en SÖevfen ]n eutmten. ^ay,
Sutl^er üor allem an bie ©efinnnng benft, tt)a« rv bann befonbev^ aud^ bei bcv
(Svfütlung bc§ nennten unb ,5el)nten ®ebote§ ]\\m 3hi5bvnd bringt, üevftetjt er uic^t;
öielmebr tjätt er bei leljtcven t'ut^er entgegen, bo| man ncc^ fromme unb fcnfc^e
l'eute auf (Jrbeu finbe, bie jeitlidie Stifte unb ©ütcv buvd) göttlid)e i^iilfe Ueradjteten
unb niieben. 2e§ meitereii fc^t ©djluarjenberg mit !i.'utt)er§ @laubeu§begriff fid;
au§einanber unb wirft if)m t)or, er ^ebe ben bloßen ©tauben o^ne SSegleitung ber
2Ber!e ,iu ()Dd). Pt uuK au« feiner eigenen ^Bibelüberfcijung, bie er nur gebrnudjo,
um ßutf)er mit feinen eigenen 3Sorten ,ju fdjtagen, itjn luiberlegen, inbem er itjm
3af. 2, 14ff. toorfiält unb bie au§ 9iöm. 3 unb 4 für ßutl^er fprec^enbcu Slrgumcnte
3U cutträften fud)t. Sa^ ev i'^n aud^ b'"' "idjt Uerfteljt, ,ieigt er namcntlid) in
feinen Semertungcn ,^n l'ntljere SSort über ba§ Icljte @evid)t: entlrebcv tuolle bev
2fnfet e§ Sut^er, obev t'utbev eS bem ieufcl einveben, ba§ alle Gläubigen einft
cvlöft tt)ürbcn, bcnn atfo ii'ürbeu bie lenfel getoi^ and) cvlöft, ba fie and) @)ott
glauben unb and) im 9lamen 3efu il^ve ,$?nie beugen müßten. ßbenfolDenig begveift
er Sutt)cr5 9(u§fageu über bie .ftirdjc. (vr tlagt, ipenn !i'utt)er bod) nur bei ben
MiPräudjen geblieben itmre unb nur fie gerügt, bie redjte, orbeutlidjc @ett)alt ber
Äirc^c aber nic^t angegriffen Ijätte: ba lüolle er aud^ gut lut^erifd) fein. ©et)r
bebentlid) ift if)m, bafs t'ntber in ber d)rifttid)en ,Uird)e alle Xinge genu-in nenid;
er U'olte DieUeidjt bem gemeinen lliaun »oitlfaljveu, „alle Singe frei, prei» unb
Sadmann ju nmdjen". SÖaren alle 2!ingc gemein, fo Ijätteu tnir einige (Üebote
jutiiel, barum fei ba§ „2?etbüd)lein" unt Sorgfalt jn lefen. 33efonbeve Slnertennung
,^ollt Sd^mar.^enberg bagegen ber au5brüdlid)en Prluäl^nnng beS Fegefeuers : üevbbte
man füv bie abgeftorbcnen Seelen ,yi bitten, ba fd)lüge ber *pnl§ ben trauten
Srübern redjt.
2)a§ Suttjer falfd) übevfetjt Ijabe, bafüv fiubet Sd}»riavseubevg einen 53elueiy
in ben Vlnfang§U)ovten be« 11. '•^.ifalm«: „.^ilf (Mott, mie ift ber Pljrifteu fo tuenig
U'orben!" fold)c *pfatmen feien Intljevifd), aber uidjt bes l)eiligen Saöib. ' Unb
auc^ fiutl)er§ Überfe^ung be§ 5lOe 531aria erllärt er für gefälfd)t , ba er baö
„yjiario, öoll fönaben" in „'Su .s>oIbfelige" uertleinert babe.
Unb übertjaupt mcnbet er gegen i'utt)er-5 Vlüe 'DJiaria--3tuSle9ung fid; mit
befonberer Sd)ärfe. iiuttier fei wie einer, bev ba§ ^iebev Ijabe; je beffer bie Speife
unb ber Srant, umfowenigev fdimedten fie itjm. Siaran fei feine .ftrantl)eil
fd)ulb unb barau^ folgten feine böfen iöegierbeu. Seutlid) Ijören tuir, baf^ in
ber äUnU'erfnng bc« ^.Hue 'JJiaria unb ber TOarienUerebmug bev ■Oauptnnftofi bcö
„58etbüd)Iein5" füv Sd)Wav,ienberg liegt. Xa«5 beftätigt aber, baf{ Wir ein Medjt
Ijaben, eben fjieviu eine .Oaupttiebeutuug beä ä^ud)C§ für bie ötuiugelifd^en p frf)"'-
') ^abei ifl ein .^iiiluci^ nuf beii fciijciiaiuitcii „'•JJicuifiipinllev" "i^uiuilioiiüivaä oiii ^iUal^e,
ber bie ^folmeii ol)ne njcitere? auf bie SJlntio antöeiibct, ugl. IKiebetet, *Jlnd)iid)teti III, S. 300ff.,
IV, ©. 12:i.
9?et()iid)lfiit. 1522. :{r,8
2tc 'i'ovvobe bev „'Ü(n3t'igutiiV' ift noiii :'>1. Sc'iCinbev V>-l-> bntievt. £rf)Lin
nm 1. '•})läx] 152-1 univbc bcv 'Snicf einer ^iuu-itcu \'hisgnbc begoiiiieii, bic £rf)luar,ien=
tu'vg niif ÄH-rlangeii bce Slnicfevs uevanftaltct Ijattr ' :
„l'lin öiittcvlic^c treue |i nn^nijgiiiig ainc§ Suteri= || ]d)e igcuciuitnii pi't= |^
pi'icd)(ciii5 \)aU \\ ticn. Sbcrfetjcii, aiu tiH'iiig gemcrt, || ünb U'ibcr gcbau'f()t,
beu li 6-rften tag Wnrcij. || ilf. T. XXiiij. '■ (IC i*(ntter in Ciuirt. iior--
l^Qiibeu in 'JJUtncljcn .OSt.)
Su§ jcigt, mit U'elcl)cm ;3"t"'t'iK iiud) b'cfc .ft'i'itit bce „iH-tbüdjlein-;-" anf=
genommen lunrbe , uub ift mir ein nener "iViveie für bie 'in-rbrcitung be« ^-Jüidj-
(eins fetbft.
iifarigene idjlpfe fiel) an bie „"^liiicigung" nod) eine längere liternrifetie Aebbe.
Vtm 31. Mäx^ 1524 mctbct bereit? '4-'t)i(ipp uon (Veilitifd), ber furfürftlidj fiidjfifdje
Wefanbte bei bem J){eid)5regiment in ^JJiirnberg feinem Mnrfürften, bafi ber Intt)c--
rifd) gcfinnte alte ^ioljann mm Sri)Uinr;enbevg, ber i^anibergifc^c '-l^eifiher beim
!)Jeginient, über feineo £ül)ne5 Sdjrift „menflic^ t)od) bemegt" fei, ba^ er fid)
fetnerfcitö Dorgenommen l^abe, tüiber ben So'^n ju fc^reiben nnb in fteter Übnng
fei, fein „fnrgebeu gruntlid) nnb nmrt)afftig ,^n oorlegen".
Sefjr balb erfdjien benn and) eine umfongreidje Sd}rift ;oüI)anny Hon
SdjWQr^enberg:
„U^cfd)luerung ber alten leüfe j| lifd)en Sd)Iangen mit bem || (»Hitlid)cn mort ;
[.g)ol5fd)nitt] So bir yet^t OJot feijn woxt befd)cert / i; 9tit als bie fd)lang bie
man bcfdjttjeert ' 5üerftopff betjn or / bor fold)cr frafft / 9Jacf) tciiffelifdjer
eligenfc^afft. " (9(m ßnbe: „Webrndt ;,ii Dii'iremberg , biird; .Oanf? j| .^lerrgot,
im .Sar M. D. XXv. " i^ortjanbcn in '•JJÜindjcn .*ö2t.i
Cbgicid) er ba§ 33etbüi^Iein nidjt mit Flamen nennt nnb and) anbere
'4>nntte berüfirt, bie jluifdjcn itjm nnb feinem Sotjne fd)on ,;n Vln5cinnnberfel3nngen
gefü(;rt Ijotten, ift fein iönd) bod) für jene-j eine Sd^nljfdjrift. 2ie .^^ianpt=
öortDürfc, bie fein So^n gegen hai „5Betttüif)tein" cr^oBen, fuc^t er ^u tt)iber=
legen: er .ieigt, tüoS bie &liangelifd)en tion ber .(?ird)e nnb Oom Slanben l)nlten,
nimmt fie friiftig gegen bie 'J.ierlenmbnng lurgen VlnfrnljrC' in Sc^nt; nnb U'enbet
fid) öor allem gegen bie yJtarien- unb .'peiligenuerel;rung. Gr Iiattc nun aber
neben feinem SoT^nc auäj ben Wündjener fvraniigfaner=®narbian fi'aäpar 2d)aly
get}cr, ben er f)auptfäd)liri) für bie *.)lnfd)annngen feine? Sol)ne5 Oerantmortlid)
mochte, in feinem l^nd)e angegriffen. Unb £d)al3ge»)er blieb bie yintii'ort nic^t
fd)nlbig, crmiberte oielmctjr fdjon am (i. Wiai 1525 mit einer @egenfel)rift, in ber
er ben üon Sri)mor3enbcrg anfgeftellten ad)t ?lrtifeln breifjig entgegenfetjte. .^wn
folgenben ,3at)rc antiuortete 9d)H)ar.icnberg baranf mit ber „.finttenfd)(ang", unb
auf» neue öerfafjte £d)at3gel)er eine im SaiiUQi' 1527 ausgegangene Wegcnfdjrift,
in ber ben .gianptftreitvuntt ber .^öJil'Qt bilbcte. 2~arauf I)at €el)marjenberg
') ©ie ift gegen bie ctftc nur um ciucu itbfali »eriUGfjrt, ber nuf (jmfer* itritif bcv l'iitl)ev=
fdjen SBibclübetfeljung iöcjug nimmt. Übrigen^ I)at bicfe il)m aud) bei bct Vlbfnffung feiner
„Setmnl)uuug" fd)OU liovge(egcu, bo ev iu ber 9J(ouicvuug bcv ?luc 3JiQrin4ibcvictjnug mit
P-mfev yiinuMueutvifit. *i!gl .(valocvnu, .öicrou. (*uifct (isdjviften bc* ä'eveiu-:- füv ;){crovmntiouo:
gefd)id)tc, .vpcft fili, S. 58 ff., bef. 6:3f.
Üut^cvc- iöevfc. X, 2 23
354 a3cttiic[)rein. ir.-22.
iiid)t nic()v aoiintUHnti't; (im 18. v2cptciu6ov bcsjcUicu 3a()vce ftiivb Srfjntuv'ljcr,
uiib SdjUmvjeiitcvö folgte it)in icf)fii niii 21. Cftobcv 1528.' —
93üm GinfUijj bes „*-8ctbud)(du5" auf htm imc^ftlicgciiboii Webiilc bev
SefietMitevatuv l)abcu Uiir fi^oii gc'^bvt. '^Ibev nuci) fonft fönncu uuv i()n ton-
ftatievcn ober bod) licvnutten. i^ov allem tritt cv beiitlicf) ]utagc auf fated)c=
tifdjcui ©cbift. 3" bev „Seutfrfjeu llteffc" l)attc ^uttjev ba§ i^ett)üd)(inn aU
©niubtcige für bcu Sugenbuntervic^t cuipfof)(cu (Uuf. 9(u§g. 10 ©. 77, 11 ff.), luolil
al€ C^rfütj für bcu ^onae uub 3[gvicoIa aufgetrageneu, aber öou il)neu iiidjt ,^u=
ftanbc gebradjteu .R'atecf)iämu?r Uub nuu fiubeu mir Siumirfuugeu be§ „'-Betbüd)-
leius" iu faft allen crften eüangelifdjeu fi'atcct)i5mcu ; in uiandjcn — bcfouberö
in 2?aber'j „Ö)efpväd)bücI)Iein", in Sd)ul^' „iMidileiu auf (vrag unb Jlntmort"
uub in Sof). %d{^' „fBie man junge Pf)riften iu brei .fiauptftiiifen tur.^ iiuter=
lüeifen foll" — »ueitgebcnbc uuntlidje Cfutlefjnungeu. i*ov allem t)at aud) ba-j
1525 (jcrausgi-fLimmene „'iMidjlein fiiv bie \.'aieu unb bic .^ünber" baju mit
geholfen, ©toffe be§ „sßetbüd^leinä" ,iu berbreiten. !Sa feine ^ntflcfiung mit
'L'utl)er§ &mpfe{)(ung in bcr „Tentfd^eu 'üJicffe" etum gleidijcitig an.iufetu'u ift, fo
icirb fein innfaifer nid)t unbeeinflufjt non iL'utljer es .^ufommengeftellt l)abeu. 2)afi
eine 1529 erfd)ienene l'lnögabe, bie ©tepl)an 9iotI) bearbeitet '^at, üon bem Srucfev
(H. "iKliarü gerabe^^u aud) ein i^ctbüd)Iein genannt tnirb, bemeift, Uiie na{)e btc
■i^egriffe cineä religiöfen i.'cl)rbud)e-s unb eines ö)cbetbud)cä beieinauber (icgcu.
Hub üermuten büvfeu mir tuenigfteng, baf5 and) bie ,vif)lreid)en Sd)riften,
bie jum „Suied baben, iu bie '-Bibel eiujufüfjren uub ^.Mbclfenntnis unter ben
(i-üangelifdjen ,5U üerbreiten, mit auf beu 6-influft bcö „33etbüd)leinS" jurürfmeifen,
innfolgte bicfe'j in feinen erfteu iHuegaben bod) beu gleid)eu otred. ^-reilid)
uniljrenb l'utljer gvbfjere .iufammenljüugenbc l'llfdjuittc barbot, geben biefe nur
füvjere 2lU'3,5Üge, üielfacl) nur cin^etne SI3erfe, unb begleiten fic mit StidjUiorten
unb 3?cmerfungen, bie über ibrcu ^^Mibalt orientieren. IciUi folgen fie babci ber
Crbnuucj ber ilMbcI, mie „2)er redjte iin-g ]um einigen Veben", ber Sprüd)e ouä
ben üicr G^Dangelien ,^ufainmenfteltt unb fie am ^Kaube mit erfläreuben ©loffeu
begleitet; teil4 orbnen fie, mie 3. '-B. ©rct^ingere ober Siotjevs „'-Bcfd)irmbüd)lein"
ober „Ter 'Jluä.jug am ben Geboten 61)rifti" bie biblifcbcn '.}(bfel)nitte unter
beftimmte iBegriffe: ©taube, SÖerte, ©ered)tigfeit u. bgl. 3lber bic ^bee ift boelj
bie gleidje, toie bei i.'utl)cr. Unb mie eng aud) biefe Literatur mit ber ©ebctS--
literatur fid) berührt, jcigt fiel) beutlid) baran, bafe aud) baä „6I)riften(id) uüijbor
'-Betbüd)Ieiu" Don 152:! ,yim grbf^ten 2ei( eine fold)e Sprud)faiumlung barftellt.
1a gröfjte (yinflnfj aber, beu ba« „iietbüd)lein" auegeübt l)at, liifit fid)
uic^t an literorifd)eu erfd)eiuungcn uael)meifcn unb uid)t .latjlenmä^ig belegen.
(*5 ift bcr Segen, bcr Pon i()m in bic cluingelifcl)en (Memcinben fid) oU'Jgebreitet I)at.
äjcit. a3urf)lunlb, Slabtidjveiber .M. i2tepl). yiütl) in o'u'rf'i" '" !''ii'ei-' tttcvtuiid)^biid)l)iinb
Ic'vifdjcii 'i^cbeutimg für bic i)iciüvm(itiuii-!v)cit (-- 'Jlrdiiu fiiv Wcfd)id)k' bi'>3 Iciafdjcii ^iid)t)ciiibcl-?
XVI (1893) e. Gff.i, yix. 78, 101 >>, 10!», 116, 179, 138 iHil. 149 iiiib 184; Jpilt.-politifdjc »lättcr
CXI (1893) ®. lOff.; *liniilu.5, ftalp. edjnljgcijcr, Strnfebuvg 1898, ©. 91 ff., 14G ('Ih. 19 imb 25);
^bvflenmmi, 3{oiic5 llttiiiibriibud), .(pninbuvg 1842, ®. 175; .ÜDfltiiu.Ralui'ra«, Öuttjct I, S. 585;
i>ol)xi, .«alcd)i.;iiiii-nicviud)c I, ®. 180ff-, IV, S. 247ff., :i2üff. ; äLV'Uev, Hop. typ. *Jh. 2442f.,
2895 ff, 3211 f., 3305, 3421 f., 3799; «octic, ecbnfl. Sojjcr-ä ed)viftni, Vcipiig 190-', e. 3, 47ff.
') *J3gt. aültll) Sd)ocl, ,\pl)aiin ,^vnl)i'vr yi £d)luav,ieiibevg 11105), 332 ff.
A „(h)n lu'tt t)urf)üu 2;cv Ijeljcu gcpott. Xcd glmufn-na. | Sc« inittcv
öiilcri- Ünb bes \>liif 9Jlavien. ; S. 9}fQvtini l'iit'Eiai. ij ©cbüuft ,yi j
aBittcmlu-vfl. i; 1.5. 22. j|" Sitch-üifidtc [u'bvmft. 40 ÜMattcv in
CUau, k^teä Statt tccv. 'Jim ©nbe: „Öcbnuft lui äöittcmbnii biivd)
3iol)aim Suinentcrfl |j 3]t. S). jjii. ';"
Sottjaiibni in ©öttiiigcn, l'iiinftei:.
II „(h)ii bctt lnid)Iiii " 'Scv ,^c()eii gc^jott. ' "Je» gtalotcn?. ' ®c§ vakx
uiijjcvÄ Sc'j Vtiu' lUaviiMi i'nnb cttlicl) ücv= beutfrijte '.^>)nlmi'n. !j
S. ^mor. l'utt)ers. :," litdvüiffeite bebvucft. 40 5J3tiittcv in CftaB,
Ic^tc? iMatt (eev. 3lni (Silbe: „©ebntrtt tut äBittniiticrg biuxl^ " 3[oI)nmi
GJniiuMiberg 5Jl. 2. rrij. "
9}ovt)niibcii .in Mvuftabt, SBaliii, Src^bcit, g-vciLicva ÖJijmit., 3cna, 5ciivii=
berg 6J«i., äBeriiigcrobc, aBittciibevg X^xeb., 2öolfciibiith't. 9tnf bcm lilcl b«
23cvlincr t^rciriptar-j »ou Sutfjcv? .Onnb: „Scr ©bleu ftoluen .finvgiila uoii ftnnffeii
^11 (Svumpad)."
C' „gl)n bftt tmd;lin. ; Tcv Ijcfjcn gcpott. S)cö ©toutien«. , S)c§ üatev
tiu6ev§. !1 ^'cä Sliie '-Ularicn. :l ettlic^ üerbeutfcfite !| pfatmen. || S>if
©piftclt innct "innil? feu lito, clm (n)!iftlid) (cbc l.ui Putcv)id)tcu
3). 'JJJar. i'ut()cr. , «i ©cbnirtt (311 äBittcmbcrg. 1*.22. ," 2itetviiif)eitc
bcbnirft. 40 jyiättcr in OtnP, lct3te§ ä^ntt Iccv. 3(m gnbc: „OJcbnirft
Iju aSittemberg buvd) Sotjann fönmcnbcvg II ffl{. ^. irij. "
3}ott)anbeit in 33ev(in, (Jifcnndj (Cftcvtjdb 134), i'oipjiä 5t., ,3'"ii' (bn-J
Smpteifum fetjlt).
7) „^ijn bctt budjlin. 2)cr qeljcn gepot. '' S)c5 gfatiiben«. " 3)i'S öntcr
önfevi. || S5el ?luc 9}{avicn. \^ (v-ttid}c Pcvbciitfd)tc , ''.^>ialmcii. , Sie
(vpiftcll fanct i^ ^^auU ^u 2:ito, cijn (F^viftlid^ leben ^u !■ bntev!id)ten. i'
S. aiJar. l'ittrjcv. <! Cviebnirft Iju 3Bittombcvgt. : 1522. ;" Ittet--
rüdfcite bcbvudt. 40 53tättev in Cttab, Icljtcö 5J3(att leev. Stni (änbe:
„Sebüidt ^u aöittembevg burcf) ^ofjann ©nincnbevg 1| W. S). i-jtj. ||"
a^ürtjnnbfu in Stettin, 1c\\an (borf) 3- ' .-*^'l)«" ftn" „©)»'">, Sl^ütfcnbiittet.
i:,' „EYN BF.TT iniO'Ci'veSSl. ;, « S^cv t^ctjen gepot. || o 3)c^ ©taubens. H
Xc§ llatcr ünBeve. ' <r 25e§ 9(nc '»Blavieii. I| c ßtttidjc üevbentfd)te
1.'|ntmen. r Xie @piftet tnnet -]>auUi t.jn lito, el)n (5[))ifttid) lehe
t,",n bntcvvid)ten. - «i S). 5Knr. .Vutljevi. - u (^iebvudt l)nn ber C<l)ur=
furft [| ticken Stabt @rl)m. || «l. S. Jini. |[" a;itelvücffeite bebriictt.
24 Stätter in Cftaü, bic bvci Ie|ten Seiten leev.
2rucf bon äßolfgong Störfels giliote in (Grimma, üovtjanbcn in *;Stag.
F „gljn betpuc^= || lein. !| ^n 3c|en gepot. ü S)c§ glauben?. !1 Sei Satcr
unfevä. ;| S3ei ?lue 9JJavia. ' Snb et,5ttd)e öev= I; teiitfdjte pfntincii. ||"
litehücffeite bebvurft. 40 Slöttei' in Cttab, te^teä Slntt leev.
Stncf Uon Sobft ÖSnttncdjt in 9tütiibcvg 1522. Sßorbnnbcn in Lettin,
aiMttenberg i>.
23*
356 58etbütf)[eiii. 1".22.
(/ „'^lin bctbudjlin Scr jclieii gcpott. lei glaubcnä. Seo üatta- uiiicve.
93iib bei 9hic 5)lavien. II Sj. llJavtiiü SL^iittjcri. !!" Snriiiitt'v du .sM]-
fd)nitt. !»6 a^Iättev in Cttaü, bic U-feten 3 gcitt-u h-rv. ^iliii (Jnbc:
„<; Webnicft imi äUnn) imb 3Uiel;n^igi= ftcn ^ax. "
Scr i^ioljidjnitt auf bem Site! ftcttt ba« 3ciii*tii'b mit fiteii^ ufm. bav.
Slufet'vbcm !)Qt bcr ffrucf folgnibc jclin .^oljlcfjuittc: 3?£att ?16'' bic ©cff^c-älnfelu,
^^'" ©Ott 93otcr imb Soljii, 2 4'' (Sott nl-j fimiig, S?"- ghriftiij als iiufcii
,'pii-teii, 6 4'' iniibc, t^^ 8'' fivini',iguiig, .!p 7" Diariä l'crfiiiibigimg, ^4'^' Saüib
im GScbet, SO^ ijiaiiluS mit Sd)lucvt, 3J} 5'' S^i'ti'uber Uor einem J^vii,vfi);.
StiicE ücii So^oim ©d)linÄpevgcr in 9luf(c-burg. Slotljoiibcii in iBonu (bod)
^. 0 bc-5 2itelc' „l'nd)eti", im 3i"pi'''fi"m »jm" ftntt „Ijm"), Srejben bod) 3- -
beä iitels „gcbott ", Smpreifnm „jm"~i, .fiambnrg (ü. Sommer 302, 3-0 bc*
litela „Sud^eti", 3n4"^sfinm „»nbjloeljntiigi: "i, 9Jiünd)en .^£t. (auf ~i>eigomeiit,
nad) Jommer finb bie beiben erflen S^ogeii ncn gcjctit, anbete Sdjteibnngeii nnb
2c^veibcr,(iige auf bem üitel ift S'ntljer':- 'Jiiime nu-jtabievtl, '•Jiürnberg St., äl5oriiiö
^iauüiÄbibl. (mie ^lamburg).
// „y-i)n bett bucf)(ci)n |j Scr |t'l)en gepot. Ji 3}e§ glamtienl. jS Scs unttcv
untjevi. : i<ub bcä ^lue DJavien. ii 5)ei el)lfft ipfalm. '■ 5}e§ Irui. ':l>iiitni.
4)on bev gatiljcn bag ift, oon bcr inefeulii^en '' Ditnb cvbiimb loiiibt
Dren fvudjteii. j| S)cö c. iij. $fo[m. '; 3^i'§ .ji-ij. ^-'ia''"- S)tö .Ij-joiij.
4>falni. II 6in gemevjn gepctt ficb |' got befeUjen. Ij %i% .x. %^\a\m. [ S;ie
epiftd %^a\xi\ ob iiton. || 5^. llJavtini 5?utl)cvi. " litclrürfidtc bebvuctt,
40 Ötätter in Cttab. ' i^Iatt le»- unb ■1^'' leer, ouf i^ntt 28":
„% ßebindft 3011 (irffojbt jj jcum (£cE)lDQi^cnn l)omn. 3iac§ || Saft gcbutt
Jniifent funff 1' I)unbcvt Du im ju'cl) ' t)n ijroepn^igiftcn !; 3iare. ||"
'.'(m (^nbe; „^ Öcbnicft ,;cu ©iffuvbt icum ji Sdjiunvtjcn 410m. jj"
Siktt 17—28 ift *B!aler§ Sruct bcr „ßni^cn gönn bal Pater Noster .jn
ucrftcljcn", Unf. SJuäg. »b. 6 S. 10 K. fflortjaubcn in SSeimar, gwidau.
] „S-in 5Bctl)bi:d) || lein, l' Scv 3el)en gebot. || Seä ©taubeni. 1| SeS i^otcv
onBcrä. !| S)eg 9lue SJavia || Cf^lid; üertcütfd)t ^ifalnten. || Sie epiftel
'^^nuli ,5n iito ein 1! ßfjrifttid) leben \\\ Untevid}te |; i*ovbetvad)trig i'atev
Dnfcvs I £. m. S. |j" aiit litcleinfafiung. :>2 33Iiittev in Cftoü,
(e^teä 331ntt lecv.
2rnrf t)on Sobft Ü5uttncd)t in Jiürnberg.' .r-iot.^fc^nitt auf Slntt 10'': 'Blofe?
cmpfängt bie Iiifcln, nnb 48'': ^^ianluÄ fitit mit Sd)luett nnb i*uc^. iiorijanben
in Stuttgart.
K „9li)n bcet bildete bcr zeTjcn gebot beS ®IaubenS bes Unter l)nfcr§ bei 9üie
93iaricn Unnb etlidjc inntcütldjet 'lifnlnieu." 9lm(5nbc: „'•JJcCCCCCxxii."
ü4 i^Iätter in Cttat). Cljne 2iteleinfaffung.
*JiQd) er(.?ini-g. Or,, 20G einft in ber edjlnovjijdjen Slg. ,vi Jlltborf, teil 18:{r>
uerjdjüHen (ogt. ;>nttnUilalt f- »ib(. 1«98, S. 197 nnb 2711-.
L „(h)n 3}ett= || budjlin önb (e^e bni^ün, ■ 5Jlar. i'ntt). li genieljrel intb
ge= Ij beffcrt. || •.• j| mitteniberg '" llüt liteleinfnffnng. litelnirffcitc
') 3"i: ,5eit(id)cn Söeftimmnng bicfe?- 2rnc£cS fei bnraui Ijingeiuieien, boB Snroü Jabri-i
JScIpiidjIein, Speier IW:?, bie fnrje Jifovm be-? Wlaubenv bnrnn« nbbrnrit.
»dbiidjtcili. 1Ö22. 357
iH'bvurft. 156 mmex in CftciU, lol.itc Seite teev. ?(iii t?-iibe: „@e=
bvucft jii Söitteinbevg , buvrf) ^Jiirtcl edjivten^ j| m. 3). .Utii ,oav. > "
SPovf)nnicii in 33crlin, S^vcstaii St. (.öeijcr 191 ;, Äiel, SJJiiiidji'n ■£i£t., äOolfciu
biittcl. 'JJicI)rctc (hcmplnrc Ijnt'cn im Smprrfimn „biird) || *Jiid[: £d)l)v: " fu bif
in ^leluiftcbt, .Ui.iniiV>bcrii H., i.'ciitbon.
.1/ „[rot] 9lin bct- 1| [fdjamv; I lntd)liii ünnb lcf,i- |i buditiii. |i [r] fflJav. .l'utljcv
[fd)lD] gemevet Diiiib gciu-iievt. , [v] 531. S. XXiij. :i [fd)ti'| SÖitteiii-
berg ," lliit liteleiiifafiiing. litclvücf feite bebnicft. 164 4Ä(ättev in
Cftaü, te^te ©cite leev; auf bcv ULntel.Ueii Seite ein |iol,5id)nitt.
2tnrf Bon .(lieinrid) Steiner in ',Hnii«buvfl. 3"' ifl' tiif l'- Soninicr 2. 2;i0
*)tt. 51 beidjviebenfn i'4 .^Tiolifdjnittc, bet am 2d)lnf! ftcUt 3eil)nnn jyrirbvid) im
Ö5ebel bor. ikn-I)nnbi'n in ?lvn|'tnbt, i'cvlin, .finndnirj (U. Somniev ■i'2x, nnUDllfl.,
Dlnnd;en §£t. (nnluiUfl.i, Stnltt^nvt.
iV „Cftn fd^one [j beebcbotf. || bnr üeele niitteS bin- |j gl;e5 (feo be aiiber \'
fl)tt) negeftuölge '' bc Ut()un)fet^) || innc ii bogrc !| pcii enem iftife
(Sf))i)teu miiildjcn iioebid) |j tu tpeeten. || S) Wi i.' '| Webnuft tu
.s2)ambo)9t) >[ int '^ax 5)t S;. xx iü. ];" 5J}it liteleiufafjuiig. litel-
rütffeite bebvudt. 88 inätter in Cftaü, teilte Seite (eer.
SDorI)anben in Söicn.
O „9lin bctbud)Iin. 1| S)er Selben gepott. || 3)e§ @(auben§. || S)e§ 4>attev tinfci-§. I|
i!nb be§ 9tue maxkn. ^ |Srf)növtcll ; S). ai{artini S.^ntf|eri. |[ l.^utjl
jd)nitt| " 104 331attcv in Cftaü, bie legten ^mei Seiten leer. 'iUn
6nbe: „p (Sebnidt jn bcm |j bret) ünb swcn^i- \\ giften 3ar. "
11 .s^iotjidjnittc luic (!. Ixnd lion ^oljan" ©d)ün-5pevgcr in ijlnivjbnrri.
ä'otljanbcn in .'Tiannoücr il. inniioflft.i, l'onbun.
1' „l'ün bet= ;i bfidfiltn i l!nb VePi'idjtin ij War. l'ut^ev ;] t^emert ünb ge--
befievt. aötttenbevg M< d - XXIlil' " ^«it liteleinfatfnng. litel--
viirfieitc bebvnrft. 14.S ^^lättev in Cftnü, Ic^te Seite (eev; anf ber Dov-
Ictjten Seite ein .Ipol.ifdjnitt. 9fni t^nbe: „6ctvncft ,511 9higfpiirg Snvclj ':
.'painvicfjen Stelinev 1524 1;"
A2)uljid)nitte luic in M, nnr bic ^Inägicßnng bc-s 1)1. ©eifte?- anf SBl. 6 8'^ ifl
neu gcfdjnittcn. ajottinnbcu in TOünc^cn ^iSt., S^xiä) St.
(^ „Gl)n bettbnc^= '. lin bnb (ef,^ bi'id)Iin= ':, 3)ic jetjen gepott. ' 3)er gtalubc. j]
S)oä Dotter ünfcr. ;| 2!ag lUnc ^Jiaria. } etttidje Do!beutfd;te i^jfatnicu. ||
jDie Pon-[;ebc .jun *fiomern. || Sie gpiftcl ^n Simotl^cDn. 1 5Die (äpiftel
,5Ü liton. " 3;ie ö^piftel '•^'etvi. ' ünb 3ube. (vin P(;!il'ttid) betvacf)=
tnng öo! bem batter Unf^ev. ; 5J?Qv. IHit^. ; gcnic^jet Pnb gebeffevt. II"
VInf ber Sitetrittffeite ein .Ouljfd^iütt. 156 «(ätter in Cttaö, le^te
Seite leer.
Tn .^oljftijnitt bct litclriirtftitc fteltt 6()tiftiii am ßtcnjc bar, uor iljm ajfnria
nnb 3ol)anni'ä. 'Jlnf Si<I. S" bas fit.)cnbc (^"()riftU'Sfinb mit 'l>aiiion=gctät, 3 7«
i'nntnä fihcnb mit ^luciljänbigem Sdjrocrt. Jrnd uon 3o')i"" Sd)ön«pctger in
?lng^bnrg. ä)or()anbcn in *J(ütnberg ©t.
<b' „Öin bettbud)(in Bnb leribürf)lin. ;KegcI (^'brifttidj« Sfflefen«. 3i"i' erften
bie jcl^eii ®ebüt, ber @tanb, bas ii^oter ifnfer, bas l'lue l'iaria.
^ÖS a.'cttnicfilfin. Iö22.
dlicljc lu'vbcutid)te '^»laliiteu. Sic Üovrcbc bcv tvpiftct 511 bcn ;Wömevii.
Sic (i-pifti'l S. !pauli ,511 bcn iKöiiimi, ,511 bcn ©alateru, ,511 liiuotljcoii,
,^u Xiton. Sic {Jpiftclii ^-'etvi imb Siibn. Gin anbcr iiovbetvacijtnncj
auf ba§ ikter Unicv." 3(ni C^-nbc: „^n "^aicl bei) ?(bam ^.'ctrt 1524."
yiad) 2i>eUer 21178 uiib .'pitjd) 4 "Jir, 49:! ciiift in bcv äiiblicttjcf Ijbucv, bicje
ift nad) SdjWendc?' lUbvepud) ber bi;ntirt)en it'iblicittjfffn (unter 9iüvnt)cvg) jerftvcnt.
T „Gin bctbnc^= ^ (ein. Ser jefjen gcpot. [ See glatrbcn'o ScS Dottcv
Cnfecvä : S)e5 onc llJavio , iBnnb cttlictjev tiD!= tcutfc^ten 5i.5falnic. ,
®. m. «nttl^cv. i| 3lKn. 1524. ;;" «fit Siteleinfofjnnn. litclvücftcitc
bebrurft. 40 SBlöttcr in Cttnü, tcfetc (Eeitc tccv.
Sviictuoii 33!it()ncl 2^iid)fJi()vev in Senn. iBovlmnbcn iii ^fvliii, .(rioniburij St.,
tfioifel, Stnttgavt.
/_.' „Gin betbii ij d)lin Dnb lege [j fai'ic^tin. 1 Max. Sutljcv. , genicljn't unnb
ge- II bcffcvt. II .-. 1^ iiMttcberg I:" 5)lit litclcinfnffnng. litclviictfeitc
bebructt. 112 331nttcr in Cftaü, tc^te €cito Iccv. ^m Gnbe: „« &t--
bincft ,5n Gvffnvt i)nn bov "l'cv^ ganicntcv gajjcn ,^nni Jcvbcfaö |]
m. T. .\3eiiij. ■■
ä'crljanbcii in brr ivimafejdjcn Sic;., iLH'iiiinv.
r „Gljn Sctt= biicf)lin. ' gjkr. t'ut. ,; SSittcmbcrg. |, 1525. ;i" »fit 2itc(--
cinfafinng. Titetrüctfcite bcbvuctt. 164 iBIiittcv in CttatJ, bic bvci leisten
Seiten Icev. 3lm Gnbe: „ßebvnrft ju Sßittcmberg , burd; .^lano l'nfft. ||
1525. II"
$ov()anbcn tu (^Ibing !,Stabtnrr()ii''>.
W „[votj Gin Gf)ji)t(icl)c Do! ;i [fdjU'av,;! bctiadjtnng fo '"nn null betten ||
ba^ ^et)lig SBottcv ünt'ev. [
[vj S)er '^e^cn gcBott.
[fd)Ui| See- (^Jlanbenä.
|v| S)c5 ^iiattcv önfer§.
IfdjU'l See 3hie Wnria.
|f| Gttidje üertcütfd}te
lid)lu1 '^ifalnicn.
|i| Sie Gpiftel Sonct n (id)tuj '|*quIusj ,5n üto, ein GI))ilt= , lid) leben
,511 Vinbenid)ten. || |r] S). Max. Sntf;ev. ," 72 a^ldtter in CftaU, bie
brei leisten Seiten teer.
2Bo[)l ©trnfjbnrg»: Svnd. y.!üvl)niib('ii in Vonbon ibodj S- 4 bc>3 Jitek'
„Öicbott", ;5. 10 „3ont"i, Sttnfibiivg laLUlljelinftift. Stuf bem litel nun nitev
.f)anb „?lnno 152">. ift es gcbvurft loovben."i
,,Gin fecv n gut Dn nni^(id)i |1 IBcttbiid) 11 tei)n. ,, ijni 1527. 3nv. " MH
liteleinfaffung. 152 iMnttcv in Cftnb, letzte Seite tccv. ^'Ini Gnbe:
„ÖSebnuft ^n '■Jinvnbcrg buvdj ^cvuniinnm (Vo;mfd]nel)bcv. "
3in ^nncrn jluolf ßalcnbcrbilbdjcn uub .ilnölf gondcitigc ■pol5id)uittc: nuj
SBl. a;J^' «iofcö not («Ott, 58 7" älSeltfdjbpfung, iS \ ■-<■ (<l)tiftuö aU nulcr .<qM,
eS"" Innbc, £2'! (SfjviftuÄ lcl)tt bic Sünnct bir^ aSatevunjct, (5:51' yjtnriä )i}n-
fiiubigunci, &8^ .ftünig Dnlnb, f^S'' Jfreuyaung, .ip2" mjrifti loufo, Ii2b
Slbcnbuml)!, 0 2" Ecce homo, ©8» Sltmoifnipcubung. äiorbnnbcu in äüctnigc=
Ivl Webet.
*cttMu1)(fiii. 1522. ;}:,l)
tobe. Sicfciit Pi'cmplQV fiiib ."12 i'liilti'v aiiiii'tniiihfii, niif bcm ovflfii ■ iobocf) iiirl)l
Uoit t*iit()ct-j löani, luie ein nltcv ilH'iilii'v nnii(il)in) fiite fiiv,;c ^ctvadjtiiiiii übi'v
30^. V\ 7, bann Vlni-ibovfc- i!üvtictvnrf)tnng, bfö iUiibev ^frtniimn-; ^M'tvnrf)tnnii,
baä ßScüot Hüll bi-r Xreiljfit, nenn Webctc unb fU'incvf '•Jlotijcn uoii lHnid)icboiu'n
.^länben. 3'"'t'> ""f bem ilfiutbi-rfcl; „l'er llhistris DNI: DNI: Hiei-: (luil. Khiicri
Septem viri et Kcclel'. l^phori (iratiosislimi KililiotheciP iiistnii'tislini:i'
felectisliniavii libellum luino uniiii nnimi siiljinislinnc iiil'erei-e vuluit. A. K.
Solgenis. Diau: Laiir: '' — SPon bicfrr ^üic-gnlic luirb iintljcr-:- .s!)nnbfvfnipliu-
cvlnä^nt ''Jii'itiUcl)i' nnb ani-tvlcii-no ".'Irbi'iti'n bor W''lcl)ricn im llii-irt) 4^ Stiirf ®. 2srif.
— Sil' .fianbicijtift C'XLlll bfv oWirtnnot IHntC'frijnlbil'Iiotljef eiitljält, Don einer
.^panb be-o jedjicfjnleii 3il)'-'l)'i"bevts neidjviebeit, bie Stiirfc 21), 29, IS, 7, :;o, |;;
be-j S<ctbüd)leinä. (5i ift eine im fleinen ineljnd) änöevnbe ^JUijd)iiit nun X,
offenbar jnm syctgebrand) einer ivron beftinimt, benii 5t*(. 1 li-i 3. 10 ftcljt „fiui;
betin" ftatt „fünbet".
Y „2;a§ II Settiiid)(iii " gemelivet Diib gelieijevt. ,, "iUav. Vit. n 1528. II"
3Jltt litelcinfnifimg, litelrüiflfitc bcbrucft. 13Ü Stättcv in Cftnü,
le^tcg 513Iatt (ccv. \Hin (viibe: „©ebnictt ,yi th-f- ': fiubt biivd) Htflcriitn-
Sq= l! cljffeu l)nu ber X'lvclja ^ 'Hoc. jiii 3ar. ^ l'i. 'S. ,\'.\' uiij. ;"
SBIatt 13 ift fälfc^tid) figniett „91 b". 3m Sniieiu neun gonjiciligc ^ol,v
fdjnitte: auf 331. ^IG" Scfus mit elf Jüngern beim 3lbcnbmal)I, *!18» ^lo](i mit
ben lafeln, (5 V< äDeüfdppfnng, (< 7 i' etjtiftn-s nl-S gnter .tpirt, 18^ Ölriftn*
Iel)rt bie Siinget bo-; SUiternnfer, i^->" lUnria iüerfünbignng, 5 8'» .iiönig Tnbib,
.^12" 61)tiftn-:' nl'j SJfaiin ber i2d)mer,5en , 3 4''6f)tifti laufe, ferner breimnl
(54», g8", SiS"! bü-5 (5()riftfiub mit OTartergerät nuf .Uiffen nnb 2 1'' bie
Joube bei l)(. ÖScifte^, bcibe Ijiilbfeitig. üiur(;nnben in ,-{iuidau. li'in alter iBefilier
luct)fd)etcrmeiftet SoljanueÄ Sdjeubc in ^Widau, Ijat auf eingebnnbeiu'u leeren
^blättern am (^nbe biejeä L?j;cmplarc- 1508 bis 1578 feine (^aniilieiuijrouif ein =
geliagen. — 9firi)t auf bicje \'(n«gabe, fonbetu mit ffufjr-j, Äatcd)i->muäiieriud)e
1, 181 auf „(Jin i^ptefdien bor be tinber unbe ii'eyeu. Sat litel bofefdjen. ai^itteni=
berg. 152;>." finb bie jluei Stellen in iöriefen au 3iotI) ciltdiiD für Giefd)id)te
b. b. iyud)l)anbel.J 1(1,66. 70 1 .lu be,}icl)eu.
Z „CHii bet= büd)liii, mit i ei)m 0"atcnbei' Uub '|*aiiiLiual, Ijübfdj ll ,111
gcvid)t. ' 5)kvti. l'iit^er. Sßittembevg. '1 m. 2). jr i y. ," mit
Siteleinfoffung. 2;iteh-iicffeitc bebrurft. 208 iMätter in Cttoü, Icljtc
©eite leer. Ulm (vnbe „©cbnktt ,511 äUittcmbcvg, ,, biuif) .^an^ l'ufft. ||
m. S). XX i X. ii"
9luf SBl. S87i> nnb SB 8 ^ je eine Sonueniafel jum ifalenbet, bann ,;nm ^."aifional
50 ganjfeitige fiol.jfdjuitte an ben unten im lerl be.^eirijueteu Stellen, einfndje
.ffolenberbilbdjcn auf meinem Wrnube ol)ue JVünftler.ieidjen, bie t'uft Inoljl eigen-:-
fütä 2?etbüd)iein Ijat fdjneiben laffeu; an S:irer-3 f leine *4-'affion erinnert nur
einäctnc-j, inie ber 6in,(ng in Qe'-'i'fn''-'"' ober bie i"y"fil'"'fc^uiig. ^iJotljanben in
Sinbau St.
a „ein a3ctbi'td)lin, mit in)iii (^nleiibcr unb 'ISafetonal, ()iibid) jugcridjt
maxti. *.'utbi'v. SÖittembcrg. M. D. .\XX." Wü Sitilciufnifnng.
litcliiirficitc bebrurft. 2^8 iMättcv in Cftaü, Ictjtc Seite lecv. "Jim
CJnbe: „©ebvncft ju Sßittcmberg, 1' burd) .»öonö i'ufft. H 3Jl ® X3EX. ||"
aiotI)anben in 9hirnbctg &TI. (feljt nnbollftänbigi. Ser litel mnfjte nad)
3of). @g. '4.*alm, .fiiftorie ber bentfdjen ü^ibelüberfeijung il772) S. 265 f. gegeben
toctben. 5J>alm-:' t^rcmplar l)atle am (Jube folgenben l^inltag «on l'utl)ct« eigner
fganb: „äßev fid) fntdjt bct jielje einen -^^au^er an, l)ilfft-5, fo Ijilfft». 9lbei mir
3(3ö a<otbiici)lciii. 1522.
lui^fii bafe e-i Ijclfi'it imijj, beim cv Übt iiiib bleibt (cbenb bev 3d)cbliiiiiiii, sinle a
di'xtiis ineis. Sa ftetftäl 3}i. ßutl)cr. ö). p." Sgl. 5oi-''fli-'itlit'-' Sn"i"i'»iH1 Uon
alten unb nciteii Sfirolojijdjfii ©adjcn (1732! 848 ff.
h „|vot] ©in iui^= ' IicI)Ä 2?ct6üd)= [fdjltiav,^] lein fniiibt aiibcvn ' (jcliliomcn
lecvcn ein ' lUjiiftlicf) (eben ju i Untcviid)ten fecv bicnftlid)
|vj aycldje» inl)Qlt bii am cnb finbcn luivft. [fc^nj] 1536. " lllit
litcleinfnjfnng. 184 '.iHiittev in Cttnu, (etjte Seite leer. 9lm d-nbc:
„S)a§ bii bic ^ai bcv lilcttev nid)t finbeft, Inf; bid) t'efer nid)t
befnninievn, benn bn on ba§ , eines lici^lidjen litel ober nnfnng \\i
öbevft nni blat fibeft je. , ©ebnirft ,]n '•Jiiivnbevci bnvct) Sevoninmm
5D!in|d}ncl)bev. '■'"
■^ol.5)d)iüttc: niif 4*1. "Jl 4': lliofe>5 erfjält bie 2afcln, iS 0'> (Siott jdjnfft bie
aiH'lt, Spsi' (5()riftiif- trägt bas 8amm, (f ^^ laiibe, 0' S") O'htiftuä lei)tt ba-J
ISatcrmiier, Ü :'■ " SJiatiä iieitiiiibiguiig, 6' Li ■■' Snlitb mit ^f)nvfe, 5 5» fircu.^igimg,
(V) ö'' laufe (Sljrifti, 3 '■''' SIbeiibiiml)!, S 8-' i^cidjtc, C 6'' (5f)viftus aI-5 £djnierjene=
iimnii. Suvtjniibeii in '•Jiürnbevg gt., Stiittgavt.
i: „[rotj (iin ;| SBctbnd)Iiii; litblL'nvj] mit eim 6'a(enbcv imb "iniffioiml,
t)n6|d) il ,511 gcvidjt. [ |rj T. lUnvt. l'nt:^. ' 1538. " '>})cit liteleinfnffuiig.
litelvücEfeite bcbvudt. 256 SBlättev in Cttaü, bie legten 5 Seiten
Icev. 5(tn (Jnbe: „©cbvutft ,in 3Bit= tcnibevg bnvrb \>nne l'nfft. [|
m. 2. xxxviii. I"
®ie "liaffionatbilbcv in c unb ben fpätereu l'uftfdjen 3lni-gabeu finb nietft
Siacbbilbnngen uon Sütevs tteinei; '^.^affion lion unglcidjcv ?luvfiil)rnng, ebne
TüretS fiüuftlev,;cid)en, auf 70 : 52 mm üerfleinert. SBorbanbcn in it^erlin,
San.yg ®t,, .fiivfdjbevg Wiimu., '■JJiiintfien .fiSt., Stuttgart, aSJoIfenbiittel.
<l „|vüt| i^etbiid;= |id)U'QV,v| lin, mit bem Golenbev : unb '^-saffional, nnffs j|
netü covvigivt üub ij gemebvct. '; [r] S). *)Jcav. r [fd^w] l'utbcv. |v|
M. D. XXXIX. " IKit litcleinfnffnng. litelrüdfcite bebvncft. 3u4
iölättei' (bej. 2 bi^ 301, 4 nnbcj.i in Cftaü, bie fünf Ictiten Seiten
leer. 9(m ©nbe: „©ebvüctt ^n '■ aBittembcvg bnvd) jj .S>anl iL'ufft. ||
m. 3). xxxix. "
äiorljanben in 5Diiind)en .fiSt., ,Siuirfn>i-
c 'Jcacö llUincEebevg 1. ^.}(nf(. £. 76 ift bno ~.in-tbiict|lein 154o bei ,^aiub
^n'vunilb in Vcip,^ig gebnnft »novben. Xk 'Jlnegabe ift üeifdjLiIIen,
luenn nidjt eine 'J^evuied^älung mit il<evliinlb>:' "Jlni-gnbe Uon 1560 y']. n.)
borltegt.
/' „|vot] ^■'etbüd}= [fc^mavjl lin, mit bom 0"alen bcv Dnb *4.>nffiüiio(, j|
nuffe nem cü)ri / gievt, Dnb ge ,j meeret. j! ("v| S). llinv. |fd)ml
^.'nthcv. |vl m. S). XXXXII. ii" 5)lit liteleinfaffnng. litclnidfeite
bebviirft. 286 Blätter in Cftnö, leljtes iMatf (eev. Vlin (v,ibe: ,ßk^
bnirft (jn Vlngfvnvg bnvd; iia,. ■ lentin Cttljinnv. ■"
aJorl)anbcn in SJerlin, 5Jtail)iugcn, Ulm (Sd)ermnrfd)e Söibl.i.
'/ „|vot] ibctbi'id)= |l [fc^tear.il lin, mit bem Palenbev |i bnb |*affionnl, auffS 1|
ne)u cövrigievt bnb H gemel^vct. ;; [v| '3) < '■ü'Rax.-' [fd)n)| Viitl^cr. ||
[vj M. D. XLII. il" «mit XiteleinfQffnng. litclvürffeite bebvutft.
$!firuid)(fiii. 1Ö22. :{(',1
o2ü 33(ättcv (6e,i. 1 bis 311 [fo|; Uuvl)tv 8 iintu';, ) in Cttnü, Icljtc
(Seite leev. 9(m @ubc: „(^ebrucft .]\\ •• SBittembcrfi, biivrf) :' ■'öa\h:i
Surft, il M. D. XLIl. I ■'
fflorljciiibcit in bov ifnnateic()eit «liv, lojjnii, i.'iitiecf St., äüciiiinv, äiitlliMibfii^ i'.
// ^lind) a«cücv 2981 ift bae 5.<ctbücl)loiii 1.'54:! bei ^ü. iBabft in '■!dv]ici,
gcbnirft irovbcn. lii' 'i'diefiflbe ift Dcvfrfjolleii.
/ „[vot| ^ßitiiiä)' ij lin mit bcm b"Q{en= jj [fdjroarjj bov uub '4-Hif|ional; 'i
Quffä ncw conigicvt 'j bn gemctjvct. jj •.• || [v] 2). ^JJtov. 2iitt)ev. ji ,']ii
ÜdV]\a, I' rfcljlo] ©cbvurft buvtf) ^Jficplauiii !' Söütvab. || M D. XLlÜ. i,"
Wit litctcinfaffunß. litehürtfcilc bcbvurft. 277 iMnttcv (6c,5. 2 big
274; 3 imbq.) in Cftaü, tefete§ «tatt leer, 'am enbe: ,M. D.XMII. f
Wit 7:! fd)(ed)ten .riulifdjiiittoit. a!ovI)iiiiben in bot .ftnnatefdjeii ®Ig., üeip.iiB St.,
Sieipiig 11. ainUDlIft.i, 5J)ünd)cn .fi®t.
k „[vot] iöetbiic^= ij [fct)itiaiv5 1 (in, mit bcm t^atenbev [| bnb ^4>f'fl'''"'il' ""ft- II
nctü covrigiett önb ;' gcmetjret. ' |r] S. Wax. \\ [fdjm] Sntt)cv. j|
|v] M. D. Xl.V. " lUit litcleinfnfjnng. litelvüclfcite bcbrmft.
288 »mtter (bc,v 1 biä 276; 11 unbcj.) in Cttab, bie bvci (erteil
(Seiten tccv. ?(m (Jnbe: „@ebruc!t in |' bev ß(jnvfnrftlid)cn Stob ||
SIBittcmbcvg, bind) .s^au5 l'ufft, Ij ANNO jj M. D. XLV. "
i!ptl)nnben in bcv .ftnnnlcfdjfii ®Ig., Ülrnftabt, Scftc (^obnrg, .'pnmbuvg, fyliu:
ftcbt (nnDotlft.), Stündjen .^iSl., 3toftorf (3 ßj;., ha?^ eine mit fleinen *JlOli)eid)nn(V'u
im Satj), Stnttgart Oi'>, {.'onbon.
/ „(?en beuoet cn= jj be ^eev fc'^oon „ bcbeboi'fc tut bie || I)cl)lig()c fdjnff- \\
tuev gtictrocfen ji baer int corte Ü begvepcn l| i§ irot J! een tevften jj mcnfdj
fdjulbid) jj ig te »i'eten. l/^ik''^ " ^Jüt litclcinfnffnng. s4 53Iättcv
in Cttnb, (eiste (Seite leer.
l!uvl)nnbcn in ÖJenl.
/// „[VütJ EN(;1I1I1I= || dioii iiiaruin |iir= , |fd)luav,^) caliuimui, cum lla= |j
lendario et paf3io= jj iiali, iit uocant etc. jj [r] MAH. IjUTH. jj Vuittt'm^
bergtv. Ji" «Blit 2ite(einfaffnng. SiteWicIfette bebtndt. .312 »(ätter
tu Cttnö, te^tc§ mM (ccv. 2Im (viibc: ,VV!TTE.MBl';P,r,AE, apud j
loannein I.ufft, Anno, ij M. D. XXIX. Ij'
ffiotI)anben in S^ei-tiii, .'pambnrg, fiünigc-betg 11, o'uirfnii (und; Putjv?,
.ftotcdjiä'mnÄpetinc^c 1, lS2f. cinft a^eif SictetidjS (figentnm), itjrunbljjem (UUbcn:
ifnbcrne-3 ©eljfnb).
n ,[votl ENCHIHIDION ij Li'i)>i'ai-'3J PIAHVM I^HF:- , caliüinun, cum l'afsio-
nali, jj ut uocant , i|uil)us acccfsit j| nouiim Galeudarium cum jj Gilio
iano uelere & nouo, 'j atcjue alijs ((uil)usflani, jj ut patel ex indicc. |j
[r] Vuittcmbergw. j |f($tt)] D. MARTI. LVT. jj Anno M. D. XLIII. jj»
5Jlit Itteletnfaffung. 2ite(vüdfeitc bebvurft. 368 ffitättcv in Cttab,
letzte (Seite (eev. S(m (*nbe: ,lm|irerfuni Vuittemberga" apnd lolian^ \
wm Lufn. Anno M. !). XLill. n-
a]oi:l)nMben in bcr ftnnatcfc^en ®lg., Söresinn St., Sfffnn, ©reiben, Stfntt .ß!J3.,
I5)citf)n, Öiuttingen, ©ta,;, .g)nl(c U., .£)nmbiitg ©t. (2 öj., bad eine lieft 3- K^ i'i^ä
362 Sctbücf)Icin. 1522.
Jitcfä „LVTH."), .|ii;lmftcht '2, tuic .Oainbiivgi, Äöiiigäbeig wt. iiiib 11, "JJIüiidjcu
.&®t., 9iürn&crg ®t., Moftoft', Strasburg, 9Bittenbevg S., aBotm« ipaulu-sbibl.
(3. 10 „LVTH."), SlBirt'nii (2, >ine .i^iambiitgi, Sdben, Clmüli, 2ßien |).
I) „|vot] Le liure de vraye et parfaicte oraison. [^lol^fdjnitt] |fc^lüni\^J
Omnia que desydejätiir, huic non valent comparari. Froiier. iii.
CVM PRIVILEGIO.'- Am Ende: Jmprime a Paris par niaistie
Simon du bois, pour Christie Uvecliel, libraire iure de luniuersite de
Paris: demourant cu la rue sainct laqs, a lenseigiie de lescu de
Basle. Mil cinq cens yj;t}; au mois de Apuiil." 10 ungc^fltjUe itnb
152 gejäfilte SBIötter in DftaD.
öirnijc, Tre.sor 4,237». 3)t .jroav lürijt mit Svmjrijer ^xi. Vlii-^g. 0.5,268
nts froiijbfifdjo SSicbergcibc uoii Suttjcvs 33ctbiid)teiii nufiiifiificn, hod) ftiinint itad)
3ul. fliidjter, Jic päbogogifdjc i.'itccatut in giantrcii^ luäfjrcnb bcä 16. 3al)r:
Ijunbcrtä \ I 09 i'inc Expo.'iition sur le pater noster. bie Exposition du Credo
jotDtc bie (Üeje^cscrfläriuig Les dix ooinmendemens de Dieu, donnez en 1 anoieu
testament a Moise, avec briefue exposition, et explication diceulx prinso
de.s comniandemens de Je.su Chi-ist eu soii nouveau testament, mit bi'll eilt'
jptei^etibcn Slbji^iiitten im SBetbüi^^tcin überciii. ©in gunbort hjnv iiid)t jii
ermitteln.
■Diacf) i'utl)cvs lobe ift bns i'ctbüd'jtcin in folgcnbcu ?lu8gabt'ii cvfdjieiieii, bio
füv bie .rierftelluiig bc5 tvitifd)en Iej'te§ nid}t in 33etvad)t fDimnen:
Sffiittciibcvg, bei .C^ons \.'uft 1549 (im Smprcfifum fälfdjlic^ ,M. l). XLV."i iüov»
finnbt-n in Sniiibevg, 5?ertin, S)vc§bcn, Pifenod), j?önig#berg U., .l'civ,iig IL,
©tuttgavt.
Seipjig, bei Sacob Sfvutalb 1.554. iiovljaiibcn in jenn, l'iiindjon .t»«!., ©tntt=
gavt, Sonbon.
äÖittenbcvg, bei .'pans !i.'uft 1554. Üovtianben in bev Änaa!e)djen Slg., iu-vlin,
S^armftabt, .'pcibclbevg, Stuttgart.
Dlitvnbcvg 1557. $üvT)nnben in 2öolfenbiittcl.
aBittcnbevg, bei .'pnn§ i'uft 155s. i!orl;anbeii in '43cvlin, iUiünftcv, ©tuttgovt,
lUni.'
^>.'eip,iig, bei '^atdb 'J^cvii-ntb 15ö0. iNLirtjanben in Sßevlin, X^n\k SBaifcntjauS,
Üonbon.
SÖittcnbcig, bei .g'cms l'nft 15ül. syovf)onben in ^ücvlin, .pmnbnvg iSt., £tntt=
gavt, SBevnigevobe, aSolfenbüttel.
aöittcnberg, bei .'pnng Vnft 15()2. ^.ilovljanben in ©tnttgavt (2).
Söittcnberg, bei ^Qn§ ßuft 1566. 93orl;anbcn in «erlin, San,5ig©t., Bresben (2),
fQi-iik U., 2BoIfcnbüttel, Sal.^buvg. 5l!g{. a?alc^§ l'nttievanägabc iBb. 10, 2H.
Vcip.^ig, bei .^ocob U3crn'alb5 (hbcn 1577.. 'iiüvljanben in äUernigcvobe, @vaj.
äüittenbcrg 1588. iBor^anben in bev .Stnaafejdien £Ig., @ör(i^, .«'bnigsberg U.,
■•JJüvnbcvg St., föva],
Strafibnrg 1591. iliovtjanben in .Ciambiirg.
3Bittenbcrg 1592. a*orI)Quben in Wöttingcn.
Viitieif, bei) Vlifuiavi .ftviigevo (vvben, 3n bevlegnng Vanvenij 9nbred)tä Sud)t)cnb(ere.
'^(nno M. DC. il!ovl)anbcn in Vübccf.
»etbiit^lciii. 1522. 363
„«etbüc^lein fampt einem ^|!Qi)ioimL 2. inavtiui yiit{;evi. ^Jlufiä iielu unebcnnub
aiiffcjelcgt, ünb ouä beiii oltcii (iiomplav , io Slnno -28 auBflongcii, iiacf)--
gebviuft, Unb mit idjöiien 5igiivcu geiicrct. 33enetien einer i^ovvebo T. 53niilii
©atlerä. C^clniftabt. Surcti ^acobum X.'Mciiim, 3l3i'JiC 1604." Jiad) ajeu,
CucIIen ^ur @e)d}id)tc bes fivd)Iid)cn Untevvid)tö 2 (1906) 8U4 in ai5olfcn=
iüüd.
„3)q8 I| SBctbüdjlein Sulljeri. XHufä neue gcorbnct unb mit bcii nbtbigeii
evläu= terungen unb einer (Jiuleitimg t;erfet)eu b"a"^Sf9''t'-'" '•' ""n
Sorenj ÄrüuBolb. 2BobIfeile Sluägabe. (yürtf) 3. S^^ubwig 3d)mib'3
Suc^banblung- i" XXYI unb 269 Seiten in CttaD. l!orl)nnben in bcr
ßnaafefdjen SIg.
3n^Qtt: SutljevÄ (SS(aiitieii5befemitiii-l Sic brci Sljmboln. SBortc l'utl)cr? über
bic 9ied)ttertigiing aui bciti ©taiibfii , »oii .RtQufeoIb aus fünf 2utt)ctid)en ©djriftcu
juiammcnaeftellt.' Sermon Dom Öcbet. «iirje gfovm bcr }c()n ©cbotc, bc-? öi[niibcnä
unb a>tttcrunfcv5. einföltige aSeiic bcs i!ntcvini|cts, bcr jctiii Öcbote unb bcä ©Inubcns.
glitzere- (>5ebctc unb Scufjcr cm-i fciucu Sdjviftcu gcfnmmclt. — Vorlage ift /, lyc
gpradje mobcruifiert. flnljfecv unb .£)cin)in-j fcuucu Pou firaufeolb eine SluSgnbc "Jiüxu--
betg bei Campe 18;>3.
S)Q§ Enchiridion evfd^ien in SBittenberg bei itiaurcntiuS ©d^Wend 1560.
i!orbanben in ber Ännatefdjen Stg., «erlin, 53reälau St., Sarmftabt, treiben,
Wöttingen, .fiamburg St., .JTarleruIje , Ttiirnberg St., ))io\tod, Srcidau, i^afct 11.
eine Überlegung inö Sänijdie ift enthalten in %>. öliaefenä Sanfte Stvifter
28b. 1 (1855) unter beut 2itet „(5en griftclig unberioijffningb Vna t[;e t()ij Wub<5
buborb . . ." 5üor^nben in Sonbon.
93on beu ©efanitauegaben ber SÖerfe ^'ut^crs enttjält bas iBetbüdjlein bie
SlJittenberger, 3?b. 6 (1553,, 107''— 12-5''; (1559j, 103''— 153»' nad) einem ber
fpäteften Srutfe »on Suft (bgl. <B. 360).
9lid^t ju ben ^lusgobeu üou Sutf)er4 i^et6üd)Iein getjbrt:
1. „ein 3?etbucb-- lein, für allerlei) gemein antigen, einem jeben efiriften
fonbeiiid) || pgebrau^ !; djen. H [Sierote] |1 !i!eip|ig. ||" 9lm enbe;
„ßiebjndt jU t'eipt^ig |1 burc^ »atentin H 53opft. |1 «01.23. LVUI. ||"
3n ^elmftebt. Sgl. oben ©. 348.
2. „ein SebebD= || felin, nl}e ötf) bcr |; t)iUigcn fdjrifft, be§ Clben üii || 5h)cu
ieftamenteä, welrfer ü üor^en nn gefecn, nod) ge» |! b^rt, Sarijunc
gefunben || »übe bcluifet inert, luat \\ h)ff ünbe fcelen tbo ber 1| falidjeit
mitte önbe üan \\ noben l)ö " 9tm ©nbe: „Öebrucfet in ber |1 Äel)fcr=
liten frien H Stobt D}agbe= 1| bor^, bl) ^m^ \\ Söalt^er. ji"
3n lielmftebt, aBotfcnbüttel. SSgt. oben ®. 346 f.
3. „Seteglödlin ': Sioctorie 'iRax^ ]\ tini Sutberi l] 33on allen molttingenbcn '•
@ei)ftreid)en, bEvljIidjen, ftarden ün |I feurigen ©ebettcn Irentid)
ün auffs neu jugeridjt j, burd^ Ij 531. 5petrum Sretocr 6oburgeufeiu. |j"
StraPurg bei iBernTjarb ^obin 1579.
a]ütf)anbt'u j. SB. in Srcilau St., 11!QiI)ingc», ©rnj.
4. S)affclbc, Strasburg bei 58crnt;Qrb ^obin 1580. liprtianben ,5.33. in
SÖernigerobe.
304 a3ctbiid)leiii. 1022.
5. „^ctbi'id)(nn 1| Docloris Marliui || Lutheri, || ton allen Ö)ciftveid)en, ()ev|= ;|
lidjen, ftavrfen, eiffevigcn önb fctovigcn || ©cbctcn . . . . ' ^nvrf) jl M. l'etmin
irettiev Uoliur- 1' gensem. ji 3it3t anffä netue öberfc'^en, fampt einev i!ov!e= |]
be bcfe (f^rmirbigcn Dnb .Ood)ge= !! larteu .yicrrn jj Petri Piseatoiis . . . ."
Se'Eina burd) 6f)viftoft X.'ippülb 1010.
SBor^aiiben j. S. in Stuttgavt.
6. „Ses ff)enitn Manns ©CttcS !' S). Martin :i'ntf|ev§ ;: G)c6ct=23üc^lein ' So ;;
9tu5 feinen eigenen Sßorten unb || lomil ü Uon fecl. .vievrn M. !j>etro
iveroer [j .pifanimen getragen |] . . . . "^ernad) . . . mieber anffgcicgt . . .
'Jlnn jum brittcnnia(}t . . . 3"'" 3)vud' übergclicn lion @eorg 5i-'i''t»rid)
Stieber. (^iüftroii' bciSol). Sembfc o.^." i'inirrcbc üum 29.Mär,} 1710.)
2!iu-t)anbi'it ,v i\ in 3?rf*laii St.
7. „Sßetbüc^Iein be§ ffligen ÖottcSmanncä Sr. Martin !iL'ntt)cr an§ feinen
eigenen gcift=, troft= unb IcBensOoKen SBortcn gc,;ogen. 3n neuer
3üieti)ül)t f}eran^gegebcu uom b'atocr iH'rlogeuereiu. (Jallu unb Stntt=
gart, 188o. '.Inniag bor $erein5bnd)t)anblnng." VII, 120 £. (^iiu-
Jlnguiaf)! üon (Gebeten \.'utl)crö auö befftni Sdjviften, im '.Hnfdjlu^
nanienttid) an; „Cfin nelDC Setbüdjtein, beä feiigen unb teuren Mann
Sottet Dr. M. i'ntl^eri, ou5 feinen eigen geift= troft= unb lebcubigen
äÖorten iinb lomil gebogen. 15G.S." (3nevft (i-isteben 1565 non
Stnton Dtto, 5Pforrev in ^lorbfiaufen mit So"^. 9lurifaber§ Unterftii^ung.j
l-''22 finb in Sl'ittenberg bicr VluSgaBen erfd^icnen: in .1 ift ber litct am
nnüDliftänbigften, Jl nennt bic '|*ia(nien, bie and) fdjon in .1 ftcljen, and) im
2itc(, C unb Z) aud) ben Xituebricf, ber id)on in A unb B enttialtcn ift, ]o bafi
erft :^icr bor litet ben 3nf)a(t erfd)öpft. 3n A unb B finb bie ^mi legten
53ogen ibentifd;, nur ,i>iiei Srurffcljter beffert Jl, fo ba^ c5 fid) aud) bier aU
jüngerer SJbbrucf ermeift. 3n C unb 1) ift ber leljtc ^Bogcn ibentifd), mit 378, 14
ivotget bie anber taffelt fte^t 7) nid)t ,piiifd)cu .17? unb (', mit :i79, 10
ert;alte fteiien CD ju ,1 gegen B. Sie (Viliation Icl)rt, bafe bic '|ifal""'" "ft
nad) 23egtnu bes Srndes Uon A, ber Xitnebricf erft nad) i'eginn be* Srurfe«
Hon 7> jur ''Jhifnat^mc bcftimmt irurben unb bafj bic brci erftcu iBogen Hon ,1
unb bic Pier erftcn bon (' fd)OU niäljrenb be& Srurfeg Hergriffen tourben, fo bafj
fid; ©rnnenberg cntfd)tDf5, bie refp. ben tcljten i^ogen in größerer 9(nftage yi brurfeii.
E änbcrt ben lituäbricf nad) ber Septemberbibel, ift alfo früljcftcue im
September 1522 gcbrnrft. 3m 2itel ftimmt E ju CD gegen AB, mit 378, 1-1
^u (' gegen T). - FL\ teilen bie Maffc il)rcr l'cgnrtcn, FI ge{)Lircn enger ,^ufammen
unb ftc{;en mit 379,10 behalte ,\n 11. mit 376,0 bie abtafi entfernt \\di I
tueitcr Hon B aU F unb ift nidjt il^orlage Hon .V. .V entfernt fid) mit 379, 10
entljolbe Uieitcr Hon B alä FI, ftel)t bagegen mit 389,3 buuel, t)cUe,
396,16/17 alfe bc erbeffd)e unnbc ll)flitc Haber niiljer an II als FI, gel)t
alfo nid)t auf 7'']nriirf, fonbcrn ift iUn'r)el.{ung cineö Hcrlorenon (oermutlid) JÖitteu^
bcrgifd)eni ^5lHif<i)f"ö'iet'e5 ,)iiufd)cn 11 unb F. ~ (I ift incgcn feiner burd) X'lbriirfcn
entftanbenen ÜMe 385, 19 nid)t urfprünglid;, ftimmt im Xitet unb mit 379, in
crl^olte allein ,5U A. — II ftimmt mit 378,15 fiebenbe allein ^n AB, mit
379, 10 erljQÜe ju A gegen />'. l'lu^ bicfer vHnögabe ift bas süaternnjer gleid;--
iSctbüd^lcin. 1522. 365
jeitig Qt§ ©onbcrbvucf evfc^ienen, f. o. - L entnimmt bcn ©vnnbftorf nu^ T), \\\
bcm es mit 378,14 folget bie anbcv tanell allein ftimmt. %t\\ lituobvief
nimmt I, au§ bev ©cptcuiberöibcl, bie S^cjemSevbikt il"t oufecv jnm elften i^'npitct
bee Ütbmcvtiricfcä noc^ nicf)t benu^t, \o ba| bie lUnsgabc wot)l fd)on 6nbe 1522
Vorbereitet nnirbe. 3im JRegifter auf ber litchücficite uon L felilt ber Sermon
üon ^Betrachtung be§ Seibeng, ber fomit luoljl erft nadjtrciglid) jiir yinfnaljme
Mtimmt mirbe. — J/ ftimmt mit 378,14 folget bie anber taffett, 375,13
cingeujorf fen Tjat aßein ^^n L, Uon bem e-s auri) bae mangelf;aftc ih'cgifter
entnimmt. 5JUt 377, 16 finb k. fteljt M nid)t junfdjen I) unb L. — 0 teilt
allein mit G 376,1 ^ab, 382,17 erc unb bie Wide 385,19. - F ift neue
?luf(age öon M, üon bem ei aud) bai unüollftänbige ^Kegifter entnimmt. — Q
ftimmt mit 375, 13 cljugemorffen l^at, 376, 16 not jn allein ju />, Bon feinen
^'Jufü^ftütfcn (f. u.) l^ot e§ 5tr. 7 an§ 0, 9ir. 8 aus bcffen öinjelbrucf E, ift mit
381, 14 ober gotte§ äJorlage feine» nnbern. — T^^ftimmcn mit 385,16 toiber
got, 387,19 önel)nigen allein ju L, T \\i mit 394,15 nid)§, L''mit 378,11
2)ifc gepot 5«orlagc feine-; anbern. 2:ie ncuteftonientlidjen Stücfe entnimmt If
ber Sejemberbibel. — 1' ftimmt mit 378, 11 biefe brel) gepot, 385,16 luibbcr
©Ott, 394,15 nid)t allein ju L, entnimmt bie !pfalnien bem „5pfaltcr beutfct).
2Bittenberg 1524." — TT' ftimmt in feiner 3iif'i"""f"fe^""(l Q"' nndjften p O,
ift mit 376, 6 jüfa^ung iliorlage feinet onbern. — X ftimmt mit 376, 13
fc^vifft, 377,15 ni(^t§ allein au V. — }' ift mit 376,6 ober mit äufagung
ilorlagc feineS anbern, bietet bie ^>falmen in ber goffung, bie bor 1528 nur in
VX auftritt unb ftcljt mit 383,25 billige, 412,21 funben gegen X ju ]',
mit bem aud) fein Snljolt am näd^ften ftimmt. — Z ftimmt im "^Malter allein ,^u
YX, mit 410,23 oberl^anb ju I' gegen A'. — u ftimmt mit 389,13 fein
folfd^ei, 395,7 ift aHein i^i Z. - h fte^t mit 375,8 bnnb finb bcnnod;
allein ju A', ift mit 376,8 mer i)e lenger i'orlage feinet anbern. — f ftimmt
mit 393, 3 ben |)imclu allein ju a, l)at bie '|>fnliiH'n aus einer jüngeren
aSibelrebaftion neu entlcl^nt. — d ftimmt mit 380, 4 Söie 6:^riftu§ felber
f priest jU cf'gil;, üon bcnen nur c älter ift al§ d. — /'ftimmt in feiner ^i'f""""«"'
fe^ung nur ^u d, ift mit 386,21 fetjen i'orlagc feine» anbern. — // ftimmt
mit 378, 7;'8 t)nnüt|lic^ füren ju (7/7/.-, /"ift Wegen 386, 21 fel)en, ik finb wegen
itjrer fpäteren Gntfteljung al§ 33orlage unmöglich. — / ftimmt in feiner 8iiff""i"cn<
fe^ung allein ^u g, ift mit 394, 13 felbigc i'orlage feincä onbcrn. — /.• ftimmt
mit 377,21 alllücg nur ,5U g. — l ftimmt mit 378,22 Ijoubcu fal, 381,17
enbe balfdje gl^eloue, 390,23 ecu fdicpper äu Fl, mit 386,12 Peraditen
JU / gegen F. — m folgt Z wegen 381,2 certis prsecibus, 381,20 pia ac
bona Vota, fowcit es nid)t ältere Überfe|ungen ber einie^'U'" Stürfe bennijen fann. —
n folgt >M. — ^nfyik l)eben fur.je^iianbgloffen bicWid)tigftcn*|U:nftebe§^n(jaltil;erau§.
©omit flammen BCGH aui A, x auS B, NF au§ x, I au§ F, I QU§
/, DE auä r, /, aus D, MQTVr au§ /., T auä M, XYZ auö V, h aui
X, um aus Z, n au§ m, c au§ a, d aui c, fij aui (/, //■ aui (j, O aui (r,
W aui 0. 9lu5 ber DJcil^c ber VUuigabeu beben fi^ ALVZcm ali wid)tige
SBorlagcn anbercr 2:erte ab. Sai finb ^ugleicb bie 9(uigaben, an benen eine
unmittelbare ::)Jlitarbeit S!utf)ers am Waljrfd;einlid)fteu ift. Vlnd; in i^rcr ,-',ufammen=
fc^ung finb biefe 2erte tjorbilblid^.
306 -i^ctbürfjlciu. 1">22.
Sic üevfc^icbcticn SluSgaBcu bc§ S^elbüdjfciiis tievcinigcn folgcnbe Stiicfc (bic
Cucße 311 bei- jeweils nttcftcn ©eftalt iiub (neljcvige Xvucfc fiiib joiiH'it möglich beigefügt 1 :
1. t'ut()evS U^ovuiovt. 1522. (JrL ^Huäg. 22, 3.
2. @in fuväc Soim a 1 ber 5eT)n ®ebote, b) be§ ©(aubenS, c) bc? Ikteruniev?-.
1520. Uni. 9(usg. 7, 204 — 229, luid) 2;crt K 'Ugt. 3.^b. 7, 20fi, 2 ficbcnbei.
3. 9lu5legung bei 9ltje 5}iavia. 1522. Später q(» Stnl^ang juv '^pvebigt
oon 5}laviö iBerfünbigung 1523 in bie Äivci^enpoftille nufgcnommen,
banod) evi. 9luSg. 15, 318-320.
4. a) Sev 12. l)i 67. c) 51. d) 103. e) 20. f) 70. g) 25. In 10. '^.«ialm.
@rl. 9fu§g. 37, 443-452.
5. Sev iituebvief in ber Weftalt üor Slu-f-gobe ber Scptemberbibcl (425, 5
(&; 425, 23f. «aöftctluiig; 42(3,6 urfac^; 7 ber menic^cn ; ift; 14
2Bortfte[Iuiig; elltiftcn; 17 kfterljiiu, nid)!; 19 li'^ren el)gcu nieniu-rn;
20aÖDrtfteIIung; 25 Sie tnec^te; 427,10aae; 16 ^at... gcmadjt; ISnuB).
6. 93Drrcbe 311111 2itugbrief 1522, nac^ ber Septcnibcrbibel.
7. gagpar ©üttclg offne iöeidjte, ögL ßolocrau, ©üttel £. 79.
8. 6ine d)riftlic£)c l)orbetrüd)tung 3um 33aterunfer. 1519. llnf. 9hK'g. 9,
223-225, nac^ lert 7)' in J, nad) E in OQW.
9. @ine tiirje 9tn§lcgnng bc4 ^leiügen "^laternoftcrä, Sc^hi^ üdu Sutl)cr§
9(u5legimg bcutfd) bcs liaterunferg für bie einfältigen Saicn 1519,
Unf. 9lngg. 2, 128 — 130. 9lnberer nieberbeutfcfier icrt (mit ftarten
3lblBeirf)ungcn t^on i\') bei b'oIjrS, .«aterf)i5innöuerfnd)c 1, 220 — 223.
1(». 'ijorrebe ,5uni iKümerbrief unb ber ;1tijmcrbricf nad) ber Septemberbibcl
1522 (3JDin. 1, 18 Pnredjt ber menfd^en). (Srt. VhiÄg. 63, 119 ff.
11. Simotljcusbricfc nac^ ber Scptemberbibel 1522 (1. lim. 1 , 18 nbift
et;ne gnttc rittcrfdjnfft .
12. a) 5}5etrusbricfc. bi ^ubasbrief nad) ber Septcmbcrbibel 1522 (l.'.petr. 1, 3
■^at U'ibbcrgcpürn, 3ub. 11 in beut nnffriil)r).
13. gcrmon Pon i>etrad)tnng beä !sieibcnä 1519. Unf. 9ln§g. 2,136 — 142
mä) Sejt T (33b: 2, 136, 9 »nb 3ubcn).
14. Pine Prttärnng be5 rert)teu WlaiibenS.
15. Gine fc^öiie Uiiterrid)tiiiig uon bem U'ü()rl)aftigen ©cbete.
16. 6inc gute Unterrid)tnng Pon ber söetd)te, frei nad) Sutl)erl ©ermon uon
bem Satrameiit ber '-Bnfje, befonberS Unf. 9(u§g. 2, 715, 10 — 34.
17. i)on ^JJIeffe fjijren. ".Uns ^v'ntf^cre Sermon Pon bem neuen leftainent,
Unf. 9lu§g. 6, 355-358.
18. ©cbet gjJanaffe, bg(. Unf. 9ru«g. 2, 64 f.
19. (^ine fi^one Unterrid)tuiig gegen bie 9lnfed)tung im lobe, überfcl.it nad)
bem „Libelliis aiiro praestanlior de nnimac praeparalione in extiemo
laboranlis, deque Praedeslinatione et Tentatione lidei", ben 3oI)aun
Seher tu .^agenau 1518 itiol)! ali 9[uifd)nitt awl einem äUeren tf)eoto-
gifd)en SÖcrfc erfd)einen tief? unb ber in abrocid)euber '()od)beutfd)cr
Überfeljuiig and) als liin^etbrnrf öorliegt.
20. SBrubcv .£)ieronl)mu§, 5J3etrad)tung unb IMttung gegen (»iott. ^§ finb
mit einer fteinen VluÄlaffung am (*nbe Sauonavola5 (cljite 9Sorle,
S8cttiiid)leiii. 1522. 367
abgcbvutft in feiner „lUujtegung bc» piülme 4Ui)fvcve iiu-t beii«". *^iig?=
bürg bei 3f'li''"""i'i' 1500. b 5''.
■21. ©in ®ebet öon ber Ijeiligeu ^Srei^eit.
22. ©aloterhicf r\ad) ber Sejeiiitcrtiibel (1, 10 ohn got ,iii bieiift, 1,22
ünbetant Don oiigefijc^t).
23. Sermon Vom ©ebct. Unf. 3lii«g. 2, 175-177
iincf) ber
■Üirdieiu
poftille.
24. Sermon non ber laufe. Unf. 3(n5g. 2, 727 — 737
25. ©crnion Don 5j3eid)te unb Socrnmcnt. Unf. l'(u§g. 15, 481 — 50.')
26. Sermon Don '43ercitung .jum Sterben. Unf. 31u§g. 2, 685 — 097
27. fiolenbcr, ,5. I. mit TOonatsuerfen, O'ifiojanus, Vn^tafct unb CftcrtabcKeu.
Sc^on im 15. ^iiWiini^"' S«t' f'^ i'etbiidjtcin mit oorangeljcnbem
Äalenber, Dgt. ^panjeri 3lnna(en 1, 23n (l'übedt 1487), oud^ ber ■'portuhiS
onimoe, Senfe? 23etbüc^Iein ber emigcn äl'eieljcit unb 3oad)im Sliiter«
niebcrbeutfd)eö i^etbüdjlein Don 1526 beginnen mit gauj nl)nlid)en
ßalenbcrn. äu bcn 5Jlonat5bilbcrn Dgt. Strand) 3lfb9I. 18, 367.
28. Sermon Dom Satrament be§ !L'eib§ unb i^hitei Pbrifti unb ber S^eidjte.
Unf. 9(näg. 10, 482-523, nad) ('.
29. Iröftnng tu-i einem Sterbenben.
30. etliche Sprürfje, barein bae gaujc d)riftlid)e l'eben gefaxt ift Don 'jUjilipp
9]leland)tf)on , faft genau nad} ber Vlu^gabe Don Sinipliorian i){eint)ort,
SSittenberg 1527, bie 6oi)xi\ .fiatedjienineDerfudje 2, 243 — 25;) f)craus=
gegeben f)at. i<gt. 6-Üinger, 'lUjilipp yJietand)tl)on S. 231.
31. SBaS bcm gemeinen i>oIcf nad^ ber ^.prcbig für.^ulefen feii, au§ SntT)erl
2;eutfc^er ^JJJeffe. Unf. 9(n5g. 19, 95, 22-9(5, 26.
32. 2ci-t bei 'J.!aterunfer-j unb bie (Jinfctjungsmorte bee 9lbenbmal)(i unb
baS ^'ieb Sljefnä 6f)riftu5 unfcr .^eilanb Don ool)ami ■S'ii-5 in ^'ntljcr»
Überfe^ung. (n(. Süieg. 56, 315-317.
33. 6in tur,^cr 23egriff bee l!atcr unferä.
34. Sutljere i'affional. Tie i^orrebc tiei 2Batd) 14, 401 f. Qxl StuSg. 63, 391 f.
35. 2 Syeid)tformetn unb 21 ©ebetc, ai\^ bem oten S. 347 djaratterifierten
„SBetantnU'j ber fünbcn, mit etlichen betradjtungen unb nnljlidjen gepetten".
36. einfältige äöeife be» 33aternnfer§, ber .jctjn ©ebotc unb beä ©lauben?.
6rt. Slulg. 23, 214-238.
37. Sic brei Sl)mboIa. gri. 9lu§g. 23, 251 — 281.
38. S5on ber .Üirdjen, nia§, roer unb too fie fei. 9Iu§ ^uf^erS Sd)rift l'on
6oncilien unb Aiirc^en, ßrl. 9(usg. 25, 412 ff.
39. Vuttiers OJIaubensbctenntnig 1528. ©rl. Slulg. 30, 363-373.
40. ©ebet miber bcn lürten 1541. 6rt. «uäg. 32, 88 ff.
41. Sie beutfdjc Sitanci. Ch-t. 9luig. 56, 300.
42. Qui loci sint docendl pro evangelio planlando, Dictteidjt Don @coxc^
JRörcr, f. 0. S. 343.
43. 3JleIand)tfpn , Paraphrasis doniinicae orationis. Sofjr-S, .ffated)iäniui=
Derfue^e 3, 376 — 379 (bort auc^ fd)on bie Seiarten Don m).
44. flfalm 83.
45. Annotationcs in oclonarium Davidis qui est Psalmus 119. 1527. Unf.
9ru?g. 8, 186-204.
368 a^etl)ürf)tein. 1522.
40. Latina litaiii.i rorrecia mit l'iev Wrlu-tcn. i'flt. .^liftliii = .^nUnnau,
\:\üi}cv ■■ 2, 22.
47. .Uleincr .Uatfdjic-iiuie mit iSowcbc in lati'iiiiid)fv iUu'ifcijiiiig , abgcbnuft
Don .Siiote, *)]}artiii S.'utl)cv§ flcincv fiatfd)iämU'j iiad^ bcv iittcftcu yiuc-
gäbe, £. 57 ff. iiiib Don '-ynng, ®ociimontcr og Stubicr ücbiLnonbc bcii
luf^crffe fQtetiSmuä Ijiftüvic i ^Jimbciis tivtev 2, 1—38. 3)ic Übcrjcljuug
ift ntd)t Don Suf^cr fdbft unb UH'id)t uon bcr bes ©aiiromannuä nb.
48. Tabula oeconomica in (|ua pro|iomiiitui' sciitenliap sacraiiim litoraniin.
Übevfe^uug bcv „.öaifMafel" am (Jiibc «on i.'utr)ev§ tUnncm ,Hntcd)i«iiiU5,
üiel(eid)t übevfe^t unb crmcitfrt öou ©i'ovg llfön-v, f. o. @. 343.
49. Rubigalli Pannonii liorgcbidit ^u Meinl^olb« ÄdenbfVQUtiicifiing.
"lO. Erasmi Reinholdi Salveldensis De usn calendarii. llbfV ^Kciiiliolb
f. @üntf|cv in bev SlHgcntcincn bcutfdjcn 2?iograpf)ic.
51. Homelia mire con^olatoiia de frateniilatibiis. (Jrl. VluSg. 27, 45 — T)!).
jDiefo Stürfe ücvtdteu fidj folgcnbevmQ|cn auf bic uevfc^ifbenen 'iluSgnbeti.
(J'5 i-ntljalten '
AfiCnFII *1- 5.
/J ]-4e. *G. 5.
G 1-5. *7.
f *S. *9. 1 — 5.
L31]' 1-4. *10. *11. 5. *12. *13.
N 1. 2a 1). *14. 2 c. 0. 3. *15. *1C. *17. 4. *18. 5. 12a. *l;).
0 1-5. 7. 8. *20. *21.
Q 1. 2 a b. 8. 2 c. 3. 4. 10. 11. 5. 12. 13. 7.
T 1-4. 12 b.
U 1-4. 10. *22. 11. 5. 12. 13.
F 1. 2a b. *23. 2c. 3. 4. 13. *24. *25. *2C>. 18.
W 8. 20. 21. 1-5. 18.
X *27. 1. 2a b. 23. 2c. 3. 4. 13. 24. *28. 2(>. *29. 18. 7. *30.
Y l.iSovrebe ju 2. *31. *32. 2a b. 23. 2c. 3. 4. 13. 24.
25. 2(;. 18. *33.
Za 27. 1. 2a b. 23. 2c. 3. 4. 13. 24. 25. 20. 18. *34.
b 1. 2a h. 23. 2c. 3. 4. 13. 24. 28. *35. 26. 29. 18. 7.
30. 10.
f; 27. 1. 2a b. 23. 2c. 3. 4. 13. 24. 25. 2(;. 18. *30. 3 1.
df 27. 1. 2 a b. 23. 2 c. 3. 3G. *37. 24. 25. 13. 26. *3S.
18. 34.
yi 27. 1. 2a b. 23. 2c. 3. 30. 37. 24. 25. 13. 20. *39.
38. 18. 40. 34.
k 27. 1. 2a b. 23. 2c. 3. 30. 37. 24. 25. 13. 20. 39. 38.
*40. 34. *41. 4d.
1 1-4 g. 10. 11. 5. 12 a.
') 3n bifiev ilbcvfidjt fiiib bio Z\(\lm bcr äiiitlfnlicviicv 'JlnSnntieii fett (ii'bvmtt, bii'
©türfc JEdicil-; bfi iljvcm ciftoii '■.'liiitvetcii mit tH-jfiiljiiot.
SBctbiic^Ieiit. 1522. 369
Hl 27. *42. 1. 2a h. 23. 2c. *43. 31. 3. 13. 24. 25. 26.
34. 4haegcbf. »44. 4d. *45. *46. *47. *48.
n *49. 27. *50. 1. 2 a b. 23. 2 c. 43. 31. 3. 36. 37. 38.
18. 40. 24. 25. *51. 13. 26. 34. 47. 48. 46.
5ür unferc SluSgafie mufete ba§ Sßcftvcbcn mafegcbenb fein, bcn ©ruubftocf
(©tütf 1 — 5) boUftänbig, gefd}(ofien iinb mit beii l'i'äavtcn aller crveidjdnvcii 9(ug.
goben uov 1546 mitjiitcileii , bie jpiitcv Ijiiijutvetenbeii Stücfc, folucit fie nicf)t
anbevmeit in unftrev Shiggobc il)ve Stelle finben, in aeitlid^er lyol^e iiub in bcv
jcroeitS ältcftcn i^oxm mit bcn l'cgarten bev jüngeren 2:e;rte an,pfd)tic^en , etnigeä
DIirf)t = Sutt)eriic^e, bas alä iBeftaiibteil einer Sd;rift Suttjer* Verbreitet getiu-fen ift,
aufjunebmen nnb enbtid) bie l'lnberungen bei ä^etbüdjteinä an lejten, bie in
früheren :i3änben nnferer Wuggabe erfdjienen finb, nidjt üerloren ge^en ju taffen.
2öir geben bemnnd) Stüct 1-5 naä) A mit ben Seäarten üon B—n^, foiueit fie
fid) nid^t in ber fotgenben iprac^lid)en Überfidjt ^^ufammenfteften liefen, StüdE 6
nad) E, Stücf 7 nod) (t mit ben l'esorten Hon OQXb, Stürf 9 nad; / mit ben
SeSarten Don N, StücE 14-17. 19 md) N, <BtM 20 unb 21 nadj O mit ben
l'eSarten bon W, üus <BtM 27 bie (ateinifdjen Äatenberterfc, in benen .rUiftUn^
ÄQioeran, l'nttjer ^1, 575 9JU[and)tf)onifdje Mcbeioenbungcn erfennen, nad) »i n
(bie eingerücf ten Üerfe ftet;en erft in n) , StüdE 29 nad) X mit ben fieiarten öon }>,
©tücE 33 nacb Y, Stüct 34 nnd) Z mit ben SeSorten toon acilfyilnnn, Stüif 35
nad^ h unb Stücf 42 nod) tu; »neiter bie nad)trägtid)en X.'c§arten ,}U Stüd 8 au§
lOQW, 3U Stücf 13 onä LMFQWXZahcdfijilc, ,^u StüdE 23 aus VXZahcdfyih,
au StüdE 24 nui VXZahcäffiik, ^u Stürf 25 au§ VZaedfrjik, ,^u Stürf 26 auä
VXZahcdfgil , ju StüdE 28 aui Xb; enblid) Qnt;ang§lueife Spatatinä ©ebet^
büdjtein nadO bcm ätteften bcfanntcn S)rucE.
2!n ft)rad)tic^er Se^iefiung bolten fid) bie 2)ruife im gan^ien not^e an A,
ftärtere Stbtoeic^ung geigen nur FCrlMOPQWXhf.
S;ai Sebiet beg Umlauts crfdjeint oielfacb ermeitert. e§ fürten ein
Umtaut be§ a in fenff tmn ticfeijt (li CDT {4) 3IPXb, felfct)U(^
{1) GOQWX (2) FIbcdgik, breljfeltigfoit (br^feltigfeit in 388,22
FLWXb, ünt^eblid^ 425,21 /, gemenbt 399,6 FXb, crbeiten unb
feinen formen (1) Ya {5} cdgik, fjaläftdrrigen 401,4 iMPW, tdger
(1) GMOPQ (2) W, aüdfcbe (2) Tl^
Umlaut bc§ au in ^eubt (1) Z^ (2) HVYZacdgih, gleuben u. f. g. (1) D
(2) U (Z) LT (30) a (33) Y (34) Vdg {U) Zr.'. gleubigen (3) IJ (6)«
{9)Y {\0)Vdgih, l^eußlidj 426, 19 MPW, Seuberel) 384,5 d.
h ftatt e erfd)cint in üerdc^ter 420,10 G3W{), nad)ften (2) 0 ftctä
(ätoeimaligeä nöcbften ift woljl Srucffe'^Ier) P, e^ntrö d)tlid) 394,2 MP,
onfdd)tung (2), gemddjte 416,3, mächtig 416,14, cljnnbddjtig 417, 8 P,
fc£)mdr (Vj 00 (4)/; todren (2) GO (4)/; fdrligfait 381,7, fdrtidjen
399,20/; ndrrifd^e 381,23 Pf, fdligu. f. ??. (1) PW (2) Q (H) GO,
fdticEeljt (1) Q (10) f, fd[fd)lid) 12) W il)b, tidter(icl) (l) M (2) PW
(3) GOf, orenbtdfer 384, 19, GOf, tdglid) (4) J/P (6) T17; (8) GOf,
*•) SSei ©tütf 4 muBic ber ftatfeii ^Ibiocicljungcn locgeti Zext 1' mit beii itbiucidimigeii
Uon W—m auf ben unteren .fiälften ber Seiten mitgeteilt fflerben.
fiut^erS SBerte. X, 2 24
^70 SBetbüdjIciii. 1522.
männer (3j GO (1) Q, dugften u.f.?y. (1) G3IP (2) (>. )t rnf li(f)(§) (1) GOP,
fd^ei (2) GO. ftdtte (3) MF, fnttigf t 415, 5 il/, fc^dbtticE) 408, 18 0,
ünbcrtnnigtnit (2) P (1)/', empfd ngf nufe 392, 2, ludgen 418, 1 P,
bdtcii, gebdt .20i//, f dn ff tmütigfait (2), mdffig 387,10 /'.
Umlaut bc§ 0 in ^äfigottev 378,1 BFGniOQTVWXYZhcdqik , bofe
it.f.g. {6)Br)a (9i CII (U , FGILOTVWXZhcdgik (12) 3' (13) Q, cvlöfee^t)
(2) CFGILOQTW, frolid) (1) CBHVYZnhcdqik (2) FGILOQTXW.
geboren (4) C// (7) Z>« (11) Fr?iOr,)7'FTrA'rZ?)ff/(7//,:, c6rper418, 9,
gctvöftet 413,3 CBFGTLOQTW, tiiifÜirfjcm 377,11 rTWXYZhcdgik,
tjüi-et :!82, 8 CDFGHILOQTrWXYZahcdf/il-, tobten i n O/W« (2) FZtet^
(3) FGIOQTVXgik (i) W, töbtuug 410, 10 TW, (»njgottlid) (1) L
(10) HQTVWX'Zahcdgi (11) Y (12) /.• (13) FGIO, tonige (1) FQ
{2) LT, mocE)t 397, 8 FHILQTWXhcdgil, fdpn 405, 14 /YJ/Z/ÖvrirATZ
/>c%//-, fölc^ u. f. g. (1) 7 (4)7=^ (12) ;, bügeln 418, 9 7^c;70([>A7>c, luollen
(Ij Qa iß) VXYdql (A) l,i (7) GIMPOW (13) F, ttjolffen 381, 1
FHILh, loüvttcin i'-tin) 389, IG FGIOQTVWXahcdiill-, glel)(f|f6nnig
394,5 GOWhcdqik, ]^6d)fte>3 379,1 GOQTVWXY, b6f?t}cl)t (liXrZ
(3) r, böfefinfftigcn (1)77, t6ftlidi(e) 375, 9 7rXrZ/;rA///:, t6vid)ten
(1) LMPQ, tommen (1) diiil- (4) XZ, bnurbige 399,4 d,/ik, tiurige
419, 23 Y, üvten 417,16 a, 6i-bentlic^ 388,3 d, fiivbeve 379,0 i. MPf
bcjcici^nen altci 5, 5u mit h, h\\\ bodj bvdn'cn 415, 12 MP, fveli'cn 420, 8 M,
fx-eübc 386, 14 P.
Umlaut bcs u in büifftigf n 384,9 BDFGILOQTrWXnhcdgiJc,
]^ulff(ej (1) BllVXa (2) GLOQTYZcdqik, mi'igen ii. f. fy. (1) DQTZ
(2) a 13) BCDc (6) TYdgik il) HIV'X {H) GOh (10) FL. mnglid;
379, 4 BCFGILOQTVWXYZhcdqik, (Bn)natürUd) (1) BYa (3) i^(?7
LOQTWXZhcdgik, n'irfe 399, 13 BDLQTXnhcdgik, ftüd (1) BCBIXYZac
(2) QTbdgik (3) /'Z, erfüllen (1) C7) (2) Tl' (3) «« (5) r?0(;>TT'X/<,
evfüUitng (1)7« (2) r. (S) GOQb (4) WXdgik, ^dxumü 418,3 CDFG
ILOQTW. über (1) CD (37) W (40) C^Or^, übevig (1) Q (2) GOTr,
en'ibere 419,15, g:ürftentf)umen 427,8 FGIOQW, bri'idt 384,17 Fbc
(/f#, cvniiivgt 392, 13 FGOTVWXY^ahdgk, fristen 412,2 TGHIOQTW,
fviimtcljt (i) A' {2.) Q {3)Flb. frummcn 403, 17 7, fürd)tcn {l)Ydgik
(2) Y (G) Xc (8) FOQTW. füvbevlic^ 387, 9 FOQTWXYZabcdgi,
gclübt3Sl,20 FGIOQV^VXYb, (bn)glnd (3) a iC>) FG fLOQTWXbcdgik,
grünbtUd) (1) VYa (2) W (3) FJTXZbcdqik, iüngften (1) QXnb (2) FI
Wcdgik, fünben 408,7 FGJOQTAVXZabc. tuvijlid) (1) HYa (2) FIT
VW'xZbcdgik, lüften ii. f. Slbleitungcn (1) FI (2) T (3) W (5) LQ,
luftiger 376, 8 Z7'ZM,//, nn|j fl) LQXYZbrdh (2) 7'FTr, Sürtfen {1) FG
ILO (2) QTVWXYZahrdqik, übcrflüffig [1) Zcd (2) 7^c;7/>r)()7'rH"A'r
bgil;, bertünbigen {!) FGlOQTM'XZabc , ,u'icl)tig (1) /// {2) FGLOQ^V,
julünfftig {!) Q (2) dgik (3) FGWTWXZnhe. .^nrnen u. f. 5- (1) QlJg'/'■
{2) FGIOTWXZabc, fünff u. f. [?. (1) /■ (2) QZrg (3) b (4< Xgl (5) GOWd.
für (3) rt (4)7 (13) r (IS) Xdgik (29) b (30) TK (42) GOQik (HO) T,
l)infürt fl)?> (2) 6?07'pr, fd^ü^e 417, 6 (?LO(^'ny;?c, fünb(e) ii. -f. Slbl.
(l)TV' (4) rt (6)3' (:28) / (40) Xdqik (52) JI7> (55) r/OC,), übel (4) 771»'
Sctbüc^tcin. 1522. 371
(6) h (7) GOQ, müvmuten 380,25 HTV, aulgetDÜvijelt 397,13 ITV,
asübcii u. j.Stbl. (1)IW (,2) F(3) VXabcdgik, loeiufu ii)ttg (1) IQ (2) W,
gepürt 392, f. VZ, f c^iUbig u. f. SIH. (1) FF (2) Za (4)/ (7) c (11) .7
(12) d (13) /.-, frümmct 387,18 W, wünfc^vfiten 380,17 W, gebüttig
403, 14 cdgk. MPf geben jebeg alte ü mit ü wteber, boc^ finb 398, 13 MF.
Umlaut bcö uo in belji'itt (2) BHL, betrüben u. f. 3lbt. (1) 1 (2) BDHL
(3) C, bii^cr 375,12 BILTVYZcqik, büd)lin (1) BILTV (2) YZcgik,
bnibern 375,2 BCDlLTVYZcqik, hxühexliä)c 396,7 BDHIL, guttev(n)
(1) BHIY (2) DVag (3) //.Zc/A:, ^arbmiitigen 401,4 BHIL, muffen
(1) BCDY (2) ILTVagik (4) c, vüffet {\) BVYa (11)7, fug u. f. 9lbl.
{1) BCDHL (2) Y (3i TVZargik (4) 7, übet 380,18 «7)7/7', tpunfc^^
riitten 380,17 BDH, fucB (fuB) 421,15 777, füren u. f. l'lbl. (1) ik
i2,)rcg (3)7 (4) TF, fütter 405,10 7, ©egrüffet 408,1 ITVYZaqik,
mi'ic (mütie^ (1^ JT.T. rüer)fünct (21 F (S) ILTVZarriik, blüet 416,5 T.
gür Qtteä iie fe^cu FGMOFQWXhf ftetä u, d ftct§ u, für attcä iu MF ftetö
eü, bod^ bluet 416,5 (1^, brl^ebern 375,2, gl)etigtatt 387,2, cin =
\\itxtM, n)cret 393,19, fet)fft3cn (2) MF, frninbt(lifait) m, eTlct)d)te
411, 7 M.
©eltcner cvfdjeint ba§ ©ebiet bc6 Uni(nut§ ücrcngert. C?» laffcu unbc^eid^net
Umlaut bc§ 0 in arbeljt (1) aOh (2) W (3) 77.17P, crfaiitnüfe (2) 7'7,
gettjaltigen 427,8 FIMFW, .^ancEen 383,11 FGIMOFQWZhcdfgik.
laffct (1)77/; (aft (3) iI7PTF/', uattertit^er 398, 5 77, manid^falttg
(1) U (2) P, wolgcfallct 416,17 PH', f(i)anbtltrf) 397,7 F, gefa^(e)
(1) W (2) f, oren blafcr 384, 19 W.
Umlaut be§ au in glauben (1) CDLU (2) HIQTh (3) 377y (4) W,
iün)glaubig d) 7/r/j i'3) FIMFQ ('4iTF, Ijaubt 388,21 FGIMOFWhf,
zauberet} (1) f^XF [3) FGUlOFbf. ticrlaugnen (1) b (2) F7.
Umlaut bei 0 in bofel^e^tt (1) Bn (3) QY (i) CDFGHILMO
PTWXbedfgik, bo^e u. f. g-. {-i) B3IFa, gcftortt 401^3 ß7/77', gotter
S78. 2 BF, troftc(ni (2) BDa , troftlicbc 395,21 TIDLMFQVY, trDft=
tofee 403,6 DFGBLMOPTVWXYZbcdfylk. getroft 410,26 XYZabc,
grunbloft (grunblofe) 395, 14 CBFGIILMOFQTVWXYZabcdfgik, ai^
gotterei) 389,26 7), moc^tift (modjtcft) 395,18 DMFn, unnötige 381,7
DMFn, erlofe 406,15 FIffL, frf)Opffer 389,24 Fl, tjol^cr 404,10 77,
]^ocf)ften 409, 12 HVY, tuorter 380, 16 7, tobten 392, 12 Q, tro^ig 423, 21
YZc, '^orenu. f. S- (1) Yd, uiollen (2), tonig 424, 27, öolcfcr (r,) Y. Fl'
loffen Umlaut bc« 0 ftetä unbc^eidjuct, bori) tobten 378,24 f.
Umlaut beg u in furtjc 376, 17 CDVXdgik, !ur^tid) 386, 8 Q, nobturfft
382,17 CBGHILMOFQTVXZahcdfgik. Con)ini^ (1) nDFT {4} MF,
nu^Iid^ 392,13 BMPXY, gerud)t 379,9 fdjutje 379,9 CIMF, ftudE(cn)
il) CniL rl) HWY (3) GMOFVf, tibelt 406,24 r7)rF, grnnblidje
400,8 BULMFIYYa, mugcn {\) mj {3) D, befd)u^t 408,17 7)77}',
fc^lufBet 394,17 7)77, iinntugen^afftige 425,11, trummet 424,1 IIQ,
jud^tig 426,15 7, lugencr 426,5 T.MF, purbcn 394,10 M, bertouftet
419,6 Q, frudjten 412,17, üerfnnbige 413,32, .jurnen 419, 18 F. FF
taffen Umlaut bes u ftete unbe5eirf)net, bod) rucget 383,6 U.
24*
:572 »etbüc^leiii. 1522.
Umlaut bce uo in b erlitten u.j.^-. (2) C (3) IJH (■^)JJ, cjutt ii.j.g. (3) C
iJ)B (8)J», aniuffcn 397,19 BCDHLTV, rüge 399,1 BCDL, fufficfeljt
(1) BBHT, aufugt 400, 20 BHa, 6ruberlic^c 396, 7 B, mii|ncEcl)t 383, 26,
giuffeii 428, 6 CB, muffen (1) BH, bruberli^e 399, 3 B, muffiggang
405.9 //, bctvutcn 401, is F. E liifet Umlaut bco uo ftct^S unbejcicfjnd.
Über bic i*otale ift fouft 3U bcmcvfcu:
1. %\t aUen ^DJouopl^tljonge bcmaljrt TV faft ftet§ in i)u, üff, ö^, ferner
in S)n)fettigfeit 388,22, glljd) 389,21, bicm«! 395,14, fe^eri) 397,13.
2. llfunbung be§ il'ofaU- fü'f)ren ein in moret (5), ermöUeu u. f. g. (3),
ölttiften (üÜcftcn F) 425,18, luürdet 383,20, mitcf) > w6td; (feUener
roeId^jJ)/P, fd)Ui6re(t) i2)3IPf, mürbt (2)0, leücfjtucrtig 381, 23, tt)ürbt(8),
betrüge 396,21, abtrünnigen 402,16, 'iierttiürff P/^ toürcten n.f.gf. (3),
erfd)r6dlid)en 396,3 h, mürbig 375, 11, bveü (4), ermoltcn 380, 19, toöret
(3), f)ülff Ömperatiö)(42, /'.
3. 9flte§ ei unb i fc^eiben MPf ahi ai unb ei, bod) fjot M me'^rfac^ ein,
y-* allein, fein, -^eit, -fel)t, geift, fleijfd). ^''I'uev fübrcu ai ein in inalifen
(2) FIT, gemain(e), (Dn)rain, aljgen, (üerj'^aiffcn ftet§, üortaljl 384,14,
flo^bern 382,17, maifter 376,9, laib(er) (3), ttJai^ (4), ral)nigc(te) (2),
na^n 407,6, aUcrlal) (4i FT, gcbain (1) Flh , -bait, -tait, onain(e)
ftetä, tal)l(t) (5), öttai}l (2i, üerurtailt, Ijaijlijant) (10;, Ijoylonb (2),
t)Ql)Iet, betaibigen (2), t)al)ben (6), mal)ften, avjlfft, tain (14), maljnung
(7), ft a i u , f) a i m (3), g e t) a 1) m n ü § , !^ a i ni li A) (2), ,} tu o l) (6), 3 tu a l) e r l e y
(2) F, aiu n.f.fV. (14), tain (6), -I)ait (7), -tait (10), tal)l(tt) (2), l)al)lige(n)
(3), gaV)ft (2) (1, at)bt381,20, gemainf^afft 383, 27 i/^ -Ijoit (3), -tait
(4), an^atigen 378,1, bet aljbige 378, 23, rat) ^et 383, 25, öortait 384, 14,
tailt 388,21, jaidjen 390,17, l;al)bc(n) (3), beraittunge 395,10, :^aim
401, 11, bal)lanbi§) (6) 7, -tait (3), gaiftlidjen 381,8 Q, maig (2), luaifen
424.10 W, rain (2), gemain(en) (5) /;. O folgt (1, fütjvt jeborf) ai ein in
ain(2), ■f)at)t (3), -tait (4), befcitigt ai in eim 376, 16, ein (3), allein (1),
fein (4), -I;ett (6), -teit (10), tlel)ber 382,17, öel)ft (2), t)eiligen (2).
4. 3llte§ i unb ie fc^eiben FGIMOPWf, bod) mc^rfad) fl) Ff, ücrein^elt
t)mmcr FW, ijrgenb 406,5 GO, libtin 383,23, t;irinnen 407,5 (i, fi
(9), b\) (7), »^ (3), ijberman (2), binft (2), betrigc 397; 15 I, bäufig fl)
MP, biefefä) (2), ljl)rinn 408,4, i)^t (2), ht) (8) T, je einnml nl;mmer,
nimanbt W, über 400, 6 /'.
ie befeitigen in (iber (11 Ci, libften (Ij Q, libc dj /', liben (4) gX,
regiren 411,4 CI), binft u. f. 9lbl. {DEIIi (3) LT {i)QX, ^))x\)nnc 38^, W
EQU, l)manbt (1) EQTUVYZk, nljmanbt (1) Y (7)X, trigcnö 423,9 T,
betrljge 396, 21, ^ijren 426, 27 /;, Dil (1) / (2) EHLY (5) T (7) V (8) A'
(9) gX (17) (^ cl}ngetriben 375,8 IIQhg, ligc 397, 16, fpigell402, 3 H,
gefd)riben i\)IITi (3) qX (4)h, ftben (1) TX (2) L (3) ]' (4) Vh (5) QX,
tl)iren 418,10 QX, toi) (4), fl) (10), bl) (1) F, biberel) 384, 5, ecrcrbitnng
386,20 X, üergiffen 406,22 Y.
ie führen ein in Diel (\)BUVYdik, bicä u.f.^. (2)X(5)(^> (12) U {\G) L
(20) T (22) a (28) / (30) (j (33) VZcdk (34) Y, liegen 406, 10 HZ, (ge)--
fd)riefft (6), luieber (61 //, jeberman (1) QTY (2) VXZc (3) LU (4)«
3?cfbit*tctn. 1522. 378
(l)bcd(jik, regieven u. f. %. [2) V (3) L(^TZnccl(ji/,-, I)ic vi innen) (1) QVZhcd
{2)LTngik, »cht (3) Q, ticgtidjen (1) /; (2) U (r,)l>. Üiebtin 383, 23 l'VXZ
abcdgik, crfdiieuen 426,29 U. jiel {l)g (2) VXYXhcdik, gcftiegcn (1) gik
(2)Z;fricbe(l)r(4)Z, friebfQmc387, 18, gclieb 401,1 ZrtCf/^/A-,3tcI)eu 421,32
Z(K, Oie'^e 380, 3, ticgcl 410, 29 Z, begvieffen (\)fifi, nicvgenb 394, 12 h.
5. 0 uov "JJafal äiibein FI ftcts in u [bod) fonbcrtid) 404, 13 7). ^micr
fü{)i-cn u ein m funbern (8)//, funbev (38) W (46) b, funberttcfi (1) /i
(3) b (5) W, fünft (li X (3) IhMf (4) W (5) b, ©iin (Sün) (3) X (5) P
(8) 0 (9) /; ilO) il/T-r, finnmen u. f. 5. (9) X (20^ II' (22) h, atgcnummcn
410, 4 Wh.
6. ailtem uü cutfpiidjt in GMOPQWXhf foiuic mcift in LT ii, büd)
jum (1), ,5"i' (10) ^'0, fiets f^on, ücieinjelt fud)en, jnm Ji, tV" '20),
ium (3), ^ur (6) P, mc^vfacf) .^n, ^un, ,5um, gut Q, tf;on (2) X. Unbcred)»
tigteä ü füI)Tt T ein in fünft '2), nun (3), nu^ (1), junge 413,15.
7. Unbetontes i in *Jlebenfil6en wirb tion FGIMOFXW ftct^ befeitigt,
bod) eiujelne Tottis, gnttiä X, ergi)fte(n) H'. J^ernev befeitigen i in
toelc^ u.f.r?. ilO) Ua (12) E (16)X {IS^Zhcfg (20)dik (2b)FG10QM', über
(1) CD (5)« (8)i/ (10) A^ZTM (11) rz/c {\h)UZcf {20) EU, gottcä
(1) r (2) U (10) y (16) Q (23i « (38) //Z«//' (41) bgik, gutcä (gütä) (1)
EHUVY (2) Zbcdfijik, antjeljgeft 39C, 17 EFZabcdfiii/:, (effet 382,10
EHTUZacdik, madjeft 413, 15 TiC^t^ neljften (ne^eftcn) (1) E (2) X (3)
LQTUWdf{^)Zcg (8) Ä (11)/, trci)bcft 427,21 ^7.^?', motteft (\]VYZ
acdgiJc (2) 7:,77r (3) Q, fragcft 424, 7, rid)teft 411, 13 IK^U, fnreft 411, 13
77^^, mDd)teft i'mot^tcfti Vib.lS HQÜZucdfgik, f ibeftu 388, 3 LqTUVYZ
acdgil; baroeft 414, 5 QF, alleä 390, 14, tui'vbcft 412, 11 Q. folteft 425, 17
U, ergcfte^i) {1} udf (2) Zcglk.
Unbetontes i fiU)ven ein in njoltid) (tDc(tid)j n. f. 5- (3) if (6) F (8)/'
(14) ir, fültid) u.f.gf. (2jil70(4)P(5)/(8)ir, manid) u.f.g. (1) Z»/;/' (3) H',
ne^iften (2) FE (4) F (6) X (18)370 (19) )', filjiftu 408,4 DE, Dffin=
bart 425, 11 EF übiv403, 17 L, toeni giften 375,5 LT, bofiä 382,5 F.
leffit 388, 12 I'}', (effift 412,28 Y.
8. Unbetonte e fe^en ju 1 B, 0 C, HD, 18 E, 50 FF, 32 (-, 12 //,
136 7, 19 7>, 51 M, 13 0, 66 r^, 46 7, Ö4 U, 230 F, 46 W, 210 X, 248 1',
383 Zcd, 278 a, 208 6, 268/", 371 g, 361 i, 374 Ä-. Unbetonte e befeitigen
2 £, 8 6', 11 D. 51 £P, 100 F, 14 Tr, 19 7^, 228 7, 48 7y, 46 il7, 26 0,
45 ^, 29 T, 49 f7^ 32 V, 54 TT, 244 X, 41 }', 39 Ztg/:, 23 o, 250 ^, 33 rf,
108 f, 30 /.
Äonfonantiämue. 1. 5orti§ fiUjren ein in ^c\)Xid)en {1) CDLQVXYb,
(2)E]\JFf; pittcn u.f.g. d) FAT fS) 7/ (20) 7- '7, plofe ri)P'J7PIJ7; pli^en
406,21, Vtnme 416,6 7''7il77-', ptut n. f. 3tbl. (2) Jf7^ (7j 7-7, prennen
383,11 7^7/; prcl)tev 404,10, pittertoit (2), prot (4) FI, pift 395,12,
peftcn 400, 14, (ieptid)§ 405, 17 7, -par (1 1 GOQ, Vnpt (1) 70r (2) Mf,
aptaä (2), plobigfoit 398,18, pranb 414,2, anffgeptafen 423,3 iI77',
gelüpt 381,20, ^litt 416,5 JU, praudien u. f. 5. (1)71/ (6)/, gepott
416,28 X, berporgen (2) Za, pvad^t 384,11 f, priest (3), gepevbcu
374 S8ctM(i)Iein. 1522.
384,1 /; etteru 382,16 mYZahcdfuik, niilttg!ait 387, 13 J"G/J/OPTF/",
notturfft 382,17, tjartmütigcn 401,4 FI, önbcrtruclt 384,17 MPWf,
üierbte(n) {2) IIP, Iralbten 415,29 Xahc, antlitj {3) h, fegen 427, WQ.
2. SeniS füfiren ein in nii^braucf)t 397, 7 BFGHIMOPIJVWXYZ
abcdgik, tiieten, gebot u. i. ^. (1) J^l^Q (2) H (3) T (11) a (15) FM
(17) T (29) Z (38) h (48) >Fc/'(//l- (51) d (ftet§ bi§ auf 6 püc) r; (ftetä)
/OP, gebain (gebeljn) 41;'., 3 FIPW, bein 392,17 h, gebnnben 394,18
FGUIOPTUWZac, gebiotfien (1) E (2) FGIMOPVZacd<iik, gebiedjen
(3) MUVah (4) d (5) HPWZcdfyil-, bürben 394, 10 FIPVW, bufe
(buffe) 385, 5 FGI3I0PWbcdfyik, teijblicfi ii. f. g. (2) lY (3) /7FX
(6) Fa (9) Zhcdfgik (10) TC, üerbergen (1) i/f.r (4) FGIMOPW, -bar
(1) i?il/0 (3) Pf/ (5) VWXYZahcdfqik, betten, gebet u. i. g. (5) T (9) U
(12) r^ (15) J/ (19) W (24) Huhdpiih (ftetS) PZc, geboren (1) J/ (2) U
(3) y« (4) ?*c;(7(X- (5) mVf (ftet§) PZc, gebuit (1) adiiik (2) HPWcf,
gebevben 426,1(3 IIPQW, gebnrt 407,10 HPWZrdfulk, öerbiennen
422,14 inr, lüiberbellen {\)PZaalfijik (2) PF, banir 417,12, bvel)fen
n.f.g. (2)TF, nobbuvfft428, 5 £;, «efd)net)bung 426, 2 J^/iliPll', evbtcf)tet
397, 17 FGIMOPV, önber (1) LT (2) HJQ (4) ÖO?^ (25) MPW,
getoelbigen 427,8 IJ^), leicf)tuerbtg 381,23 Y, onbli^ (3) Z, mitbigfcit
399, 3 fl(i,(///.:, gegen 383,13 FGIIIL3I0PTUVWXYZahcdfylk, Oevleügnct
384, 8 adfik.
3. bb füllten ein in mibbev (1) J> {2) B {!) H (9) Z (12) T, obbev
(1) C (6) D (8) H (9) B (18) L (26) Y, nljbbev (1) Y. Z \\\\)xi in obbev,
tütbber, nibber bb biird). bb öereinfadtien in toibev (1) B (5) CY (7) P>
(8) H (11) L, ober (3) B (4) F (6) C (16) H (18) D (22) L, fobcrn
n.f. g. (1) /j'T)/. (2) C, fjabern 383, 11, ^ttjber (2) j^L, cbel 407, 19 F,
fa[t ftetä FGIMOPqf. E änbevt gegen C 6 luiber in nubbcr, 4 nubbev
in toiber, 3 ober in obbcr, 28 obber in ober.
4. 2)ef)nenbe§ 'i) bcfcitigen /''G/il/OP^^TF/' ftete, filbentrennenbeS in geeit,
fteen, cebricf)t, eer (piiiis nnb lionos\ mne, Ije, luee. iBevcinjcIt U'ivb f) bon
BCDEHY entfernt, üon BCEFHP .^ugefe^t. E t)at eine Sortiebe für t^.
5. gf ftott g tt'fet E in ntngt (12), anfangt (3), -igf (6), baneben
emif 398,2. FGBIOPQTf befeitigen gt meift, fe|cn aber -igtait für
-icEeit. 6 unb | föirb bon P^GIMOPQWYf nieift befeitigt.
SBortformen. ntt > ntd)t (2) E (3) GBO (5) F (6) B (10) W
(16) / (26) D (77) P (80) Q (82) T (91) If (94) L (105) « (108) X
(113) U (117) ?; (119) /• (130) / (133) Zck (137) dg (140) FF, nicf)t > nit
(1) Efi (3) L (5) A' (6) ?; (7) QTU (11) Ji (19) W (22) 7' (faft immer)
Fl benn > bann (3) P (4) X (5) & (8) B (12) H (42) /; bann > benn
(1) W (2) BDLMPTU (4) VXYZcdgik (5) ?*, »cenn > inonn (3) //
(5) /", nu > nun (nun) (3) EMPV (5) /' (8) Wh (ftetä) FI, für > bor
(3) H (12) q (14) GO (16) h (17) TF/- (19) 7J/PA' (23) FI, bor > für
(für) (3) GO (4) TF (5) FIMPX (6) J/' (15) Q (21) a (22) « (23) Y
(25) LTUVZcdg, bor- > üer- (1) 77 (6) E (7) C (26) Ä (40) a (43) D
(45) PF(53) QTUXZhr.dfgik (56) F (65) F (ftetä) FGILMOP, ber- > bor-
(1) T [ß) B (8) q (12) yy, feLb > f etbg (2) iliP (6) VXZacf (7) Ybdgik
SBelbüc^lein. 1522. 1. Siit()crä a^tluott. ^^^
(8) FI. fetb(ä) > lelbft (16) /,', an ^~ on (2) GLOTVa ^-i) JIP(^UW
XYZbcdfy (fteti) FI. wo > wa (7) /' (10) 3IF, bo > bo (3) Y (4) b
(8) a (10) MFWZcdfqih (ftctS) /'7, ba > bo (1) T (2) LTUXb (3) V,
brumt) > barunit) (6) LMPQTa (7) TlFATö (8) rZcf{9) FI, > baiünib
(7) (/ (8) (// (9) Z;, ba^u > bovau (baräü) (3) FX (4) J/TK (6) GOZ^r,;/'
(ftet§) J'/, obbcr > Qbber (9) //, -lin > -lein (4) T (5) FIb (ftctä, bod)
tieblein 383,23) P, -ui^ ■^: -iniB (Wtni -tiüB /-'t (2) GO (3) II' (Ö) MXf
(8) P?> (10) / (11) F, beftev (3) FLVFWXhf, foiibevii > fonber (2) /iJJ
(3) Y (9) iJf (14) P (36) X (45) /■ (fteti) FGOQ. > fuiibcr (49) /, finb
> feinb (3) b (16) il/P (24) O/", \t\]\\ > finb (2) LJT (4) (/. FI %ahm
ftetä feinb (bocf) 9 fein /), bann(od)t), bai'buvc^, cnt(pfinbcn nfio.l,
d^viftenlid^, ©luangelion.
|1.| ötiab uiib \x\\) allen nicl)ucn lieben Ijervu
unb brubcvn l)iui Glnifto.
I iitcr anbcri! bicl id)eblid)cn Icveii iinnb buc^Iin, ba mit btc 6l)i'iften
bcrfuvet uiinb betrocicn iiniib unlu'btitf) mifji^lalubeu aiifffomnien
finb, ad)t id) iiidjt für bie lüciiii^ftcn 2ic bettbadjlin, ban)nneu
[30 manrf;evlcl) iamci; öon bcl)rf)teu unb funbc t^clen, ©30 itn=
rfiriftlirfje novfjelit l)nn ben c\cpettlin lui gott nnnb fernen
t)ei)liäen, ben eijnfcUtigen ei)ncietrieben ift llnb bennud) mit nblafe unnb
rotten tittel f)Ocf| auffgeblnfien, ba|u toftlirf) nnnnm branff gefd^riebcn. Cfljnfe
10 f)et}ft .öortnln-i nnimc, ba-:; anber ^Hirabifjn-j aniine unb ßo fort an, ba-J fie
luoE rtirbig nieren eljncr ftarden, gutter rcformniion ober gar bcrtilgct toeren,
liDiId)ä urtcl)II id) aud) feile ubir bie ^^affionnl obber legenbeu 'bndjer, barljnnen
nud) niel tmiatj-^ ber tenffel el)ngeloorffen. %i aber id) bie ta't)tt nid)t l)abe
unb ml)r foId)e vcforntaeion nllelme \\\ Diel ift, Unit xdyj anff bi^ mal bei)
1'^ bißer ermnnung lafien bleljben, bif; bn-j got tiei)t unb gnabe gibt. Hub l)u hti \\n\\
nnfang bifje cljnfeltigc ['-8(. 9lij| C?(iriftli(^e form unb fpiegel bie funb fencrfennen
unnb ^u tieten für fjallten nad) ben Isclien gepotten unb bein tuitter unf^er
1 bis 382, 'J fchli in (/'_■;» einzi;/en e7-/ta/lciicn l'^xcinplar roti a 'J unb fi/iH W
broebeten cnbc fuftetcn in 61)iifto l 3 botUn X iBit^tcu (> 4 iDoet boet ocf onjtitccfclirfc I
»tfj fnmc X 6 funbc tjclen] ilo i)e(u-atoruiii c.italogo rulci-eiulo iiiii cr.jclen /' ö/f tc
teilen in bcjtoten is, Wocr boet ocf ben nrmcn jimljcicn tetftcn mcnidjcn / "bovfjeit \ iicbcebcnA'
fe^nc ABOHLMOPQU S »nnb finb bcnnod^ X'i bennocfjt 7' bannodjt /' mit nMafe unnb fc/ili I
SSotemcj«- tittctn /n'X6/H)tetcn A7 bar^u // foftüd^cn J/jP botouff i-'/l'/ bornff M'
10 animoc (1.) :/il- onimae (^2.) iL- 6"] atjo .\ /' futt ^QU fuvt 7' lOjly baä fie
bis gibt fehlt i II hJoU wixbig wevcn fehlt .\f rocrbis c encv gnber ftatdcn A gnllen FH
glitten Mr.Xhf IHcformotion MI'I'VWYZcdfyik got] gantj N Wetcn] wot witbig njctcn
(loetn h) .\h IJ welc^ K tcüe] gt)cue X tcgcnbcn buchet] Sanploruni uitis mn bar
tinnc Fba^nnenX 13 iü\a^ FJU>/il.- eljugeloorffcn Tjat. '•}i\i('>hm) LMPQTlJVXYZbcdfgil.-
ingetoorjjcnn tieft X 14 3{eformotion MPTÜVWYZcdfgih ift fehlt f 16 G^tiftcntidöc U
©ünben </// to tiotcnncn X 17 bem fehlt Fl
376 Setbücllein. 1522.
llnb Bl)nn be« getoifjj, bei« et)n t5£)riftlicf) mciijd) u6irf(uffi(^ gcpetct (iatt, Inenn
er hüi tater unßcr rec^t betet, rtie offt er luit unb wild)^- ftut! er itiü.
sBJaitd. 6. 7 S)enn e§ Itgt ntt an biel lüorttcn ct)n gittt gepett, tote (iftriftuo fogt 9Jlatt. fi,
feonbernn an öicl unnb offt l)erfeli(^ fiifflicn Iju got, Inilcfjö folt Uml ort
iinterlaffj feljn. 53itt f)ie mit, l)berman loolle fic^ bcr '^'rigittiffdjcn gepctt
unb aEer anber bie mit atla^ ober ttnfagung an% gcmolct finb, cntluc^nen
unb toibberumfi auff bife gemel}ne eljnfcütige Gliriftlid} gepctt gctoe'^nen, Inilc^S
ber ort ift: t)(ie melir unb lengcr mau cö treljbt, l)[)c fuifer unb luftiger e3
loirt. S)a|u Ijelff uuC' bcr mcl)fter folc^c- gcpettö iiuBer lieber l)err 3^efu§
e^riftug gebenebetjet \]n e)ing!el)t. Wnm.
[2.] J^ottcbc.
'J^o§ ift mt on feonberlid^e orbeuung gottia gef($e{)en, bai^ für ben gemetjuen
"^^ ß^rnften meufd^en, bcr bie gefc^rifft ni(i^t Ic^en mag, Pororbenct ift ju
leren unb tnif^en bie |ef)cu gcpott, ben glatubcn unnb Dater unf^er, l)nn tuitc^en
bret) ftüiieu furloar aÜCv Ina-- Ijnn ber fdjrifft ftett unnb l)mer geprebiget n
Incrbcnu mag, aucf) alle§ tvaS e^m ß^riften nott |u luiffcu, grunblic^ unb
ubirfluffig begriffen ift unb mit foldjcr tnrljie unb Iel)ct)tc norfaffct, hai- niemant
ctagen mä) fict) entfdjutbigcu tan, eö fei) tuniit obber tju fd)tüeer tut beftallten,
Um-i l)f)m nott ift Ijur felicfcpt. 2^ann bret) biugl finb nott cljnem mcnftfjcn
|u miffen, ba§ er feiig Inerben utuge. Sag erft, ba« er luiffe toaS er tl}un ao
unb laffen foÜ. 3"'" auberu, tnenu er uu fitjct baS er e-J nit tbun itoc§
laffen tan au^ fepiten frcfften, ba§ er Unffe, Um er^ ncl}men unb fud)en mtb
fiuben foH, bamit er baffelb tbun unb' laffen inuge. 3i"» britten, baS er
triffe, lüie er e-J fucfjen unb bolcn foll. Ci)tcl)cf) alö e1)ucm fraucfcn ift 3um
crften nott, baS er toiffe, \vai fetjn frauct'cl)t ift, Iras er mag obber |5^t. 9(üjJ nit mag «
t!^un obber loffjeu. S)arna(^ ift nott, bdä er Iniffje, lt)o bie ertinel) fei), btc
/ litjnn fehlt E bc§ fehlt P ß^riftcn tninfc^c X tcifte mefc^ / flrtctcn IC fiatt]
iiai UO ■> unb bis »itl fehlt f .? »il an FI .bj. ca. / int 6. capitel / ■/ fierlilicf)cm /'
(euff^en HIMOPWXZbf gnctjlcn N fdifjtjen Q fi'ifiljcn Ycbjik ficB^ccrtc l r, SBrisittiffcScn
fehlt l ge'öetten W Bi-igittne orationes vin >! anbetet FI onbtci f onbctn / bie aMafi /
bie ntet gtotcn titcten tcxciett il)n / obct mit jiifoflung Y äufatjüg 11' *' mcv l)c tcnfjev li
9 tiefet fehlt l 10 ewicEct)t />' V 11 fehlt .\h Sortcbc S. Watt. Sut(). dfi Sovrcbe 3!. ySartini
Sut:^eii. gl- l-> 23S ;ilk m&ed)cn M i:i fcrift .V ittjtifft ^^.\YZhcdf;|ik mag] tan .>'
14 unb ba§ Sätet;/!/- /.') bteljon l'lVXYZhcthiW btcn X futloat fehlt l ftetjct l'YXYZhcdi/lk
i« matf] ttjctbcn X not ift .jfi .1//' nott) iiä tfio A' ;" tic()tf)cljt A' Botf äffet /'<;/(/< / JS mä] JI
1811!) entfc^ulbigen hia fetitfft)t fehlt ./ ;.s' (inüfen DLMPQTUVWXYZbedfik li) jii bet FI
tot bct l JO mocg^e »etbcnn X möge Wl- il (offen Q fielet MP cä fehlt MPY
23 et el /' ncnien, fucfjen FlXbdfgik ncmen, fioctcn .\' 23 ba§ felbige Ydyik boä fclbig /'
möge Wk 24 et§ FJY 2Ö bat hl) Wcic luaf ttäcf)Ol)t bat t)t) ()ccft / Bovmail) (beidemal) N
26 atftcbic X mebidjnc l
1. Sutl^etl Sotreort. 2. C*iiic turic ?^orm ai bet f,t^n ®tbote. 377
l)^m I)elffc ba^it, bae cv t(}im iinnb (offen mug, was cl)n gcfunber mcnfd^.
3um britten muffj cv fel)n Begeren, bae fuc^en unb t)oleii obbcr 6ringcn
rafften.
Sllfeo leren bie gepot ben menfc^en fel)n fiancftiel)t ertenncn, ba« er ftl)ct
5 unb cmpfinbet, tvat- er tf^nn unb nit tf)un, Inifjen unb nit laffcu tan unb
crfcnnct ficfj cl)ncn funber unb Bogen menfc^cn. Tarnnd) (iclt \)^m ber glalüb
für unb lerct l)l)n, ino er bie erfenclj, bie gnabiu finben fol, bic ijljm f)clff
frum loerbcu, ba^j er bie gepott fjalte. Unb |el)gt Xfym gott unb feljne tiarm=
lierliciclit t)nn (5f)rifto erbcligt unb nngcpotten. ^mn britten tcrrt l)f)n bao
10 öater unßcr, Une er bie fclbcn begeren, tjolen unb ]n ftd) bringen foll, nemlicf)
mit orbenlid^em, bemutigem troftlic^em gepett, feo ttiirt» tji)m. geben, unb hjirt
aI|o burc^ bie erfuüung ber gepot gotisi feiig. I)aä finb bie brel) bingf t)n
bcr ganzen fc^rifft.
|2a.l
Xatüxni ()eben imjr am erften an ben gepotten an, \n leren unb
IS er!ennen unsere funb, 6ofet)el)t, ba» ift geljftMje !rantfci)t, ba burc^ \vt}x nit
tfiun noc^ laffen, toie h)l)r mol f($ulbig iel)n.
X^i erfte unb recfjtc Saffeü ^JJcofi bcgret)fft bie erften brcp
gepott, l)nn h)ilcf)en ber menfcfj geleret Inirtt, rtas er gott foH unb fcfjulbig
ift |u t^un unb laffen, ba§ ift, hiie er fi(^ gegen gott falten foU.
20 Xa§ erft gepott (eret, toic ficf) bcr mcnfcf) gegen gott IjaÜtcn foU, l)nnc=
hjenbig t)m f)er^eu, ba§ ift, xva-: er altjcljtt Pon l)l)m gebencfen, fjalltcn unnb
achten foH. ^Jcmlid) bac- er fid^ alle§ gutes ^u t)t)m tiorfeT)c Inic ^u el)ncm
tiatter unnb gutten freunbt t)nn aller trelo, glartiben unb lieb, mit furtj^t ^u
aller |cl)tt, ba5 er l)f)n nicf)t beleljbigc, mic cl)n tinb fepncn Hatcv. Tnnn
26 baä lerct bie natur, ha^ el)n gott fei), ber bo alles gutic' gebe unb l)nn allem
1 ftelffen E batju ik mog II' »a§] al§ F//' Wie b ot toat l ll2 Wa§ bin britten
fehlt DU' 2 }e^n] bc K bic mcbicljit l ba§ fehlt \l 4 totcnncit -V fennc l ö cnt
tifinbt / Beuinbet K Beuint l 6 ielent \l enbe ctn quoct g^cfitcdtitf / feo Jjett / bet
glowfc] Articuli ante Christiaiuf tidci (quos Symboluin Apustolicuni uocaiil, et nus eo porro
utemur nomine m»i 7 orfteb^e -V tnebidne l bev gitaben .V ^ctff] ifeXtii ntad^ l 8 ju
Werbe A7 ex] ei gk 9 cr^cljgt] getoent X ßo tcrct / 10 ben Jetten :/ik \iä)] jm O
Bringe fot / nemtid^] titincitialidE / // orbcntii^em] fd^iilitcm \ orbemtidfjen 'J) orbcnt--
tic^em Zcdffjlk fehlt l bemutigen )' lj:i4 bie fürnemften (fiitnemcftcn /') bre>) (breü f)
ftudte, fo bic Sd^rifft burd) au§ (janbett anb trcttiet. Sorümfi dfgik 13 goncjc gefd^rifft Q
15 ietennen -V junb] (unbt jiinb, junbc) linb FLMXI'iiTVV.XYZbcdfgik funbc enbe / bat^
bura^ OMOPf nit] nit^t^ VW.W'b Iß noä)] ober / toffen Q [inb !C. MP f^n te
boen l 161 17 iein (finb gkl\. Sic grfte lofel. 2)3e dfyik 17 ÜJioifi F atoljfi GIOH'
ÜJlojc :/ik 18 »etd^em Ib »ctdc t gott fehlt K fott unb fehlt l 19 20 fol. 2a3 (Srftc
©eBot. 35al Xi 20 gegen gott fehlt VXYZhcdfijih 21 oUfteg gik bcndtcn A'
22 guten f tterfe^en / 23 gtotoO HTUVXYf gtattie LMPZcdyik gtowBen y fot^t
EFGIMOPTTXbf 21 ^[jn /eA// / 25 bo /eW« /'
378 »Etbüd^tein. 1522.
uM Mffe, toic büc- an|el}9en bic 'Jlbiiottcv bcn bcn •'öctibcn, iiitb Inuttct ntfeo:
S)u foIÜ nitt anbcrc gottcv baben.
Sa» anber gepott leret, Itic ftd) bcv mciiid) linUteu foU gegeiui gott
eußerltc^ l)nn loortten jux ben leiitten ober auc^ linncrlid) fitv ij^m jclbg.
9lemlic^ baä er got[S<[. 31 iiij]tt5 nomen e^rc, bann nicmanbt mag gott Inibev für ^
l)bnt fclbä nodj für bcn leutten ticljgcii nac^ ber gotüdjen natur, ßonbcrn bei) fel)nen
namen, unb lanttet alßo: Xn iollt ben namen bel)nß gottic> ntt unniH
an nehmen.
Xa» britt gcpott leret, \m ftd) ber meiifd) fiallten foU gegen gott
cufeerlicf) i)nn toercfen, ba« ift ijn gotti§ bienften, nnb Inutt alBo: %u foUt i«
bcn fetjrtag t)el)Iigen. ?lI^o leren bifee brel) gepott ben menfc^en, inte er
mit gott foH f)anbclln linn gebancfen, »nortten, tticrcfen, ba-< ift pnn gantj
fel)ncm leben.
Tie anber laffelt folget.
S);'iie anbcre nnnb lincfe 2affell 53iofi Ijellt Ijnne bie fieben folgenbc lä
gepott, l)n loildjen ber menfdj geleret tütrt, ttac' er ben menjcfien nnb feljnem
nefitftcn fdinl^ig ift tju laffen unb tlinn. 1a-i erft leret, \vk man ftcf) ballten
fotl gegen alle n6irtet)tt, Inilcf) an gotti» ftatt filmen, brnmb folget baifelb für
anbern gesotten ben erften breljen, bie gott felb antreffen, aU fetjnb Patter
nnb mntter, Ijerrnn nnb fralnen, nnb lanttet al^o: Sn iolt bclju oater 20
unb bel)n mntter et)ren.
2;a§ anber leret ioie man fidj ballt gegen fet)nen glel)d)en obber nel)ifteii
fet}ner eligen perfonen Ijalben, hai man bie fetbe ntt belcl)bige, fonbern tuo
fie barff, fobbcre nnb bclffe, nnb lanttet alßo: Xu folt nit tobten.
1 ?16tgotter JC ciibc bat ictftc gi)cbüt tuiit atfo / J // fH'jt liier die Absclinitle '%it
etfuHung bes erften gebot?' und 'Jie B'bcttrcttuug bc§ crfteit getiotl' ein, entsprechend bei allen
folgenden Celioten iß 'öaben. So§ H. Webot. So^ ' o lernet / 4 a\iä) l'r.hlt rjik
5 mag] fon -V wibct] Weber FOIMOPWXbfik -noä) -V 6 t;el)gen| toencn iV belt)c l noc^l
nodd H gottlidjer '.' götttii^c d jcftncm EFI.MPQTVVW.XYZcdfik ftjnem .V T unnü^Iiöö
dfgil S an ne'ömcnl füren /!r füren dfyik u %ai 111. ®c6ot. Sa? / 70 bicnft A'
lautitt L3JPtjTi:V.XYZhcdl'!/ih 7/ feirertag .V fioljligcn i.' lernen/ bxe'ci fehlt f'
12 ^anbten //'/ bancten .V niorten, vn wercfen FIf 12 13 in flinem gantjcn A" in attc fljn I.
12 gontjem FIf 14 5?oIget bie anber taffclt DTJIPQTU th bi.'i folget fehlt FHTXff folget
fehlt dfr/ik t .'i unnh l'mde fehlt l *lol)ii IXiJW innen /•'/ fiebenbe .1/!// flibennbe GO
nouolgenbe A' 7rt ttelcfiem / loilc^em T wetlidöen h »nelctc / bie menfrfic / gelernel /
17 ne(Jften FGlMoPb t^ü un laffen F \u t^un cd:/il,- ju tfifm /' te boen t tftun.
Za§ im. ©cbot. Sag i erft] 1. ©ebot ber anbern Sofcln k 18 aller FlWXif obctlait
FOIf öbererlot)t M oberfeit OQ VXY/. oOerfait /' oberfeljt W Dfeerleit balgik beeren enbe oucrftc l
onl in XI larnnib fPVg baffelbige Zcdrjik baffelbig /' !'■> anber i' fefbct F
feljn ir finb I.TFV\VXyZhcd<iik v.irjo »ober, mober / 21 sn mütter .1//' 21 22 e^rcn.
%ai V. Öebot. Sa? i 22 lernet / IjaUt] fiolten fol Fl fionbeu fal / fernem
VMPQTWXbcdfijik fc^nc /- nedjftcn FGHMOb ncdjftn I nöd^ftenn /' 23 pcrfon
UVXYZbcdfgik pet\otn l felbige Flk 24 bebarff FI bebaruc X bebcruc l forbcw
EOOQgk furberc FX fürbcre II' furbcv A7; förbcrc i 24j37'J, 1 tobten. %ai VI. ©ebot. 3)a? i
2. (fine fut,(e Jotm a'i ber ^cl)it Öebotc. 37p
2)a§ britt levct linc man fid} t)Qllt i^cgicii bc-5 itcl)iftcn l)od)ftco i^iit und)
fcljncr cligni perfoiien, ba-? ift iel)u elilid) iicmnl)!, finb obbev fntnb, ba-3 man
bic fcl6 nid)t [a?l. SIoj fc^enbc, Bonberu bei) el)vcii bdiallte, feo ferne co l)berninn
muglid) ift, unb laut al^o: Tu folt tut cf)bicdjcn.
5 2^05 tiierb leret tote man ftd) balte liegen be-? nel)ften kbttic^ gutt,
bac' man% nit ncfitne nodj r)t)nbcre, ßonbern fovbbeie, nnb lanttet al%o: Xn
folt nit fielen.
Ta-j funfft Icvet, inie man ficf) ^atltc gegen bcc' ncl)ften liebtlid) cl)ie
unb gutt genickt, ba§ mau ha§ nit jc^lued^e, fsonbcvn mcfive, fc^utic unb
u< cvfialte, unb lautt alfeo: Xn follt nit falfd) gcljeugni^ veben tnibev
bcl)nen ncf)ften.
?lI^o ift öovpotten Im fd)abcu i)nn allen gnttevn bco neliften, unb
gcpptten bcn felbcn |u frnmmen. $Ban iniiv nu baä natürlich gefclj anfeljcn,
feo finbcn mi)r, Une biUid) nnb glei)d) alle bife gcpot feim- Xan nidjt-? ift
15 f)ie gcpotten gegen gott unb bem ne()ftcn Im l)alten, bn« nit el)n iglid) tuolt
l)IÖtn gel)alten f)aben, luenn er got an gottii? unb fel)ncö neljften ftatt tucrc.
Xie Ic|ten ^met) gepot leren mie bo^ bie natnr fei) unnb Inie rcl)n mi)v lum
nCen begirben bcij flcljfdjec' unb giittcr feljn follen, aber ba blcl^bt frieg unb
1 galten fot / ^ouben fal / bcSj bem Y iicc^ftcii FC IM Ob nod^ften P ^öd^ftcn I'Ih
^o^eftcS Äi/'/i7,- naäj] negeft -N' 2 $crjoiie / a,tmaU\ liLTUij gcmatieH .1/i'V/ Scmof)cI )'
eckten gobc X frcunb CDEU.OcyrUVWXYZhcdfijik S jelbc VXY/, iflbigcn /cdfyil:
\txx Wf 4 lautttt LMFQTUVAYZhcdfylk //ö el^cBtec^en. 2aä VII. ©cfcot. %ai i
5 ncaften Q jeitlic^cn //' jcitlic^em A'i « manfe] men N fehlt Y man el Zcdfyih n^cmc //
futbere FI furbcte GOQWXh \eHtim LTZcd fobcvc MPU T'ß \itXtn. Sa0 VIII, ®c6ot.
Soli * jEittid^c A'J/" 9 gutem -Vi guten flCTUc^ /■ bo§ f'i'.J ) bajjert / hcndEe 3" Derml)nbcren ^
ftDcd^c (^' denigremus mn me^t fc^ü^c F.V1%('/. mecr fdji'i^c ir mocr 6c(c^uctten / W Schalte
BFI entljolbe N lautlct I'YZhcdfyk gejeljgnifj GO 12 nüe .1/ Vi frommen l'UV.XY
to 6otJen A' »orbcrcn / SBenn DFI I.M PTJ' VWXYZbcfrjk natiirlid) gefc^] leges natura-,
quas rationi humanae impreßit Deus mn 14 finb Zcdgik 15 Ijegtli^er FlPbf i9ti(^cr XZcdgik
16 got fehlt LMPTUVXYZbcdfrjiklmn onl in -V IGllT loere. So? IX. »nb X. Wcbot. Sic i
J8 bei flolifc^ -I/P berguebcr.V fcolbcn .V 5e= Helibt J'' frieg] ftrljtl) A' yr/W l'ostrema
duo praecepta ma.xirae ad lud.ipos pertiiieiit, Sic enini illi putaliant, tiiiii fafisfactmn elTe duobus
iUis priccppti.s, quorum altenim furtum, alterum libidineni, prnliibet, li opere uon pecaffent.
Verum, cauit eum erroreni hie Mofes, ut ientirent fe ctiam tum pecade, cum uel pro.timi uxoreni
concupifcerent, uel eius bonis qnoquo modo inüdiareutur. Ea euim erat apud ludaeos confuetudo,
ut domini etiam in Corpora feruorum ius hoberent, Praeterea libellus repudij illis erat conceffus.
Sffipius igitur accidebat, ut fi quis alterius uxorem ccrpiQet amarc, cauITam fingeret, qua
fuam domo eijceret, et illam alteram ad fe quacuiiqj occafione transferret. Sic multas et
uarias excogitauerant quoq' artes, quibus aliorum aides. agros, feruos, iumenta, et bis fimilia,
ad fe transferrent, lila tarnen onuiia bouelta tiebant fpccie, ne appareret dolus. Haue frau-
dulentiam igitur et has tecbnas, quibus aliorum uxoribus, item bonis aliorum inlidiabantur,
duobus bis prseceptis Mofes prohibuit, ut fentirent ludic-.i, fe non folum tum peccalle, cum
alterius uxori lluprum offerrent, aut bona furto eriperent, fed etiam -fi qualicunq? tandein
occafione, proxirai fui uel uxorem uel bona ad fe transferrent, 'uel li minus refponderet
euentus, ad fe trausferre couarentur. Quare fuperior;i duo pnecepta (G. et 7. n) crallos et
380 i8etbü(f)lein. l.'S22.
av6et}t, btc tücljl \v\)x liic lc6eii, bic Imittcn nlßo: Xu follt ntt bcgcrcu
bctines netiftcn finutfj. Xu foUt uitt begcveu jelju-^ luciibc, fncc^t,
magb, ftf)c obbcr lun« fcl)u ift.
fi'urcjer bcfi^Iitifä i^et ^c'^eu gepott, ipricf)t (51)nftUi5 ietber: 2Baa
Ijlir Inoßet bac^ ciic§ bie metifc^cn tf)utt follcit, baö fclb t[)utt tjtir l)tin oucf), •'■
bn; ift bac- gnnh gefel; iinb all pvopljctcn. Wntt. 7. Icnn nicmant toill
imbancf letjben bor fci)n tüoItf)att ober fetjncn luimcii ci)m nnbcvn lajfjcn.
Sücmanbt inili tjotf'ii-'t 9^9™ l)f)iu er|(cl)gct t)abcii. ''Jliemant tuil iingcl)m-iQm,
|orii, iinteuicf)cl)t fcl)no tiicbb>?, beraubitiig fctinev gittter, Hegen, tvicgcn, nnter=
rcbcn Icljben, ^oiibcvim Heb unnb fveiinbticfinftt, bancf unb t)iilff, liinvf)et)tt lo
unb trctti crfittben boii fetjnem nchiten, bas gebieten nbev nlle§ bie |ef)en gepott.
[S8i. 9( 6] l^ic iificrtrcttiing bcr fdficnn.
aajibbev ha^i erft.
Sßer l)nn fepncv toibberröevtirfelit, ^eubcrcl), f(f)h.mrt; fünft, teuffellS bunb
gnoff.^cn iucf)t. is
2Ber brieff, kljc^cn, tmittev, iDorttcr, fegen niib be-3 g(cl)d)en gebraucht.
2Ber lrinnfd)niten , fdja^ bcfcfjlnerungcn, eviftallcn fctjcn, mnntcU faren,
mil(^ ftclen übet.
"iBcr fet)n luevcl: unb leben nad; evluclten tngeii, l)>)mek' t^eljdjcn unb ber
treljfefogctn bnnrfen richtet. so
maiiil'ellüs illos iiecciitnivs coliilieut, Hivr aiilein etiaiu illis fiiiit lnt;r, qui coram imiiido sunt
saiiclißinii. ne(|! imquä uel ailulteriuin iiol riirtimi (.■oiiiiiiittuiil , ^^ullt euim in liis priPi-eptis
etiam honelHBinia' ratiunes pruliibita', (juibus proximo iiicömoilari potelK «tiani li iiiiiiuhis eas
inter pecrata nun iinmeret., Teil ceii iiiltas pidbet ac (.\ouinieii(lol. mh
1 feolongt)!' \ luetjl /'e/ill J! bic] !iinb / enbc l fiegcriic .1 J fl)ii luliff -V f)u>)j=
fromuc / tnecöti //- -5 me%bi M «iögbt /' öt)(i& .1/ aMd) 7' fcceftcn / / (Sin turnet /
Gen cortcr l Sic (fl)riftii>3 jctSer fpric^t a//////. jpvid^t ÜJlattl). 7. i/!k 5 luGlent /^ tuoUcnt ir
ba(feI6ig i-V/' boffclbigc XcJ./l/r t^ut l)fin /' « oUcn 7' SDlat^ci. bij. ca / 5Jlat5. am .7. i//'
fehl! df:iil- 7 cimm J V/icd;/!/. anV MJ' <■! uulunt unmes lalvain l'nain laiiiam ac uoinen »im
0 fliegen ABCDFJ LMOl'iiTVW '.itui afftcncbcn] ni^tftctappcn A' uff bcr erben IT acljtcr=
clol))) / obtrectationes, ac erueeni iiin U> bficE i)Ulpe .N' Ijilff llPWh 11 Ociiinbe N
nu aüt N aUeä /'ehlt / ;J Sfictlvcttuiig bev ßetjcu ©cliott (%(/ Sic üiicrtrettung bc§
elften geiotS i (.i. zu S78, 2) J3 SBibcr bnä ]. Öctot .'/< i-/ 7.) Qui in adnerfa fna fortuna
niagicis artiiius, aut illoruui iinnilnuni ijui cas impias artes exerci'Ut, upi'ra utitur viii i-i iülbet=
Wertfeit 0 üerbriet oft fcoben / fluorli OCiJ tcuffct / bcä buuctsi -V m Worbc N 6ege=
ninge X fcrufet A branrfjet di/il ITjIS /'e/dt l (^yü uirgniis iliuinis, tbel'auris eflofliendis,
item t'rlstallinis l'peculis, dant operani. Saga' ri""')'> q"«-, piiHij« inlideiites, pei- aoi-cin ui'biuitur,
<jua'f)j [)Cfiis l'asfiiiant ant Icgoles pcllicluiil mn 17 luunbjcfjrütcu /' luunb|(5rntcn (/.
fc^aö tiefloerungc UUQ fdjalj ficfdjroernng MI' ji^aljtcfdjlDcrung Xh in milid) b l'J criuoltcn
GOCJ Bt^gelcgen \ bet /'r.ldt (10 2(i toctjßfagen / luactfcggfterä / gebunifcii / bändet
Zcdf/ll,' j)ra;di(*tione.s inn
2. gine futae gotm a) bet jeljii ©ebotc. 381
2i3ei- fic^ fefb, jetn ficli. f)aiiB, fiiibev imiib allerlei) glitt, iniv molffen,
etilen, feltiev, roafferi^aben mit ettlii^eu gebettelt icgnct uub 6efd)lociet.
Söcr fclni imgluc! iinb luibbevloertidfclitt bem teuffell obbcv boBcim
menfc^enu tu f(})iei)bt, uub nit mit licbc uitb lob alico bofe uuub gutt uou
got aüclinc nuffni)mpt uub l)[)m tniber f)et)m tvegt mit bancffagen unb toilligcv
ge(aifcnf)et)t.
SBer gott Dorfuc^t unb i)nn unnötige fcrli(fel)t icl)6e?' obbev jcel ficfj gibt.
3Bei- l)nu iel)ner ftum!el)t, Pin-ftanbt obbcv nnbcru gcl)fttid)cn gaben
tioffertig ift.
2Ber got uub bie fiel)ligcn mit ucrgcficn ber jecl nott, nur nmb tci)ttlid)
nu| tüitlen ef)vet.
SÖer gott nit öortralnct altjeljt unb Du allen fel)ncu mercfen nit tjuuovficfjt
f)Qtt l)u gottic- 6arml)er^ictet)tt.
äßev |tDei)ffetit an bcin glatttten obbev an gottiö gnaben.
aBer nit anbern toeret bcu unglotcfien unb tjlncDffetn unb tjilfft nit,
bQ§ fie glatrben unb gottic gnabc tvaloen t5o Pitt er mag.
Unb ba gef)oren t)er alle unglaiubcn, uov^lceDfjelu, miBgtumben.
aSibber ba« anber.
a3)ev an nott, obbev au§ gettiont)el)tt let)(^tlid) jcf)nievct.
äöev falidjen et)b ict)tneret obev aucf) )cl)n gelubb bvicf)t.
Sßev übet t()uu gelobet obbev id)lneret.
äßev mit gottic- namen flnd)et.
SBev nerrifd) fabctn oon got irfjmctjet unb bie inovt bev geidfirifft lcl)rf)t=
fettig tootferet.
äJJer gotti« namen nitt anrufft ijnn iel)nev loibberrtevtideljt unb nit
ge6enebel)ct l)nn lieb unb leljb, l)nn glud unb unglucf.
2Öer rt)um unnb ef)re unnb namen juc^t (»t. si 7| uon fei)nev fvumfetjt, mx)^-
ijititt K.
1 ftea§ HW fi^ MPU fi^e OQfk 6eef4en / > »offer, fc^aben ABGBLMOPQTI'VnX
Icdfyil.- toatcr, jc^aben X aqnam, alia.'sue iniurias mn ettti^en] etlitcn -V Miä) U' bcftimptcn
Zcdfgik fommig^e l certis prsecibus mn .■} gluii U 4 lob] üift T boje^ lUZcdfyil
gütS /' 5 ^e^m] r>p)f X bondfiasung /.• " Borfu^t] tcmpteett / ^nn] ^m E S ftom=
(el)t /. Tl ' ftomtoit MP fxomideit Z früinigtcit c fromfeit d,iik anbet MPq VX YZah 10 unb
\>Kilf^\\q,(n ffhlt Zcdfyihmn feelen VXYZbcdfyil: animsem» not^btoft iV it))ll\ä)i Idfyil.
ttibtiilel -Y 11 nu^eä .' ercii / 14 ^tueljffeUt fehlt dft/U. obct gotted QTl gnobeii
jtoeiuelt dyl: gnaben ämeljffelt /'/ l-> anbet MP ben anbeten i\' äWc^flcn MP ttBiuelmoit) .\
jtoetuel Zcd;ß ä»et)ttcl /'i JÖ gnobe] mirericoiiliam »in »etmag MPZcdfg'ik Botniod) A
17 bat ^oeten ^eet .\ onb mit glauben /■'/ cnbc Dalfc^e gfietoue etc. l IS Sic Dbertrettung
bei anbetn ge6ot§. h (s. zu 378,2) onbct] II. ©ebot ; 19 on Q -'0 fe^n gut geliibb
Zcdfijik pia ac bona uota mn 21 jnjcit fV'^ -'i' mit] ba mit / bei) / 23 boilite -\
(otte enbe ^bcl fabeten l fobten MPf \i(mt%ti\ \ti)t X ft^ticfft X j^iifft 1' 25 feinet
fehlt Y 26 gcbcnebeget] tobet Zcdfijlk enbe ong^elud, gtiewin enbe oettiel / 27 tum,
ete FI tum, eet /' ofte name K oon] in / ftömte^t I.l' ftomtcit Tdyik fiumideljt D'
ftumidfe^t X fiomicteit Z fiomigteit c
382 aSelbüd^lein. 1522.
3Ber gotti§ namen anrufft fal'c^tic^ aU bie fe^er unb aQe f)offevtige
^eljligen.
Sßer gotttö namcn itit loBct m allen bingen tt)ac' tjtim furtompt.
3Bev nit tncvet anbcrnit bic gottij namen unel^ren, felfd^lic^ brandjen
lüib biirc^ benfelSen bofeeo mircfcn. 5
Unb balier gct)ovt bie ci)ttet ct)ve, vdum unb geuftlic^ev f)offart.
ißibbcr bas bvitt.
SÖev nit gotti-j tnovt ()orct obbev Icrct.
äßev nit bettet unb gott gcl)ftlic^ btenet.
Sßev nit alle fctjuc luercf leffit goti^ wcxä ietin. 10
SBer nit getaffcn ftett ijn allen jeljnen mevcten unb leljben, bao gott mit
t)t)m mat^e loie ev iciü.
äßev nit bcn anbern alle5 Iju ttinn Intfft unb t)f]n Inevet ba wibbev
^u tf)un.
Sßibbev ba-i uierbt. »s
äßer \iä) annutt-3, gebrechen-;, novadjtung fel)nev etbcvn fi^emct.
Sßer l)nn nit l)f)ve nobtiirfft mit fpeiiß unb flet)bev uoiiovgt.
'Siel mct)r locr l)t)n fludjt, icf)ted)t, nad)vebet, t)afj^ct unb nnget)oviam ift.
Sßer nitt öon tjer^en gvoff,] Don l)l)n t)altet umB gottiy gcpott tuiUen.
5ßev fie nit etirct, 06 fie gteljc^ unredfjt unb geluallt tt)un. a«
Sßer feljuc l)ervn unb ubivteljt nit ef)vct, tvelue nnb gcbovfam ift, fie finb
gut obbcr bo^e.
■iöer nit t)ilfft Iju bifeem gcpott unb Inibberfteftet ben ubevtvettevn befleißen.
Unb ba get)ort t)er alle Ijoffart unb ungeljoviani.
1 felfd^ti^, ober fatffä^c lere (teer /) giOt, aU Zcilfyil: aut iieniitiofa (peniiciofa n)
Ipargunt dogniata mn bie fe^er unb fehlt I ^oficrtigcn Zacdfyih 2 iusticiarij mn
3 fur tümbt F fürfumpt GOQ 4 bcn anberen -V 5 ben felbigen Zacdfgik ploabt bl^on -V
6 ^oeret i\' rum F ge^ftlid^e FlWXZabcdgih goifttittie ^r^f geifttidEe fiouerbljc -V g]^eeftc=
Il)fe f)ouerb9 l 7 2)ie »bertrettung be§ britlen gebot?, i britt] III. ©ebot. i .S leret] teefen
fl^ecftelljd / difcere nolunt mn 9 bittet DU' ge^ftlid^ fe/ilt l 10 toft FI (ofjt CO
(äffet MPWf HZ 11 fein. SBer nicijt gebuttig (gebi'iltig nrdi/ll) ift, bnb feinen Willen bvid^t
(priest /■) Bnb tobtet. SBer Zardf;/i/.- Qu! imii paticntiT aducrfain foiiuiiam tolerant, aut fiiani
uoluntatem nö coliibent ac murtificaiit. Qiii mn II ftc^et Znhcdyih 12 mact)t T Vi atleä
big F big oUes IJlPQrrvXYZabcdfyih alle bljt .N' Ij^n] jlim n 14 tljun. Unb ba
gehört ^er trngtait (trndEeit /) ju gotte? bienft (binft /) FI tf)un. .giie ^er ger)oren atlc ^olftnrrige
(^offortige gl fjoffertige 1) eigenfinnige, ttiberfpenftige fopffc (fopff /) Zncdfyil- lluc, pertliicut, li
(jui peitinaees fiiut ao dura' ceniicis. liciil .Mofes ucicat. iiel, ut rauliis, qui ni'iWiV;; fuut «ui
7 j Sie Bbertrcttung bc§ »icrbeii gcdotä b Dievbe F IIII.@cbot / /(■" armut .\li gobvcd^cn -VA
ültcrn Ojl/Oy ;r Dnnl ben .V i)l)ve] ere o'" mit /«/</( 1' mit flcl)bern ftnibcvn /) i^/
besorgtet .V is fdjlctiet Xacdgil. frf)loftet /' unb fehlt DT.MPQTUW in Ijett FIVXYZ
abcdfi/ih gebobel -NgcpotS V.XYb ©ebotä Zacdf.ß: 20 gtdjd^] iDol N 21 öbertait FGtO
o6ertct)t HQXZa obertait MVf öbirlcljt I'}' obcrieljt IC Cberleit bcdgil.- finb] fein FI fljn K
feinb P fctjen /" 2H beffelbigen Zacdfgll 24 bar ^eer ^ovt^ .V .?)iel)er gcf)urt df/i geftoven ac
unnb gef)orfam P unb) aufirur, »ntrcw unb Zacdf/ik oiimia geiic-ra fupcrbiiu et l'oditioimm, et
li qui in übeundis ncgoeijs intidilins ac ncgligentiiis agtitit, aut parere magistratui iioliiiit mn
2. eine furje gform a) ber jt^n (Stboit. 383
SBibber bo-ö funfft.
SCßer mit fetjncm ne^ften ^ornet.
SBer ttit l)fim fagt racija (ba§ ftiib allevlet) ^oriife imb liaffe« ^et)c{icn).OTotti..6,2-2
äBcv ^u i)l:)m jagt fatiic, bii narr, ba-? fiub aüerlei) jdjanbtDort, fh'idj,
••■ lefterung, nac^reben, richten, ur-te^len, I)onfpra^ jc.
äöer iet)n5 nefiften iunb ober gcBredjen rngct iinb nit bebecfet iinb
entfc^ulbiget.
3Ber fernen fct)nbcn iiit öorgibt, nit Dor fie bittet, nit freunblid) ift,
nit lüoltiiutt.
>" Unb !^iert)nne finb nüc funb bee^ ^ornfe unb fiaifj, alh tobtfdjlcg, frieg,
rauben, brennen, ^encfcn, fiabberii, tinluren be? nef)ften glud?, frelnen iet)n5
ungluÄä.
Sßer nit übet bic Incrcf ber barntberWdelit aud) fegen ielmcn fel)nben.
[äl. 3t 8] 23}er bie tcutt Ijnfammcn t)e^t ober t)enget.
"'■ 2ßer une^nicfeljt madjt jtüifid^en anbern.
SQJer nit norfnnet bie unetinigen.
Sßer nit ineret obbcr furfompt Ijorn unb iincl)nictel)t IDO er tan.
aSibber bae fed^ft.
Söet inndfrotDen fdiroec^t, ct)cbric^t, b(utfd)anben unb ber glet)c^ unteufd^eijt
2" lüiriet.
aSer unnaturlid)e tDctiße obber peiioncn {lia^ finb ftumnien funbe)
gebroud^t.
aSer mit ic^anbparn Worten, It)blin, ^iftorien, bitben, bie boße (uft ret)ljt
ober ^el)gt.
^'- Sßer mit fefjn, grcljffen, IniUigen geboncten fid) reD^et unb beflerft.
Sßer bie urfad) nit mct)bet, ale freiten, fauffen, muffic!et)t , fQult)ei)t,
Id^Iaffcn unnb lucljbl ober manß perfonen gemel)nfcftafft.
1 Sie »Berhettung bei fünfften gebot? b funfft! V. ©ebot i J jönict FT jirnet (iO
jurnet / jümet ilPWXZabcdyU; jütnt /' •? iju /V/i/< / t)f)nt] ft^n ;^ 4 non] bo^t .\'
gfH fott / 5 "^onipTUii^ /'/PFAr^^^aÄ ^onfpred^en // ^onfptudö IMQTV rionfproten X ^&n=
iptaa^ ir ftonipruc^e cdfYd fp^tirf) fprofen / !c. lehlt G/.MKOl'QTC r, fe^ns] fe^ii A'
reget -V jubedet^iV.- JO l)iermnen /' enbe bei ^ate« / f)am$ LQTU \ja]ie? VPV.XYy^
nbcd/ffil: iotSä^loL^ LMFQTUcdf'fih H ^eitdten] Itjuen -V ttaWten] bcbroue -V negftc /.'
glud B gtürf /' Vi fqne utjenbe -V 14 die Zeile fehlt I ^eniit X IG Betjcinct MI'l>
IT fuT fumbt /' fürfumpt GOQ futfumpt H unb felilt c IS Sie obettrettun« bei fe(^ften
gebot? h fcc^ft] VI. ©cbot <" 7» ebebtcd^t AfiCDLT btotlij^ebet -V gteljdjen
I.M rQTrVXYZahcdffiil -JO wütdet FJ.QT beit A' TOurtfet t/' njiTiItc -V njutdtte * boen /
■Jl ftumenbc FI ftumme rvXYhf ftomme / funbeu ri')" ji'mben Xb 22 brauset /.
23 ft^anbpern F fc^atnbcrn >10 fc^ontpcten / fc^enbig^en -V jd^ampatcn /. fd^onbctifc / lljblcn Jf
23 24 Berweden offt betoijien l 24 ^cijgt] feeljtt J! tocnet -V fehlt mn 25 gte^ffenb .1/
toften -V obber tDittigen .\7; »iaigc ABCTiG HI.M( kjTUV »'YZatf bonden FX retitje»!
Dermeden / 26 fupc, bondetere l tebbid^eit XI fautdoit <l foutde^t HO 27 man!
gemeljn, perfone i(^offt II' fufpecte g^emeentcop /
384 SPetbüdjlein. 1522.
2ßer mit uBevigem fcf)miict, flcbcrbcn ?f. anbcre ^ur unfeufdjciit vfii^et.
2ßei- t)auß, ralinn, ljcl)t, Iiulff [tattct iolcf)c funbe |u tt)un.
äßer ct)nB nnbermi feufcftclit iiitt Ijilift bcloavcn mit labt uiib tabt.
äBibbev baS jiebcnb.
äßer bieberd) iinb vaubevcl) iinb miicf)cr tveljbt. ' ■•
Sßev fatfä) gcttndjt iinb mafj bvaudjt obbcv bo^e lDat)v bov giitt auB flibt.
äßer unred)t erbgutcv unb ^in^ cl)n nt)mpt.
Sßcr borbicnct lotin borticlt iinnb icf)iilbt tiovfeiidnct.
äßer fet)m netifteii buvfftigeu iiitt borget obbcv Iet)()ct oii ntlcii aiifffal!.
%üi bie gel^^ig fel)n iiunb et)len veljc^ ^u lucvben. lo
Unb Uiic jonft fvcmbb gntt bef)nltcn ober tni [id) bvad)t tnivt.
Sßer bc-j anbevn idjabcn iiit Uun'ct.
2Bev ben anbevn nit Umvnet fuv frfjaben.
Sßev iet)ny netiften bovtebl lil)nbevt.
äßev iet)ne§ gcluinft üovbrieB t)att. is
äßibbev ba5 ad)t.
äßev bov gevidjt bie Uiavf]fl)t fdjlDcljgt nnb nntcvbvncft.
äßev fd)eblid) lengt nnb bctvciigt.
Altern aEc fc^cblid^e id)mct)d)Icr unb ovcn blefeev, tsluclj^ungigeu.
Sßev bes nc^ftcn gut, leben, locvc! unb Uiovt ubcl anbieget unb id)med)ct. ^
Äu'v ben felben bo^en Iniugen ftatt gibt, t)ilfft unb nit luibbev ftcljct.
äßet feljn jungen uit bvand)t tju entfd^ulbigcn fet)n§ nel)ften namen.
[581. i8 Ij Sßev uit ftvafft ben afttcvrcber.
1 übrigen 1' gejdjniucf l'/ gcimuctc A »n gebetben A'ä jc. aiibere] ain X ein i ju
bet FI to bct X ju y x(ii^d\ rcijfeet X (odEen / :> fiKffe /■' ^ijtff IT bnb fiirffc / {)ilff W m
f|ülff -V »nb l)ilff i gcftaltet X/.abcdfyik 4 Sie tibcvtrettuiifl bcä fibcnbcn geböte. /; [iebcnbl
VII. ©ebot / .5 biebevcl), raubcvct) FdlOb biuevl), voucvl) / imb vauberel) fehlt X Sicubcrcl),
®eiö önb yll; mui^erc^ MI' luöcEcrl) / (i loiti^tc oftc jV gljew^c^t, »nlji^e / nujj gibt)
uondiint mn T enbe xcnteii cntfoiigtje / 'f Qui iustam morcedeni meicenaiijs noii
peiulunt mn terbicnten FIXbf »otent^olt -V (iir()ctet Q \äfv.\i onttcimeii / »erßaiJct A
tmtt)ouben / 9 (einem FlVXZabcdfyil- feljncn Y beftouigen X obbev] noc^ /Cncdfi/i
lt^ä)ü MF tenct X in bie] bie ba F gtjvidj A" gljivirf) / jcljn | fiiib ltMI'<,> r.\ V/ahrdlk
jcinb / etjüent ^f^ ftaeften / 11 !5)ic »rccmbo gocbc f)obbc, enbe bc&oiibo blo tot ()cni gl)obvoiJ|t
Weetben / obev /'ehll Fl IJ die /.eile fehlt \ ir, jciiicä iiccfjficii liicl)cftcn Zucdffil-)
FlZacdffiih 5ocr§ naftcn / geloinft FllWhf gcioinncfi / Hi Sic BbertvettuuB bcS achten
gebotS. h aiji] VIII. ®cbot. /' 17 \i)Wt\)i)i K l)erjcf)lue»)gt FJ 18 ober betvcuget /
7» Sie oten Wajerä, bie niet iluc tongtjen fpteff, anber§ met bem nionbe iprelen, ban |l) int Ijerte
brag^en. / fd^mcl)ct)lcr unb fehlt I unb fehlt .\' )'Zid>cdf;/i orenblcfot bnb WWZabcdfuk
C()tenb(a)er bnb i \f\.a^n F I M I' titbolitjHngiget .1 i:<'l>///.'l'f'r .^Wdiiliungiger /•'.!//' jh)e^=
jungißer (liiZn jmal) jmigigct Iijtl'rdifl- Iwotungigc .\' jWbiungige .\ /' ,5lDctitjiinfligcr 1" jwai^
jüngigcr / 20 (döwec^et FOIÜQVll'X Ybdf/ik botad^tet X 21 jclbigcn Zncdf/Ih nit
fehlt ABOIIO 23 aäiimlappn X ad)tctclappet§ /
2. Sine furje gornt a) ber jc^ii ©cbotc. 385
Sßer nit aUcä guti^ öon ijberman fagt unb attes bofecä fd^tocl)gt.
äßev bic lüarf)cl)tt f(f)tt)el)gt obbcr iiic§t öorftdjt.
SBibbcr bic Icliteu Ijlncl).
Tic llnel) legten gcpott fiitb lull imb mnl iicjcljt, bn im)r f)i)ii fomcn
i foticn, unb tcfllirf; burd) puft bal)l)nu avbcljttcu mit Ijilff unb gnaben gotti-?,
benn bic bofec ncl)gung ftiibt nit et)cr gvunblirfj, ba§ flcl)fcf) Uicvbe bcnu Iju
puhier unb nclu gcfcljaffcu.
Tic funff ii)nu lucrbcn cljngefctjlojfcn ijm .5. unb .li. gcpott. 2?ie .0. ivievd
bcv üarntl)cilüctcl)t l)m .5. unb .7. Tic .7. tobtfunb: .öoffnvt Ijm .1. unb .2.,
10 Un£cuirf)el)t i)ni .<>., ^o^-'» """^ IJ^iffS l)'" ■•"'■- (V^'^lT? l)'" ■'"'•' 2;raiJl)el)t l)ni .:?.
unb Unit pnn allen. Tic fvcmtbcn funb finb i)un allen gcpottcn, bcun mit
^el)ij,}eu, rabtcu unb Ijülff lüibbcr alle gcpott geiunbct tan lücvbcn. Tic ruffcnbcn
unb ftumen funb finb luibbcr bas .5. unb .i>. unb .7. gcpott k.
i^snn alten bi^cn lucvrfen filict man nit anbevo, benn cljgen Iic6 bic ba§
15 l)l)rc juctjt, nljmpt got luao fcl)n ift unb bcn mcnjdjcn loao bcr jclbcn ift, unb
gibt nitt nod) gott nod) mcufdjeu ettloa'f' Pon bcm bac' ftc ^att, ift unb mag,
bQ§ hjol 5Uig. fagt : Tcv anfang aller funb ift bic epgcnc fcpuv fclb-? liebe.
■2(uB bi^cn allen folget hci-i bic gcpott nit anbcrv benn liebe gepieten
unb lieb üerpictcn , unb bic gcpott uit erfüllet benn lieb , aud) nit ubertrit
/ 6ofen cdfyik frocljgt V 2 ticvjifjluciflt f toort^bbi't A' nö delemlit, lictilji pericli-
tetiir Bin 3 Sie fiOcvtvettung bct leijte 3Hial)cn ge. i letftcn 00 jturt) gctiot )' jlsctj
©ebot h 4 legten jWcl) Zacd/\/ik teete, enbe ecn erempcl / ftl)n] batjiu / 4jT Qui (luoqiio
modo alterius tnrliinis infidiaiitur. Qui alterius fpruos aut feriias ad fe pellicimit, contra
dominorum noluiitatcni. Qui mutuuni alij.s daut, ua fpo, ut cSinode in ipforum liona inuolarc
püf(iiit. In fumnia, liic fnnt. pinliibitfe oinne.'* rationcs, i|uibus proxiino damnuin dalur,
quamuis ea.'s iura et leges ncq! puniant neqJ damnent. I'roprie enini contra inuidiani et
auariciani poftremum hoc pricceptum attiiiet. Quod auteni ad alterani parfeni de nxoribus
attinet, id magis ad ludeeos est referendum. Neq? enim eiusmodi occafionos nobis fnnt, fiua;
fuerüt apud ludseos, Nam repudiare femel ductara coniugom nobis non licet, ficut Iuda:is,
ob quanicuncp (oxcepta tarnen fornic.ationis cauffa") caud'ani. Hoc tarnen fierl potest nouniui-
quä, ut aliquis diniteni puellam alteri teclmis quilnisdaui prsoripiat. iiin ö ^ulff K.Yl
^ütffc /ardfy'il; gnobc //iV,' tt et)ctl ee F cl)c [(jil- 8 6f([atcn A' 15.1 uii. A'
SlW .ij. ®c9^ifl£o^t im .»ii. Sßnteiifd^otjt F in f^raifj] (üulfic^e^t / aragteljt I Iradfjeljt
VYZac(l<,ik Zxaitait I 1 1 ixemiie Xarrifya- ^mh fehlt f 12 i)il^ FOWPH'h flefun'
bigt LTU gejünbigt J/y gefiinbiget l'Xbdfg'd geßünbiget NVY/nc ruffcnbe VY/nrih/il:
ruffenbe A'i/' 7ä/;3 peccata clamantia, item Sodomitica »m 13 ftuilicnbe Fl/' (iinbcn l>
ba§ .6. öj. önb f'Y baä fünfft. fct^ft tnb Xh jc. feJilt l 14 loircten / fit^t IC nicf)t§
Zacdfyil.- 15 jMic^ttt Zard/;/!/. Ii; nM\ iiid^tä i nit gott ff m\bex ('•Mt LQTl'l'YZacd
hiebet got AfFA'/ifyil- ben mein'c^cu /•'/ bcm minid)eu .V »ovmocf) A' Debeniu.s enim deo
laudem et gloriani, et in proxiniuni omnis generis ol'ticia sunt conferonda inu 17 fillt 9liigu=
ftinuä l beit)\n\ei l fein FlWXb 18 bife M bifcm PXdfykl a\im\ dfyil.- folgen Zc
nit] n\ä)t^ Zacdfijik onberft H' J9 unb lieb Mtpieten /c/i/( 6? 0 MoxWtm l-QT nit]
nid^tä WXhdfud- ctfuüen U erfuüe VY etfuHe Zncdfyit nit] nid^tä fVdßih i9:iHr,, i ax\^
bis lieb l'Mt /
Sutl^etg äöexte. X, 2 25
386 ®etbii(^fein. 152-2.
«Olli. 13, lobeiiii lic6. xvum6 ipridjt 5. ^4-hiiiI/ bas bie Heb fet) erfuUiuiLi nliev t^cpott,
qleiiclj luic bic 666 lieb ift itbcrtrettimfl aUev f^el:lott.
tDir Erfullungc üer felbcn.
Xc-J crftcn.
©otttv forcfjt iinb (ieb t)nn rechtem gtawBcn unb aUki)t t)nn allen s
wercfcn feft nevtralneii, gon^ blo^, (niitter ijn allen bingen gctaijcn fteften, fte
finb boß obbev gut. Xa geliort f)ev aüeo irac- i)n bev ganljen jcfirifft Dom
glalüben fjoffnung unb ber lieb gottio gefcfjriebcn ift, lintcf)o alles tur^lict) i)nn
biyem gcpott begriffen ift.
Xcc' anbern. w
2ob, et)cr, gebencbci)ung unnb anruffcn gotti» iiaTncn uiinb fernen ei)gen
luimcn [931. ^ij] unb ef)ev ganti lievnirfjten , bac- afldin gott gepveliffet fet), bev
atleljn alle bing ift unb mivcft. Xa gel}Ovt t)er alle-5 tiia-? öou gotti-:- lob,
et)ve, band, namen, fvcube i)nn ber fc^rifft geleret ift.
Xec' bvitten. i.-.
'Bxä) got ergeben, baS alle inifecr Icercf er alleljne tf)ue i)nn un?, benn
biß gepott fobbert epn gcpft arme fecl, bie bo plire-:- nitt fcpu wx gott opffert,
bac' er i)f)r gott fei) unb l)iui i)()r fcijuc- Inercf-? unb namen betouie nad) bcn
ttn)el)en erften gepotten. Xa geljort t)er aües \m-:- uon gottiv bienft , prebiget
(joren unb gntten iiicvcfen ben lepb unter hm get)ft Iju Irievffcn befotben ift, 2«
ha-^ alle nuBer Ipercf goti-j finb unb nit uuBfv.
Xe? Dierben.
äßitliger gcborfam, bcmuticteijt, untertl)enic!ei)t aüer gelnaUt umb gotti-j
i.«ctri2.i8tt)otgefalIen lüillen, ols ber '.)lpoftel 3. 'I^etru-j fagt an alles luiberpellcn, clagcn
lit. 2,9nnb murmulen. Xa gef)ort ber aüeo loas pon geborfam, bemnt, untertbenirfelit, s.-,
eererbietung gejcfjrieben ift.
1 iont Sßaulu? F jiiit $amu'- / 5>quUi« GM)/j ber npoftcl jnnt ISnutu« / 3 jelGigen
ZacdfyU. Sie etfiiÜung be§ crflen «cfcot? 4 (e. r.u 378, ■/) 5 lieic unb fut^t (fovtftt -VA/") VXTZ
nhcdfyih li Deiim aines. euniq? nietiias mn Ijnn (l.)\ t)ni KV.WZaIßcdyil; rechten Zahcdifih
tl bettouhien ^ce{ enbe aX I 7 finb] fein Fl {cljen fyil SJa] ^licr / gi^rifft .1/7' gefd^rifft Q 11'
W onnbcT MP %\t erfiiUung bev nnbcvn getiotS h (k. eti 378, •>) 11 tXjn] c^te EVXYZacdgil-
crc FI ccre h liencbeiunfi cdfifil: nnroljingc j\' fein IMV aignen / l'-i erc / e^r VXY
cl)te Zaaltjil: cet /< cete /' gnnÖ) ftcf' 'nie nl / l)cvnc|tcn -// J-l fvcnbe] fvömbe -V Oft
frerobe Xb hjott ZacdfyU ueiljo m)i gef^vifft 11) 7.0 2ic crfutlung bes britten gebotS. li
16 oueigl^euc JV bot ^e A' tx fehlt N aüe^nc fehlt l t^ü I üju QXh 17 fotbert
FOIXOWhf forbbett // jftt nid)t§ fein A7, jvc§ i.nicftt fein) fnt Zacdfyilc 18 fein merd -Vi
nome ZacdfyU.- lll ))rebig i^/0 VH'XYZalcf prebifcn -\' -JO le^b] lidjam X 21 fe^en /'
:;i' Sie crfutlung be§ Bierbten getot? I> 23 allem i'7 i'-/ ot§ ii> fagt /c/(/( m» fant
SPetcr /'/ IVy S. peter XYadfyil- Sanct 5petcr Zf refiftencif oft ctoge l 24 ^ü reebberturtcnt,
ftogen onbe -V 25 murmeten i^Tl'« muxmcin JVZcdfyil. muxmtU QXb fehlt l ongefiorfam
cdfyih 20 ecrfiietüg OllI.MOPijTVYa ere crtietung / eerbebingc -V fehlt l
2. (fine fiivjc iVotm ai bn jefjn ©cbote. 387
S)e§ funfftcn.
©ebiilt, ianfftmiiti(fcl)tt, guttirfcl)! , friblicfciit, 1Jarmf)crt»tfin)t mib aller
binfl dm lufiic-ö, freunblid)-? l)cr|i, oit allen t)aiiv Ijoi-'". bittcvfel)t (^eflen t\)ntm
ig(icf}cit mcnfct)en, aud) beii fcl)nben. 2)a geboren f)cr aüe lere öon ber gcbiilt,
:. fanfftmuticfcDt, frib, eljnictelit.
2)e-j fed^ften.
Äcu)d}ct)t, ^ud)t, fc^anif)afiticEel)t l)n Uicrcfcn, luortten, berbeu iinb
gcbandEen. 2{uci) inei)icfcl)t ijiin efijen, trinden, idjlaffen, iinb aU \m-j ber
feuid§el)t furberlic^ ift. Sa 9ef)oren f)er alle lere noii ber fcuidjeijt, fafteii,
10 nud^tem, mefftg fet)u , Deten , Umdjen , arBclittcii iinb um mit fcuid)t)ei)l
behalten tv'xxt.
2)e» fiebcnbcn.
?U-mut bee geljfte-:, mttbicfe»it, miUig!cl)t i'eljncr guter im Iel}f)eii unb
geben an allen gel)^ unb öegirbc leben. Xa gel)orcn l)cr alle lere, üonn beut
V. gel)l^, unredjtem gutt, untdjer, lift, betrug, fdjaben, l)l)nberni| be-5 ue()i"teu nm
^cl)tli(^en gutt.
©£•:' adjten.
@^n fribjamc, tjeljlfame l^unge, bie uicmaut jdjabet unb tjberntan frummet,
bic bie uneinigen funet, btc oertefterten entfdjulbiget imb ücrfidjt, bad ift,
20 Ujart)el)t unb el)ufeltirfeiit imn uun-tteu. Ta geluncn l}cr alle lere öom id)lt)cl)gen
unb rebcn, ba-3 be-? net)ften el)re, rcd)t, fad) nnb jelideijt antrifft.
[SSI. Siij] Ter IcMeu liUiel).
S)a& ift, üoüommeube !cufd)ct)t uub Deradjtnug t^el)tlid)er luft unb guttev,
gtunblid), bas atlci)n ijnn gel)ncm lebenn nolnbradjt tuirt.
25 .^snu allen bißen uicrcten fit)ct man nit anber-?, benn frembb, gemcl)n,
ha5 ift gottiS unb bec- nel)ften lieb, bie fudjt nit mao l)l)r ift, Bonbern linv? got
1 2ie crfulhmg be§ fmifjtcn grtots. '- i' \xibUä) unb / firibigtait P fvcbeiom^cit i\
frünb[i(^ct)t I'V fteinblicfctjt TZ ivcuiibligfcit ahnlf./.l iiiib felilt J .•! oüen ßhll l
4 flebti^en -V paciencij l .5 ftib »nb /' «reebe cnbc / r, Sie erfuüunfl bcä jcc^ftcn flcioti. h
7 j^c^t trn / §ut^t lehlt I gefierbcn Xnrdgik gcbötbcii /' N ^lu )' cij^en »nb K enbe
ilaefm I 9 förbetltd) /.■ bc{)of|)eliif / imn unften / 1(> TOav mit MP J2 2ic erfuUung
be§ fi6enben gebotä 4 Sca fictenb Y 13 ?(vmut bc§ geljftce-] Si fentias qiiaiitum tibi, ad
recte uiuendnm, defit mn gutlevn MP U alle gitld^eit -V bem] bcn FX Ki girid^eit N
betrug Y in jetjtti^em F IT Sc^te / Sie crfüttung be§ or^ten gebotg. /, ;.s frontet Z<>
m Dneqgcn (,' jönet T »eriiinnet -V/' ocrionet '* »etlöftcrten '.(' uotbibbet .N' »erfiitjt )'
20 uon / fltjeigen '''•" JJ Sie .V Sei IX. »nb .\. /. \w\iex I Sie etiuniing bet leliten
Jtte^ gefiot. / 22,2-/ Dunbus postrcmis Sic fatisl'eceris , Si pnixinii cönioiluiii iiliii|; pioni.i-
ueris, ueq? unquam coinmodi tui caulTa, ci iiiiuriani l'cccris aiit incnmodaueris mn J:i DOl=
{ommenn I.MPQTVVXZacdgih oottomene 1' uolfummene l> »ottomne /' WcUuft eft oüei;
goebet l 24 ^^cnetn MVU'Y jftenem PXZabcdfyil: ^enem U bem tofomenbcn A leuc, bat
i§ na bit [eue / BotSrac^t FGlMOPQM'f 2r, fielet MP fic^t IC nic^t X ni(^t§ cdfyl.-
25 20 ftembb ii's ift fehlt mn 20 ift (2.) feldl Zai-dfyil gotte-3 IZncdfyil: gäbe! (>
25*
f{88 S8ctbiirf)U'iit. 1-V2'2.
unb bc'3 ncfiftcit , iinnb (x(\\U iidi nbcrntan frei) ^ii cliflcii , bicnft iinb
imUen.
5,50 filiiftu bac- i)im bcn klieii flcpotcii qav orbenlic^ uiiub fiiv^lid)
liegviffeu finb alle lere, bic bem incnfrf)Iicf)en leben nott finb, n.nld)e feo Dcmaubt
linltcn iniQ, t}att er aUftuub cjiitt locrct' Iju tl)un, ba§ i)l)in lüt nott locre,
nnbere iretd Im cvloelen , liie nnb bn Innffcn nnnb bn§ ttiun , ba nidit-j lum
qepotten ift.
Snä Qtlee' ift merdlirf) an(ie|iei)(^t bnmit bnö nid)tv i)n bifjen i^poten
(^eieret ift, UmS bev menfd) l)[)ni feil) ttnm, (äfften ober lum anbern befleven
fol, fonbern )va-i er nnberii, nott nnb ben menfdjcn tt)nn nnb laffen fol, hac^
m}x c-j flrel)ffcn miiffen, bnö bie crfnllnnii fielt l)nn ber liebe flehen anbern
nnb nit gegen nno, benn ber nienfri) tl)ntl, leffet nnb fndjet i)l)m felfa fd)on
^umcl, hab nit ]u leren, Bombern ]u meven not ift. Sarnmb lebet ber am
aller beften, ber l)l)nt felb nidjto lebet, llnb ber lebet am alter ergiften , ber
i)t)m fetbs lebet, benn alfso leren bie tieljcn gepott, baranB man fil)ct, mie
lüenig menfd}en niol leben, \a aVi- el)n menfd) niemant mag Ivol leben, briimb
ßo lol)r ba-j ernennen, mnffen nU)r nn leren, mo lüDrfe ncl)nu'n foUeii, ba^ unir
inol Icbenn nnb bie gepott erfnlfen.
\2U.\ :st)efn.j.
vD€r glaluft
tel)It fid) i)nn brei) Ijelnbt ftncf, nad) bem bie brcl) perfon ber ^el)ligen gottlid)en
brcl)falticfel)t bri)n ertselet merbcii, ba^ crft bem Spötter, bac- anber bem Sot)n,
bnc' britt bem t)el)ligen gel)ft .jn Ijn eligen, benn ba'^^ ift ber l)od)ft artirfell t)m
glalDben, bai1)nnen bie anbern alle bangen.
1 unb] ift, mib ;?"(■/■;/. iiotflift A ^xe^ f,/ill / .V fifjeft bii i^7/' jiififtii ^'^v ir.V firfjft
bu MPh gor] Rani; .V orbeiülic^ VZc övbcutUc^ i/ll imnb fehfl f 4 bem tiicnfrfjcn not
Zacdfyil; bcn menfc^en in jl)u Icuen / '> OoUcn] onberf)oiiben / er fildi afi/ih r, crluülcii
00 ertoeten.oftt Ctt) to (eßcn N l)ie] t)eer / tiDr .V bor FIX bo« nid)t§ Q S ongetogc -\'
ii boen oft toten / 10 bem mcnfdjcn MP bocn oft loten / /; grcljften] toften Onbe «oelcn A'
tofte mogfjc / boiuuUinge ber gebnbe .V i)ernnlliiigt)e ber gI)et>oben / ftefjet l.QTJ^V^Yy,
ahcdglk IJ boet enbe lotet / unb /'ehlt X jc()on /'ihh ! JH (o ucet I 14 olber /'
nie^tS] nit / mä)t XVXYZalycdfyik- fflnb lebet Hebt 7) FJ aUn fehlt dfnil. Ulli, bic
^em feinen (euen: bot i§ bic ^oer etjgfjcn pvoftit oUt)t fuefe, enbe oerg^ete tjocrä noefte. 2Bont
ol§ fint *Pon[n§ fe^t. 2)ic tiefbe fuefct niet bot f)oer is, tnocr bot g'^cen bat '^oor? nocftc to befjocrt /
la \\ä)i W V, \a his (cBen fehlt l niog uicnionbt Xh 17 bo§ (1.)] inilniiit.itcm iiolirain,
quoll null polJiiiius legi Dei fubijci im fatisl'acere mii. mX)x] tuir FO 1 MOri) l'V ]\' X YZahedfifik
lernen (leerncn) MPijTUVXyy.uhrdfiß- \v\x ei f tx Praftat .intern eam faeullriteni
tides in Patreni , Filium et Spiritum ranctum, ile qua nunc dicemus mn 19 fehlt Xh
■20 SluSlegung be§ föloubenä Zacdf(i'il; Kxplicatio Syinboli Apostoüci mn gtaufien F flclouBen /
27 »)erfonen Yf 22 ar^uottigtoljt MP brl)n] brct)n ÄBCDOELMOPQTU borcin FUV
bor inne ,V bovin XZahndffil- genoemt / 2^ geljft liüctjgen Tl eignen T gTjcoltritmtjrt /
^ot)ift] f)&lie|te Zaedyih principocl l 21 bovin / liongen] legvepcn Wovben enbe inl)ongIjen /
2. ®tne turjc gotm a ber ^efjn (Sifbotc, b) bcä ölnubfitc-. llPf)
§ie ift ^u iiicvcfeu bao ')liicl)cvUn) nun)!} iihiuibl luivt. oiiiu cv|tni luni
gott, basi t[t trenn id) glnttid, baä Inav fcl), Inao man lion flott ioflt, (^Idjcl)
ali trenn id) t^latuli ba« |a?(.»iiii|limrfel), limy man imm Inrdcn, teuffrl, ()cU fofll.
!Di§ev glaml) ift meljr el)n txiiii;,eulrf]aiit obber mevrtnuiii, beim el)ii ([iaWb.
5 3um onbcrn tuirt t)n gott geglalubt, bao ift, Incnn id) uit alleljn glaluO,
boy trnv jet), um« non gott gefagt loirt, fuinbevnn iet;e nun)u tvalo l)n l)l)n.
begeb unb cvtuegc mid) mit i)lim (ui linnbellii nnb glamb oii allen Ijioeliffel
er Irerb m^r al^o fel)n unb tljnn Uiie man oou l)()m fagt, nnff Uiitd) lncl)fe
id) nit gtaliibte bem luvcfen obbev menid)en, loie l)od) man iein lob pvel)iiete,
in benn id) glalnb Iet)d)tlid), bao et)n man fvum iet), id) luag-j biumb )iid]t anff
l)tju .^ubaUien. Soldjev glatob, bei eS luagt anff gott loie Oou t)l)m gcfagt
tnivtt, i'i fei) l)m leben obber ftcrben, ber mad)t aUel)n eljnen Pl)riften nu'nfd)eii
nnb erlanget non gott aUe-5 rtac er loill, ben mag £el)u bb^e falfd)ec- l)ert.i
babenn, benn boy ift el)n lebenbiger glalnb nnb ber tuirt gepotten t)n beut
IS erften gepott ba§ bo fagt: 3d) "bl)" bet)n gott, bn folt tet)n anber gbter l)aben,
brumb ift baö morttlin "snn faft Uml gefebt nnnb mitt lilcl)f5 loar i.ui nebmen,
ha-j lot)r nit fagen, ^d) glaluli gott bem '-initter obber Oon bem Imtter, fjonbern
l)nn gott ben Patter, 3"" 3befum ^briftum, O»»" ben l)et)ligen gel)ft. Unb
ben glatnben foU man nicmant geben benn adetm gott , barnmb loirt bie
M gottl)el)tt obei» ^brifti nnb be^J bi-"l)ligni gelifteo bamit betäubt, ba-J UUjr l)nn
l)bn glet)d) ttiic l)nn ben oatter glatnben. llnb tote eö ein gleid) glatob ift l)n
aüe bret) perfon, §o finb bie brel) perfon and) elm gott.
Wai crftc tegll bt^ (ßlaUiücii^.
361) glam'b l)nn töott ben oatter al(med)tigen fd)6pffer
25 i]i)mt\5 nnb ber erben. Tab ift: „W) Perfag bem boBen geljft, aller
abgottere^, aEcr |euberei) nnb mifjgtatoben.
/ !^egtaiit)t F gcglewljet VXY/anh/U. gefltoufcct /</' i bnä cd mar VXYZahrdfifd
:i bati ibt Wor y uaii ben X uon Si'ifdcn ',' viib bov l)i'[I l' Hon bcv lu'll / jndt /'
4 ein mercfung /'/ me^nung LQTl'V tnotjnung Ml' meljnungc .V)7, loaftii Zabr,/!/, topn /
otiinl) l olifcura qiurdani cognitio feu opiiiio mn "> onbcv Ml' >)»] an l'A i Zahrilfi/il.
6 bat ibt iV ialic l> traloen FlXbcdfyik 7 bcgibc Xhf ctmigc /' ouevg()cuc nU) t)cct
cnbc Ott in ii)n ftaiibcn l t)lim] Ijfin AB ijn (J jn (' f)nublcn // allen] onicf) / ■''' er
«erb] Wer / Wirb Zurdf iuelrt)c /■.' .'( gtanbe / glculc » bem menfcftcn / /" bann lior
fein ',' roag c§ Zcilfyil. ir> erlange a ben] bem AlSdO ber EI'Ylic Oiifj Fl bojcS
MPXb i'o%c l'clilt Zacdfyi/.- falfcfj // in coide inipum et liypoeritico »i/t H \m Ziicdfißl
14115 ^n bis gepott /ehtl X 7.5 teljn] nit Xb Ii! toortttein Fl/F mort -V 3nn] ?ln
VXYZabcdfyik Bte^6] nernftie^cl)t / /" gott bis obber fehlt dfyll IS l)nn] 9tn VXYZ
abcdfglh 3nn (beidemal)] Sn VXYZabcdfyih 20121 an l)I)n VXYZabcg au 3n dfil.
21 an ben VXYZabcdfyik gteictjer FrrXYZalicdfyll. 21-22 t)n alle] an alte VXYZabcdfyil.
atlcnn F 22 *ßcrionen (beidemoll f 21 on ©oft VXYZabcdfyil. gdje^jffcr Zacdfyl.
25 ber fehlt VXYZabcdf loiberfagc Xb 26 abgottcrelj, ;',eutierfl) II' mifigtautien^ I'
390 aSetbüc^lein. 1.522.
^ä) ie^ meijti tramen auff fel)n menid}en auff erben, aud) nit auf! mic^
ielb§ no(^ auff mel)n getoalt, fünft, gutt, frum!ei)t obbcr Inai ic^ i)aben mag.
:^s(^ feti melin tram auff femt cvcntuv , ftc ftnb Dm f)l)mel obbcr
auff erben.
^ä) crtnege unb fe| mel)n trelo atletju |SI.«bJ auff bcn 6loficn, nnficf)tlic^en ^
uubegrctifftidien ctinigcn gott, ber lil)mcl unb erben crfcfjaffen tiatt nnb ancl)n
ubir aüc crcatur tft. SBibbemmb cntfclie ic^ mic^ nit für aller 6oBf)Ct)t bc»
teuffcls unb fctjner gefelfcfjafft, bcnn mel)n gott ubir fie alle ift.
3id^ glalnb nt(^t§ befte tnenigcr Ijnn gott, ob icf) Pon allen ntcnfc^cn
tierlaffen obber Dcrfolget tnere. "J
^ä) gtartb uic^t» befte lucnigcr, ob ii^ arm, nnucrftcnbig, nugcleret,
beratet bl)n obber allel bingö mangelt.
3^ glatub nicf)t-3 befte loeniger, ob lä) el)u funber binm. Tcnn bißer
metjn glatnb foE unnb mnffj fcf)n.iebcu über alles iüa» bo ift unnb nitt ift,
über funb unb tugent unb über allec-, auff has er i)nn gott lauttcrlic^ unb i.'>
vel)n fic^ Ijattte, tnic mi($ ba» crftc gejjott bringt.
5c^ begere aud) telinn luiicfjenn Oon l)l)m, l)bn tiuoerfuiJjen.
3c^ tratt) bcftcnbiglid) Ijnn Ijljn, toie lang er oor^cugt unb je^c i)t)m
Iel)n ^iE, |el]tt, maff.j obber loeljfee, feonbern fteE es aEc-r- fjeljm fcljnem gott=
litten tüiEen tjnn etjnem frel)en ridjtigcm glamben. ■-"
S,^o er bcnn atmed)tig ift, tnav mag ml)r geprcdjen, bov er nü)r nit
geben unnb tt)un muge ?
®jD er fc^opffer [)l)mcE unb erben ift unb aEcr bing el)n tjerr, incr teil
ml)r etit>a-j ncbnten ober fd)aben? ia line moEcn ntl)r nit aEc bing Iw gutt
lommen unb biencn, toenn ber nU)r gut gan, bem fie aEe getjorjam unb äs
untertljan fei)n?
1 »ortTulDfiit -V tcljnc I'.V tciitcm /// (rtjncn Ycd taincn /' 2 frumidfct)t VY
frötliiäe^t -V fvomirfcit Z fvümigffit c fröntfait /' ftömtcit dijil.- fromfcit n obcv frümbtcljt b
3 trohj] Dertrotoen F ttawen irXhcdfijih BortvuMJcnt i^' tratt) T treütt) It" icljeii ///(/.■ 5 cr=
ttigc f erhjcge unb fehlt l Irctt)] bcttrolDcn F ttoloEn H'Shcd/U- ttortruhient N tratt) QTYa
bcn] bet)n Q 6 un6egr£>)fflicöcn fehlt VXYZabcdfi/ikmn gefcopeu X flefc^affen VXYZ
abcdfjik atlcl))! fcldl l 7 crcaturcn l .'» iiic^t Y on föotl VXYZabcdfßl 10 loerbc Q
tt)crbt -V h)crb b Jl bcftloniigcr J' VJ mangeH] gftctiracE fjobbc -V g^ctirecdf ^itbin l
13 nicfi§ -/-" U ©tauben dfr/ \oü unnb fe/dt X itoemnict bouen l J5 tugent] botfj iV
on ©Ott VXYZubcdfgik (outer IcdfjU; ()uer l Ifi bringt] leert / 17 teniptccrn l
18 BerttolD FI getrott) /' »ol^orbic^ l jncn V ouff ^n XYZabcdfyik crä TF »cr^cudjt
FILMOPQVWXYZabcdfgih BortuctI) -V 7!» öif] ftittcn X tcten l fteU es] fteUe /
oDc in Jljncn X l'Jl20 göttlichem Q 20 rit^tigcn EIPVWXYZacdpjik opß^eri(^tig5c i
22 möge f 7 3.5 ein ic^öpffcv /•' ein ic^opffer / ecn icf(et)t)er l Sd^epffcr Zacdfyik- ^^mclä
IVXYZabcdfißk iftmtiil bing] crcoturc / 24 tt)olben A' iuQe ^ 2,5 ber | er VXYZabcdfjik
gutä FZacd;/>k gut gon] gunftid^ iä l güttcS //' gutS Xb gütte? günnet IT gon /'
26 »nbert^on TVf finb VXYZabcdyik
2. eine futjc Joint !•) bei ölau'bcu^. 391
£ie weijl er beim gott ift, Bo "iufl cv uiib lueljB wie erfe madjcii iiütt
' ml)i: ioH aiiff-5 6efte. 2ic ivcljl er unter ift, feo tfi( cv& nuc^ tf)un luib t[)utt
es f)er|lic^ gerne.
S)ie nje^U ic^ bnran nitt ^rteljffet uub fe^ mci)it tralu alfeo Ijuii l)l)ii,
."■ %o 6l)iin ic^ gelniB fcljn finbt, bienev iinb erbe eWiglid^ unb loirt ml)V gefcfjefjett
toic icf) glaiüfi.
tDa^ aiibcc teijl.
Il5tb 1)11 C\f)cfum (^"f)riftum fel)nen cijiiigeii iol)it uiifjcrii
f)crn, bcr empfangen ift iion bem ()ei}ligen gcljft, gcporen im ii
'» bev iuncEfratuen 53hnia, gelitten unter -^^untio ^pilato, gccrcntügt,
geftorben niib begraben, p^i. 23 ii| 3!l)bber geftigen i;n berl)el{e, am
britten tag aufferftanben nun bcn tobten , auf f geftigen ^um fjljiucl,
8i|enb feur redeten gottiv bcö almccf)tigen Uatter, noii bannen
3r ^u!uiifftig ift ]n ricfjten bie lebcnbigen nnb bie tobten.
»5 Ta-j ift:
3d^ glamb nid)t aüelinn, ba-j ^fnl»'-' C?l)riftn5 mar()afftiger einiger
gotil fo(}n ift ijnn el)ner einigen gottüdjen natiir nnb »ueßen üon emic!el)t
ijmmcr geporen , ßonbernn and) bay l)l)m üon bem nattcr alle bing unter=
tnorffcn finb nnb aud) nad) ber mcnfd)el)t mel)n unb aller bing el)n [)crr
2" gefc|t ift bie er mitt bem oattcr nad) bcr gottt)et)t gcfd)affen l)att.
^d) glamb ba? l)nn ben imtter gtalnben unb Im bem imttcr niemant
fommen mag, loiber burd) fünft, luerrf, luirnunfft, nod) aliec' ba-j man nennen
fan t)n f)l)mcl unb ouff erben, benn aQctjn l)n unb burd) j^icü"" (5f)riftnm
fel)nen el)nen fpfin, ba-J ift, burd) ben gtaluben l)n felmen nnmen nnb ()irfd)afft.
s"- ^\ä) glamb feftiglid) ba-5 er ml)r yi gut empfangen ift Pon bem l)ci)ligen
gel)ft on atlcS menfc^lid)^ nnb flepfd)lid)-: loerd on Iel)ptid)en Pater ober maiiß-
1 btrmod^ l m] »nä E luaifit /' et c§ VXYZahcdfgik 1J2 mit mii: iiiadjc lU
mtil ni^ malen -V 2 bot olber befte -V 2,3 tl^iil tic c? gcicn U'/ neq! est aliiul
upus, r|uud aH|ue lubeiis rufoipiat. atip iuuaio huniiues mn 4 \i) aii(^ barait / Ivanen
FlXbdfijih ttcünj H' ootttuiDcu A' otgo fehlt Yl Qnn] aiiff VXYZacJfyil. 3 (ein dienet,
ja Äinb/i nt() »Dcrt -V 7 tcl)l bc§ ö(ou6cn§ />' .v ^u] on VXYZubcdi<j'd- UN bev
bis tobten l'elill dfyil. !/ cntjfangcn ///T dolitgcnn /" Ijeitsen .V ;'J ntogtjet / 9cll)bcn A'
11 5?cbcr g^cclömcn l ju ben tjcQen FJ 12 ouffgcforcii gen VXYZabc Cpgfjcclömcn /
^umj feu CDF jii GLMOI'<jTn' lu C ju ben Ijljmeln Fl 13 jn bcr Fll' \nx ber .'/
getca^tcn P realem l)anbt .V »ater§ FMTVXYZabc uottetä JIILPQUW »abct§ -V
14 er fomcn toitb c (unfttig / l'J \t^n X feinb b nod^ Qa 20 bie] wie H' gcjdöaffen
ift DWabd 21 ba§ niemant Ijnn (on VXYZcfi/i) LMFQTUVXYZabcdfyik nieniont feldi
LilVQTWXYZabcdfyV; 22 tocbet FOIMOPn'Xbdf'jil notf) bocv gtjclccrtheljt, »ctftont,
oft wertfen / 23 im §imct Zacdßil: fjljinetn Xb 21 er)ni%i Fa IQ TCl'XYZabcd'jil:
oljnigcn MP cnigcn -V cnigt)cn l \)n] an /•■ cft f^nct bontinacij oft Ijccvirfjappljc / fcljncm (2.)
IIIVX^' ^mi)a\i I-l-'GlMOPQTVWXYZabc 2f i'J Cierrfc^offt. Scr cniDfongeu ift Bon
bem ^eiligen 6cift. 3d) dfgih 25 cnpfangcn IX J6 on] Dn on U' mcnfc^tic^ k ftcifc^licf) k
26j392, 1 Wtxt, fonbcr man? toc bocn, op bat l manßjaet^ -V monjamcn P man§fomc n'
392 Setbüc^Iein. 1522.
fntnon. auff ba^ cv mcl)n unb QÜcr bie t)n l)l)n gletobm funblic^, flcl)fc^li(^,
urtreljne, DerbQnH)ltc^ empfengni^ retjntgcte unb gctiftlidi mnc^cte biircf) gnebigen
lotCen fet)n-:- unnb bc-S Qlmcc{)tigen Pattcrc-.
"^äj glalrti boä er tiiljr gejjoren ift öon ber ret)nen tuticffraroen '33iarien,
on allen fdjaben l)t)rer leljplic^en unb gct)itli(f)en iundfrntficijafjt, auff baS er ■">
noi^ orbnung lietter(icf)cv barml}cr|it!el)t mctine funbficf) unb Perbamptc gepurt
unb aller fet)ncr glatrfiigcn geBenebe^et unfc^cblic^ unb reljn machte.
3(i) glatttB bae cv )ei]n Iel)ben unb crcuts für mcl)n unb aller glainBigcn
funbe getragen ftat unb ba burcf) aüc Iel)ben unb creu| gcfegnet unb nit allel)n
unfdiebltt^ ßonbern auc^ f)al)Ifam unb iioä) Oerbienftlicf) gcnmtfit (latt. '"
3«^ glalii6 boi- er geftorBen unb tiegraBcn ift, mel)ne funb unb alter
fetiner glatcbigen ganti |u tobten unb kgraben, ba|u ben Iet)plid)en tobt
ertourgt unb gan^ uufdjeblitf), nutitic^. f)el)lfam gemacht t)att.
3ct) glatrib bnc- er |u ber fjelte nt)bergefttgcn ift, ben teuffeÜ unb attc
fel)ne getoallt, lift unnb bofe[)el)t ml)r unnb fetmen [a?I.s?7l gtatnBtgen 3U bempffen is
unb gefangen ^u netjmen, ha-:- ml)r ber teuffcl t)l)nfurt nic^t fdjnben fan unb
int(^ t)on ber ^eüe petjn ertoßet, bie fetben anii) unfc^eblti^ unnb Derbienftlid^
gemacht.
^sä) gtattiB ba^ er fei) aufferftanben am brttten tag non ben tobten,
m^r unnb allen fetjnen glatnbigen ei)n netoeS leben ttu geben unb al^o mit -'«
llf)nt Ijnn gnabcn unb geljft ertoeäet fiatt, [)l)nnfurt nljmmer tiu funbtgen,
ßonbern t)f)m allein feu bienen Ijnn allerict) gnaben unb tugenben unnb alfeo
bie gcpott gottt§ erfuEen.
3^ glatob baö er auffgeftigen fei) ^u l)l)mel unb Don bem öattcr em=
pfangen gelüatt unb eftre ubir alle engele unb crcaturen, unb alßo ft|et |u -^
ber rc(f)tcn t)anb gottis, ba» ift, er ift el)n tunig unnb l^err ubir atte gotttl
/ alter ber bie FI aUc ber be i\' on t)^n T an j^n XYZahcdfyik ficiilidö Z
2 unreine fehlt l tierbomIi$ FUVWYZacfyil: torboembc JV öerbamlic^c Xb rainiflel !i
moii^t / mottet */' borc^ fljnen N 3 fe^n§ feJdt X feinen gil- 3'i4 S5ater§. ©eborcn
»on ber 3ungfroh)en ÜJiario. ^^ dfgik 4 mtjr] to^t A iungfrarten T ntogljct / 3))orio
FJMPrXYahcdlYd- 5 mofl'^eboeni? l 6 naä) FGILMoPQTVVWXYZahcdfgih
orbnung] i^iiiing'^e N hjcrttici^er Q 7 gtehj'bigen E gfouien /' fegend Zacdi/ik fcgnct /'
önnfc^cbticfie 0 T'8 mo^ete. Gelitten trnter (onber /') 5pontio !piIflto. 3c^ dfifd- 8 leljben
unb fehlt X <J fünber TT barburc^ /' 101 1 ^at. ©ecreuliiget , ©eftortcn ünb fiegroben.
3c^ dfffilc Ulli 3d^ bis %aH fehlt l J2 borjü h Vi taetticE, 6n 5et)t6am X 13',14 Ijat.
gjibet gcforcn jur .^eUe. 3c^ dfijik 14 neber glieboelt l M lö ciUen feinen /' /.> bempffenl
te niet boen l Iti l^t)nfurt] filjr na X nid^l fehlt I nic^t met b IT tetteu fehlt Zacdf'/H-
felbc nu aurf) MP 18 genindjt Ijatt Xb 18; ]9 gemacht. %m brüten tage (tag/) auff=
erftanbcn fcon ben lobten. 3c^ dfr/H- 19 »an ber boot / iO aUc feljne ABGHLMOQV
geloubcn T 21 t)infür b »orban nicfjt niecr X 23 ju erfülle Xh 23 21 erfüttcn.
9lufigefaren gen -^limet, ©i^enb jur rcö^ten .f)anb ®otte§ !c. 3^ dfgU- 24 auffgeforcn fei)
gen VXYZabcdfgik opg'^eclöme i§ t5 l Satter fehlt Y 24J25 ent))fangert V enlfangen <)t66e .V
2.> fifecn TT fittc X 26 fönig LQTUVXYZabcdgik
2. (Jtne futje gotm b1 be§ ©lauben». 393
güttev 1)1111 t)i)mell, f)ett uiib erben. SerCjalben cv i)elffen tan mi)r unb ollcnn
glalobigcn ^nn aEen un§crn nottcn, loibbev alle un§cr Inibberfodjev unb fet)nbt.
^d) gtatoli bac- er Inibcr fon bonncn Hon bcm lnjnicll fomcn toirt nm
iungiten tag ^u ricf}tcn bic köcnbigen, bic bcun crfunben tucrbcn, unb tobten,
5 bic t)n bC'5 Oerftorlien finb unb alle menfc^en, aüe engel unb tcuffeÜ für fel)n
gerid^ts ftuel tonten muffen unb l)f)n Icliplicfi fcfien, mic^ unb nllc fcljnc
glnlnbigen |iu crlofeen oon bcm leljplidjcn tobt unb alten geprccf)en , unb
ttuftraffen elüiglic^ fel)ne feljnb unb Iribber fac^er, iinnb uns Don l)f)rer getooEt
elriglitfj ^u erlogen.
'« "^^i britte tcijl.
36f) glalüb ijnn ben l)el)ligcu gel)ft, ctinc f)et)Iige G(}riftItcf|c
firc^e, el)n gcmcl)nf djafft ber f)cl)Iigen, el)ne üergebung ber funb,
oufferfte^ung bej flei)f(^e5 unb ttjn eloigeg leben. 5tmen.
Dal tft:
IS 3<5 glaftb nit aÜetjn , ba» ber f)Cl)Iig gcljft el)n martiaff tiger gott tft
mttt bem natter unb Äof)n, feonbcrn nud) t)u unb l^u bcm imttcr burd)
d^riftnm unb fel)n leben, Icljbcn, ftcrben unb atle--- \va^ üon i)t)nt gefagt tft,
niemanbt fommen nod) ctthia-.' bcffctben erlangen mag on be« l)el)ligcnn gel)ft§
tüerrf, mit milchen ber oattcr unb Sof)n mic^ unnb alle bie fcl)itcn r[)urct,
2« ttictfet, ruffct, |eud^t, burd) unb l)u 6t)rila3[.3?8]fto Icbenbig, f)cl)Iig iin bgel)ftlid)
mad)t unnb alfeo tjum 2>attcr brengt, bcun er ift ba«, bamit ber Datier burd)
ß^riftum unb ^nn 6f)rifto allec' mirrft unnb Icbenbig mod)t.
-^ä) glalüb bas bo fcl) auff erben Bf Igelit bic toctlt ift, nit me()r benn
ctinc £)el)Iige gemctjne 6t)riftlid)c fird)e, ttiilc^c nit anbcrc' ift, bcnn bic gcmcl)ne
25 obber famlung ber bcl)Iigen , ber fruntraen glalnbigeu mcnfc^en auff erben.
SBilc^c burd) ben felbcnn r)cl)Iigcn gct)ft Dorfamtct, crtiantcn unb rcgiret iDirt,
unb tegli^ t)nn ben Saciatncntcn unb loort gotti« gemc()ret.
} >)nn] Ijm VXYZabcdih cnbc in ber ectbtn l 213 Jeinbo. S5on bannen er fomen
loitb ju tid^ten bie Sebenbigcn »nb bic lobten. Jdö dfgik 3 »on bonncn fehlt I oon bem]
»om /' »on ben VZac Rinteln ac 4 tobten Tl' .5 ^n be§] Botl^cnn -V otlc mcnfd^cn
fehlt I feinem Zacdgk 6 rid^t ftuH 21 rid^tcrftul P ftutt F >)]^n fehlt .Vi ,' prcd^en .1/
S in ber emiii^cit l un§ fehlt MP jrem /' 9 in ber ctoidöe^t l jucrlebigcn Xh 10 te^t
be§ @Iaulen§. lY bcet be§ g^ctouen^ l 11 an ben V.XYZabcdfgil- 11 13 e^nc bis 9lmen
fehlt dfgil- 12 c^ne fehlt Zac Junben VYZac fünbcn Xh 13 ctjn fehlt VXYZabc
14 %a% ift fehlt Y IT leben »nb b Ic^bcn fehlt acdfijl: IT'IS unb (2.) bis wog ffhlt »i?»
18 bcffelbcn] boftelbcn AVVIU'W bei fclbigen 7yi7.- fehlt l Bcrcrig^cn / l'J wctd^cm
FIQXZabcdffil- loeltem ->' hjitdjcm V onb ber fon )' tl)urcl] onftedtt l 20 ijcuct)t] ett
iuedt / burd^ fehlt l bord^ ß^riftum »nnbe in X 21 gu bem / bringt FOIOPfi'Xbdf</ik
))ringt -1/ 22 oHe bingt .V murdtl F lourdet / 22J23 mad^t (machet /'). ©ine ^eilige
G^rifttid^e flitd^c (fiird^ /). 3d^ dfgik 23 fc^ fehlt 1 fetjn 1' 24 ß^riftcnlid^c LMQTW
bic fehlt HP gcmcin^eit -V 24!2ö bie »ergaberingc ber l^etjtigc l 2.5 Scrfamlunng /"
2$ felbigen dfgik ^ailgc .1/ Dcrfamett Q »erb Xb 27 toglid^cn P
394 i'dbüd^Icin. Iö22.
^d^ glQtrb bac- niemant tan jclifl tucrbcii, bcv lüt ijn bißcr gcmcljiic
erfunbcn iDtrt, cl)ntretf)t(tcf) mitt \)in liaLItcitb linit cl)iicm glnlobcii, lnortt,
incramcntctt, tioffmmg unb lieb imb fei)n ^ube, fc^cr , lici)b ober fuiiber mit
1)1)1- fcitg »erbe, c^ fei) beim bah ev fid) mit t)l)r ooiiimc, rovetjnigc unb 1)1)1
glei)cf)formig liierbe l)nn nllcn bingcn. »
Oscf) glalnb, bnc- l)n bifeet gemeljiie ober (>l)riiteiit)ei)t nllc bing gcmci)ii
fitib uiib eljiiß iglicf)en gnttcr beo anbcrn et)gcn unb niemnnbt id)tc' ciigcnn
)ei), bnrumb ml)r unb ei)uem iglic^en glalüBigen nüe gcpet unb guttc iDcrd
bev gautien gemel)iie t.ui Ijulff fomeu, bel)ftcf)n iiiib ftercfen muffen tut aller
ljel)tt i)nn leben unb fterbcn unnb alßo cl)n iglid)er be-S anbern purbcn tregt w
®ai 6,2tütc ©Quct -^^nuluö leret.
3d) glaub bac< bo fei) l)nn ber fetten gcmclin unnb fonft nlirgcub
bergebuug ber funb, bau auffyr ber felbeii nid)t l)clff luic biet unb gro^ bie
gutte Iterd l)mmcr fcl)n mngen Ijur funb bergebniig, a6er l)nncr ber felben
nitt fcfjabc, toic biet, groffs unnb offt gefunbigct luerben mog .jur ucrgebung i^
ber funb, Initcfje btcl)bt mo unb mie tauge bie fclbeu einige gemebnc bleibt.
3)iaüi,.is,isälliicf,cr (5t)riftuu bie fc^tuffeU gibt unnb fpricfjt Wattl). 18. älnivi l)t)r loerbct
auff bl)nbeu auff erben, fot auffgepunbeii fcpu pn bcm tjpmell. Teffctben
glcl)cf)en tiu bcm enheteu ^etro an ftatt unb bebeuttung ber entu'leii epnigcn
maitö. iG,i9fivc^eu llcattl). h>. älniv bu Inirft auff bpuben k. -'u
Zsä) gtalub ba-j bo ^ufunfftig ift cl)n auffcrftet)ung ber tobten pn loilc^er
burc^ ben felben l)eptigen gcpft loirt loibber anfferUierft liierben alley ftepf(^
/ ncmeinljcit A" 2 hjivbt. unb co .V'/ elinlvcctjtlicf) AI/ ciutvedjtinlid) lacdik ain=
ticdjtiattic^ / IjoUcii iliJ.Xb (jolbc -N' getaubigcn Wort / 3 Sacrameitt FYacdfijil;
3ubc (3ubc 6), §cl)bc, te^cv V.WZabcdyil. ^nh, ,pQt)b, Meljcr / Siicidt, '^et)bEn oft funber l
liuleus, geiitilis, lisereticus mn tcljcv fehlt LMPTU I lucibc] »Bevbcii / tliad^ loorben /
berjcmc J/ t)^t (S.)] bir GO .■),6 bingen. 5Bic ©cmeinc (öemoin / i bcv .^iciligcn. 34)
dfyil- rt geiticinfieit .V 7 (iiibj (I) A' unb (J.) fehlt Zcdfifd- iljlidjcn fl ibUd^cit -V
gi'itter] ^üttev GO anbcv 31 ctjgcns- (1.) l> id)t§] nid^tä D^yXYIl cljgcnn] cljgcnä Y
.V ijcblicijen .V g^clouighcn incuid^cn / 9 gemcinlieit .N' hilft FHILMPQTUWb fictj
ftee .A7< mid^ fterdc Xh lo i)nn] m DHXh m W Hebtic^cv A' tiürbe XZuhcdf<jll;
turbe Y toft / btogc ,V n Saut IZ icit ©aintf). / IfJ-J 6>al. ö. tcret (teevt fy).
Sergcbiing bot ©ünbcn. ^$\ dfijih l> bot ftl)" -^ iicmeinljeit A' unnb] ufi bao Xb
J3 füuben fiil.- iclbe VY iclbigc i 14 guttc WX! guten b möge IT \n bcv /•'/ in Xb
\db\a,tn dfill ir> iiitt] nid^S T gcjunbet / ;u bct /Y .yi O'/^tJ//// jn Xb li! fette
FlVXYb fetbigc Zacdfiß gcmcinljcit K 17 Slott. 28. // "JKatt^. am .18. T motllici
am .jcBüi. b «Dlatt^. om ac^jc^cnben Kapitel c J7ilS 9)!att^. om (om fehlt l) is. 6ap 2ßa§
iv auff Svbcn lofen luetbet, fo(( auc^ im ■&imel [oft fein, leffetfcigcu dfi/ik 18 »ij locftcn A'
fipgelocgct A' i)iiu ben Z im c 1a feldcn y leffclbigcn Zac l'.i cingelcn (l.) 1 cnigen .V
entictigcn A7; cinjeten ('2.) I enlicligcu Xb ain^cln /' ainigc .'//' ber ftunbcrn cnigen N
unb einigen (ainigen /) Zncdfifik JO fivrf). 1' 9:iatt. 2iy. II TOattf). am Hi. '/' ^Jiatli. jtt. Y
■JJlattliej om fct^jcljcnbcn Pnpitcl ' ^fllallt). om .IG. ßop. ?lUeä dfjil- »ploeficn .N' bljnbcn op
erben, bot ja! g^cOonben iBcfcu in bc l)cmcl l lioj^l auff evbcn lofen loivft ic. Stuffctfte^ung
(auftetfte^ungc ijkl) bc§ Steifere?. 3c^ df-ßk 21 bo fehlt X 22 fcHJcn] fctbiflen f fehlt l
bovMjccIet -V
2. WiiE futjc Jotiit h) bei ©loubcit», ri bf* ilktctiiniet-;. 395
bai ift qUc menfc^cii iwdi) bcm lcl)b obci flel)ftf) frum unb bb^m , alfeo bn---
eben baä fefb fte^^c^ [Sl. ß 1] ba§ geftorben, begraben, öorlüefecn uiinb mnncficr
Iticljfe inubfomen ift, Iribbev fomen foH imb Icbcnbig Uicvbcn.
^\d) glntnb ba-j nod; bcr Qnffcrfte()ung jel)ii luivt elju cluigec' leben bev
!^ct)Iigen nnb ettiiges fterbcn ber funber unb l^toeljffctt on bem allen nitt, ber
nattcv buvcf) bcn ^obn :^\[ieiiim Pf]viftiint unBcrn i)m:n mit unb l)n bem
I)el)Ugen gel)ft »erb mi)r bifte ftucf alle laffcn geicf)cl)en, bao lielift 'hinten, baö
ift Ge ift trcnjüd) unb gelDiß wäre.
[2c.j ^,1^ liattcr mif^cr.
lu ©orrftebc nnb licrci)ttungc
tju Bitten bif ficBcn Bitt hon gott.
a32Itter unfeei bcr bu bift i)m l)l)men.
Sie meljnung:
•D almerf)tiger gott, bie tnel)!! bu burd) bel)n gruiibloff^ barmbcrl!ic!ct)t
>5 nnfe nitt alleijn Iju gflaflcn, fjonbernn aucf) gepottcu unb gelerct b^ft burdj
bel)nen einigen lieben feo^n unfeern l^errn 3'^cfii"i t?l)riftnm, ba§ ft)t)r burd)
fel)n forbienft unb mittcU bid) einten Imtter arf)teu nnb nennen foücn, fo bn
bod) biUid) nad; aller gercd}ticfel)t etjn gcftrenger rid)ter iel}nn ntodjtift über
unB funber bie >ut)r fto Oiel unb fdjlüerlid) luibber bel)nen gottlidjen aller beftcn
toitlen getban nnb bid) ertiurnet b'ibeu, S^o gib nnfj burd) bie felb barm=
l)er^irfel)t ijnn unßer bcv^ el)u trofttidje IjuDorfidjt bel)ner üetterlidjen lieb
unnb laff,3 unß empfinbenn ben aller lieblid)ftcn fd)macf unb fiifficfel)t ber
tinblid)en fic^erlje^t, bas luljr mit freubcu bid; el)nen imter nennen, tennen,
20
1 im^ FGIOUVWXYZahcdtYik gubt Biibc qhjabt N ftome dfijlk l'ö§ /'/ iojc
di'ijih ■> bofjciliiflc Zacdfyih- flc^jj Q liorluegcn] uotratet X 2j3 mandjevtet) inelifc Ih
3j4 werben, »nb ain (Sreige^ Ccben. ^ä) dfyiL 4 im^ FILMOPiyrrvWXYZabcdfgih
5 tin eljn ewigl 1' on] an FclULMXOrQTVVWXZahcdf'iü. allem Fl aUc N 7 Werbe
I.MPQTUVXYZaUdijik ni^r] wir b alle befc fturfen boevgtjeieit l l^e^ft] ift ZacdfyU-
ij %as, »attet unßer] 6l)n !ur^ form beä '4>a'" iiofler ju »orflen »nb ju betten, für bie Sungcn
linber ^m (?[)riften g(ou6cnn. ®. ÜK. S., hierauf die Vorrede Uns. Ausg. 6, 11, 4 — 15 II
10 Sorr'^cbe unb fel'lt l 11 titt] gcjcebe .V v> in bem FX 13 motinung ift. F 3)let)nun9
ift /// 14 bie Wc^U] nad^ bem .\' grunttogcn milbc barm^ortic^cit .V I'oteras efiuiilem
omnipiiteiis Deus, luum purlequi ius, et feucrum in iios peccatmes f.\erccre Judicium, (J toties,
et tam grauiter contra uoluntateni tuani rlelinquerinius, tcq? offendeiimiis, Verum, cum per
mifericordiam mn 15 oK^en A 16 fun II 1TI20 fo bis ^abtn /eklt mn 18 aller]
ber/ gcred^tigtctjt /> ftrenge A' ftrenger ^/Z- med^teft 6'f> möd^ftcn i /!; armen ßunber A'
le^ber %o X ftcrtirf) Q bet)n V btjncn tilgen bcncb^eben gotlüen -V boftcn 00
20 getfton /' erjörnet fcrjornct I")' feiten 7' 20/2/ bc ijuluen b^ne grüttofteljarmficrtigteit .V
21 bn^em ^crtc -V 22 emjifinbcnn] fpoercn unbe befinbc X liebtid^iften gefc^mad / 2.5 mct
btifco^) l
396 »etfaücftlein. 1-S22.
liebelt unh nitruffcn miigcu l)iiit allen unfecvu tiobteii. betjütt xm^. has m}x
beljn tinbcr blcl)beit iinb nit iunid)iribcii , bao \vi)x au% bl}V aller lie'bften
nattev cl)ncn ciicf]vc(flid)eii viditev imnb iinß ielb aiiß tinberii t;u fetinbcn
mad)cii.
Xu Irilit and) ba-j iin)v nit allein nattev, feonbern t)nn gemeim unBcv ^
iiottcr bid) nnvnffen unnb alfeo etintrecf)tlicf) fnr alle tampt bitten. Xarnm'b
gib unß etjn el)ntrccl)tlid)e brnberlidjc liebe, bao lutjr unß aEjampt nuirtiafftige
bruber unb idjtticftcr crtcnucn nnnb adjten unnb bic^ el)neii gemel)ncn itu§crn
lieben natter fnv alle unnb i)berman bitten, al§ el)n finb für bas anber,
|S9t. 6 iij gegen jcljnent natei tl)ut, laß nicntant unter unß bac' feljn fudjcn obbcr m
bc§ anbern für bl)r norgefien, feonbcrn abgctban oHen f)aff3, nel)b unnb ^hiitrac^t
unfe al* bie Inaven frumen gottiö finbcr unter cljnanber lieben unb al^o
et)ntred)tlid) lagen mngen nit meljn liatter feonbcru unfecr öatter-
5Iuc^ bie tiiel)ll bu nirfjt cijn lei)plid)ei Patter bift, bev aufj ber erben
ift, ßonbernn ber bu pm l)l)meE bift cpn gcpftli($er Patter ber nit ftivbt unnb is
ungcinili,5 ift unnb pl)m felb nit belffeu mag mie ber prbenifi^ nnb lepplidje
Pater, bannt bn nuß ank'pgift, mc nbcrmeffig bn cpitii beffcr Patter bift unb
lereft |el)tticf) Patterfd)afft, Datterlanb, frcunb, gutt, flepfdj unb blutt für b^r
porad^ten, S30 gib nuß, 0 rmttcr, ba-? irpr and) bepn bpmlifd) finb fet)n
mugen, lere unf5 ber feelen unnb bec' l)pnilifd)en erbtcpll-j aUepun marnebmen, m
bas unfe ba^ ^epttlidjc Patter lanb unnb prbifdje erbgut nit bctriege, umb=
fange, l)t)nbere unnb ganti tm prbifd)enn fpnbernu niad)e, ba-j Irpv mit redjtcni
Uiarcn grunb mngen fagcn: Ü bpniclifd)er Patter nnfter nnb mpr marljafftig
bel;n t)l;nilifd)e finbcr finb.
/ mogfii ir bol] botnil ('f;/U /, -' lut) l)t bl)iic leutu tinbcr .V :? nioegljc
l'Iiucn / uorltcvcfc »\' i';3 \vt », bie ßl)t) onfc minlitc Babet jljt / :.' licljftor GOacdijik
3 ic^tetflife .V fa^redtüc^cn ffä- tinber AJiCDGBL.MorQTUVWYZacdfyi .; Ca
toultu iV ijnn flcmelju feldl m n 6 Eintrec^tigttidö ledgih atntrec^tigttid) /' fompt
fehlt I 7 cinbrnc^tigc .V brübcrlid^e feUl Y tie'6cn ACDQOUW altofiamcnbc J\' alle '
wat^afftig ao S Sd^lticftctn /' Sctennen -\7 H<ß cljnen hi.t für fchli J i) für
(tut 7'U) unb alle y>/-jU "/'',' '/TU' /i9 Bater] leuc »oberW ?i obgct^on 11/ ,5h)ct)trad&t -^
12 itnfel »n b »nnb /' ons allen al§ / tinber 8ni>e§ N unter l'eJdl I i:i eBnttec^tigfttcf)
U.\Zhcdi/i ointrec^tigflic^ / möge IT 14 CS nadö bcm A' auff erben IWYZalicdfyü-
7.5 6onber LT unnb| mä) LMPQTZacdfgik ir>ll6 tnb gcloliS -V, 16 ift ober
MTZcdfgik mag] mugc /..!//'(,' ?■ tan -V can / 7« 77 loic ber irbifc^e fatcr /'/ /fi jibiid^c
XZabcdfyik 17 onfeet)gift| to fcnncnbc gifft -V wo aiierfloebigen .V böffcr G |)öfjer "
18 freunb] cogiiatos mn flel)jdf)iS .\'li /.S'//y cariieni qiic>i|; et sanguiiieni, et quicfiuid taiide
lublime in niuiulo eft v>n l'.t Bn? od^ Icue Baber A' tinber VXYZabvdfijik 20 mögen U'
erffgubeS X 21 betrüge /'/ Jl 22 umbfange] boftvirfe .V 22 t)rbifc^c )' tinbcr .1/7'
2:i watcm lAlPlVXYZb wäre y IBarem rechtem l' mögen W filjmtifc^en // 2t fein l'lIIXb
fcljnb GOQ fc^en LMPTUVY fein (feien n) mugen Zacdfyik
2. eine fiirje ?^otiii c) bc? ajatetimiet?. 397
l©ic erftc üitr.
©etie^ligct löctbc bcl)ii iiame.
Sic mel)nun9 ift:
0 almed^tiger gott, (icbcr l:)l)inclifd)cv imtcr, beljn t)ei)licici- immc luirt
Qufl bifecm elcnbcii jamertal lcl)ber fjo mand)feltii^ uorunlicljliflet , neileftcvt
unnb c(efrf)ined)t, liiivt pieten binc^cn t" flccDflct, ba bel):i elire nit an ift, loirt
aud) l)ii inclcn ftiitfen iinb lui luiibcnn mitH'vaiHl)t, ba-j aiid) ba-3 fd)cnblicf)
(eben icotl ei)n idjaiib unb iiiieljv beljnv t)cl)ltgcii luiinen» moc^t l)ct)ifen.
<B]o a,[b miB bei)n gottiid) (^iiabo , bn-j un)v iiiiB l'ov aUe bcm öefiutcn,
bas nit ^u c[)v unb lob bcDiico l)ci)lincn luimcu-? voi)d)t. •'öilfi bn-? aEc l^cuOciei)
unnb falf(^e fegen abgcttian tuerben. öilff bn§ allerlei) befc^loercn be§ teuffel§
ober c-rcaturen buvd) beijncn naiuen aiifffiorc. •'oilff bao alle miBglanjben uiinb
ubirfllanibcn auBgeiinirljelt locvbeii. öilff bao alle felfcrcl), fatfd)c lere, bie
fid) t)nn fd)el)nn bcl)nv nantcnc- bavgcbcn, \n nid)t luerbcn. .&itff ba§ aüev
folfc^er fd)el)n bev inavljcljt, frnmfel)t, l)ei)lirfel)t niemant betriebe, •'öilff ba-3
nic[i*[.6iii]mant bel)bet)ncm namcn fd)Uieve, lieqe ober tricge. iScIiüt unß l'or allem
falfc^en troft unter bel)iiem namcn ertidjtet. iü'liiit nnfj nov aller geliftlidjcr boffavt
unb e^teler eljr ^citIid)-S rbum-i ober namens, .öilff bo3 tnir l)nn allen unBern
notten unnb gepred)en bcl)nen [)cl)Iigen namcn mngcn anruffen. öilff ba-j tm)r
l)n bcr aniift nnfäcv» gelniffcn unnb am let.iten ftcrben bebneo namcn nit
üorgeffen. öilff ba-j mn i)n allen unBern giittern, mortten unnb locrcfcn
bid) aUebn loben unb clircn, nit unB baoou et)n namcn geben ober fnd)en,
Bonbern bl)r allcljn, beo alle bing allcljn finb. i8el)ut nnfj nov bcm fd;enb=
liefen laftcr ber unbanrfpartel)tt. öilff ba§ an% unfeernn gutten lücrdlen unb
leben alle anbere gereijtit merben, nit un^, fjonbern bid) l)nn unB tuiloben
unnb bcljnen namcn ebren. öilff ba-ö auf} unfjcrn bofjen lücrrfcn ober gebred)cn
3 ift /'elilt J! 4 fllmet^tiü^e etoigfjeciobt -V tiebfr fehlt mn ftiüigc beiiebljebe
gotlidFe §oete naine -V .", op bit ba( bcr trauen, olacij / monic^fctttifl liHI.MQTVVXYZ
abcdfg maiiigTeltig I'li rorunge'^cljligctfj E »erloftort (''" fieteftert // ß terfd^itiad^t FI
gefd^me^ct VX'i Zahriy'd- gra^gnct FI togetcdjt -V jugccljgnet XI an] inne -V 7 ^n
BieUn ftüden unb i<:ldt I uil TW fyi fehlt FI tofeunbenn i\' 8 nnmen /Cn 9 Sjo]
a)Tumb d 2orum6 fiph oüem P\hf oQe U' ^ütcn /. 10 rcl)döt] mort 9t)cboen /
71 fetffiflfn'nflf -^ a6getl)on M'/ nierbf /•," teuffcfS] Boc6engeiftc§ -V l'2il3 »ngetoiie,
b^getoue »ft oucrgeloue Bt^gctabet ^V Ui utirglohibcn] obctg(Qu6en (iVWXZahcdfgih fehlt l
Bnbe Batjc^c jV it t)nn] Bnber bcm .V im / b^ne« ^itflfn ^' nomcn FH\ ot^cuen A"
15 ^Qpotijl) / fnimifcit HZ frumic(et)t .V frumigteit «e frömtoit /" fromtcit dtfik 6ctricgen
UVXYZah 16 obber // aücn Q IT tröft -16' gebid^tct .V Bebedt / f|ouerbl)c .V
18 TumliS F 19 mögen IC mugen fehlt Zacdfyih 20 onvfte Bnbe notfi Bn^et confcicntien -V
gemifien? PVXYbcdfgil- Iclften (lo legten fehlt l fterbcn] enbe Buße? bobc§ -Y beljnen H
namen§ FIMPbih ^itgenn nomenn -V nit] tjo nid^t K 'JS b^ng fl)nbt l' fe^nb 77
Bor] Bon 7 24 bet fehlt W Bnbantfperfa^t FI 25 onbet minf^en A' gere^gt]
Berweäet l 2r, Bn|ern auS F unfecrn] Bnnier MP
398 S9ctbiid)tein. 1522.
niemant gcevgert wcrb, bcljn iiameti ]ü iincl)vcii obbev bcljit lob naä) ^u laffcn.
Seljiitt iinB ba-j tntir iiid)t'> 6fc\cretm Inibbcr licl)ttUcf) noc^ eftiig, bae ititt
bet)ncc' namens c^rc unb lob fei), imb fjo lol)r foldjo Incrbeu Bitten, Inolteft
un^ev tort)et)t nii^t cvtjpvcn. öitff bao iinfecv lc6cn ol^o jel), bo§ lut)r al§
tDQrt)afftig tinbcr gotti-:- crfuiiben »tievbcn, bao beljii uctortictjcr nnine iiit s
inudfonft ober faljcf)lid) u6cr imfe gencnbt tnerbe. ''^t^JiCf'Oi.
Unb t)n ha?^ gepett t)6ren alte ijfalmcn unb gcpctt, ha man gott l)nnen
Io6et, etiret, finget, bnncfet, unb bas gan^c alleluin.
^ic aiibcrc öitt.
(? 5 u t 0 nt e bei) n v e ij ü). i»
Sie nict)nung:
2;i§ clcnb leBen ift ct)n xtl)ä) iiEer fnnb nnb luifeficllt, bavljnne el)n ^evrc
ift ber I'OB gelift atlev Bo^fictjtt unb funb el)n nnfnng nnb iHiiuBtfdJQttf.
3^ft)n rcl)(^ aber ift ct)n rel)d) aller gnaben nnb tugent, larijnne el)n t)crr ift
3'!^efn5 P^t)riftu-3 bel)n lieber Sofin , aller gnnbeu unb tugent eljn iiaubt unb '■'■
anfang. 2)arumb feo t)ilff nnb gnabe un^ lieber bater. Öiib un^ für allen
bingen eljn vcct)ten beftenbigen glalnbcn bnu Pljrifto, el)n nnerfdjrocfenc boffnung
bn bcbn barml)er^icfebt Unber alle blöbirfebt unfjer-? funblid)en geUiiffeu, Cnjne
gvnnb gutige liebe Iju bl)r unnb allen menfdjen.
■^ebüt unß bor ungltaUVben nnb bor|ilticb[3?'.('' "ülffcln nnb eubtid)em ncbb. ^o
.^ilff unfj Don ber unflettigen luft ber nnfenfd)ct)t unb gib unB ebne tiebc tju
ber iundfraUifrfjafft unb aüerlcb !eufd}el)t. .s^ilff nn^ aufe ber tilnitradjt, Weg
unb unfrib, nnb lafj ]n tonten beljuä rebd)v tugent, ben frib nnb ebnicfebtt
:.' iBcbev FOlMOPWXbcdfyih noäf K cloiglic^ VYZnhcdfijil cloiilüiä) .\ .7 iiomen
Zacd/'tjl- unb] noä) Xacd/'i/il- fottirf|§ l> luullcft F f(o mit X i iinHet tov^Ei)!) onl /
f)ötcu /' uorftoeren , gmibev miüc biitl) nur ^rfiideu to bljiicm Inuf imbc erc tinb to xm%n
mtttic^cit. .^lelp batl) olle tinfte leiicnt, luortft, uiibf lucrdEc, banden mibe tiog()i'ttc nlfjo 6>)n ^
jct)| moet rocicn / .> gobe^ »ov bimcu ogl)cn ftcbce- lucvbcn gcuunbenn .V bcljn] iein li
bl)« liKge feoete unb'lite K namen Fl (! Borgfjfcue^ A' ticvgl)cef§ / Tjfi Unb bis
aUeluio feläl l 7 gcl)6ren FIÄZo/irdfqi/. S Itcni liiu- pertiiiot liae iiox Haleluia. inn
.^aletnia cd/'i/l/,- u 3)ic fehlt Tl nial)ming ift /' nictjnung ift / /i' funb unb fehlt
VXYy.alicdftfd iniiiiis gciipris Hagitia mji bnttjnncn VXYZdh /.•; ()otoi)tfi^aH] copteljn <
14 ?luerft bljn tl)lc A' ift nbct A7/ unb fehlt I ir, fun // !('> 6o fehlt
l,m'i.>TrVXY/((hrdfifil. gnabe] ontfninit / fnr| «ov IC IT beftenbigen] «oUiatbig^e /
Ijnn] nn / ßljriftiim XL Ijo^ien -V in funblic^cn fehlt I gcloiflen] confricntien .\7
gctniffcnä Xhdfjil. l'.i gütige] giitte LMI'QTFVXYli ginc ('Min f) bvünftigc fiiffc lieüc
Zacdfjil: ®en »afte goebe licfbe / anleiitem .... iimorem m n lieic) beftenbigc leuc -\' unnbj
»ox K 21) »ctjtocljflen .1/7' enbc n^t tot bcm c^nbc toc / cler|)eiatioiieni, item inuidiani mn
enbttid^cn //'' enblic^en 1' 21 cnc rel)nc tcue N 2l'2-> Sicfic ju allcttcl) jud^t trnb
feuft^cit ifil: -Ji mag^cboem / bem tlocbracf)te -V '22,23 (ricg unfricb /ocdfiiil 2:s unb
unftieb hin 401,20 bittet fehlt im Straßhiiri/er Exemplar von 11' jn funien // Uvetbe,
enic^eit A' 241399, 1 coiiconloin ac plaeidam agamua iiitani m n
2. 6ine turjc ^form c) bcg SBatctimfet?. 399
unb ftiüe rüge, .üilff "»B ^<^» nit ^otn obbcr anbcr 6ttterfcl)t i)iui uufe
iel)n rcDifj itbivfomiuc , Boiiberu biivrf) beim iViiib l)ii iiiifj x(c\m i'DiifcÜifle
fufficfeDt imb 6riibevlicf)c tvclu unb nUcdel) fnmtfdjant, miltirfci)t , ianift=
inüti(Jcl)t jc. §i(ff baö nit unorbige betrübiüB unb fd^lticrmütirfel)! l)n unfe
5 fct), ^onbcv Infj jufomen bic fvcnbt iiiib liift l)ii bcl)iiev gmibe unb barm-
f)ev|irfcl)t. Hub cubUcf) bu-? alle l'unbc imn unJ3 gctimnb inerbm unb mi)f
beljncr gnabcn aller tugent unb guter tvad üoU, miigcu beljn reljd) tnerben,
hai alle unsere ^erli, mut unb fiinn mit allen crefften ijnlnenbig unb aui^-^
hjenbig bt)r, belmen gcpoten unb rtillen untertljeniglicf) bienen unb firfj allci)n
10 öon bl)r regircn lafien, nitt l)t)ii felbo nod} bcm flet)jrf), iDcllt obbcr tcuffcU
folgenn. .Sjitff ba-:; fotc^ bel)n rel)d) angefangen ^nn unfe 3unel)mc unb teglid)
ftc^ befijere unnb mebre, ba-; uiif? nidjt überfalle bie liftige bofjljelitt, bic trag=
f)el)t 1}U bcm gutten, auff bao un)r nit Inibbcr Iju rucfe fallen, fjonbcrnn gib
un§ el)n ernften furfa| unb üormugen nit atlet)n ant3Ul)eben frum fc^n,
i;. Bonbcrnn uicl mcl)r fcrflid} barijuncn fort gc()cn unb uolnbrengcn, mic ber
Prophet fagt: '(irlcuc^t mel)n äugen, ba-5 irf) nitt entfd;laff obbcr fauE mcrbe*!. «3,4 1.
i)m angefangen guten tcben unb ber fcl)nb mel)n at|o toibcrumb gemaltig
hjerbc.' .Söiiff, bao wt)r alßo beftenbig blcljben unb bao bel)n ^utunfftig rcl)(^
bi^Cv angefangen bcl)n rel)d) befd)liefi,^ unb uolenb. öilff unfj aufj bifjem
20 funblid)cn fcrlirf)cn leben, öilff un|5 i)l)ene-:? leben bcgcrcn unb bi^cm fel)nb
h)crbcn. öilff unB bcn tobt nit furchten feonbcrnn bcgcrcn. äBcnb lion
un^ bic lieli unnb anhangen bifjcv lebcnS, auff bao alfjo bcljn rcl)d) Ijnu unfe
aller bing Dolnbradjt lucrbc, Unb imn bifje bitt gel)6rcn alle pfalm, üerß
unnb gepett, ba man gnab unb tugent Hon gott bittet.
1 tttie FlXh rfilDC (' ftifleS Irtcn /aclf;/!!.- ftiQen ruft / -' fcljii vctjaö ufcirtomnie] flj l
lelotne A 3-l fiocticl)f it , Irocbeitife Iciic »nb trultc, alle fxunfico}), unbe alle bc cbbcte
fruchte önbc gaue bei ^illiflcn geiftcs. — ^üp A" 3 freuntid^afit EILTl'V .\Y/Calcäi:iil-
fteintfd^oft (JO frcünbtf^nfft Q 4 k. fehh ILMTQTVVXYZaJ.cdißdmn Bnorbenlic()e
FTXh »nreebelid -V »norbetie^c /' on6eT)oortitc / Betriiblnug FlVf BetTuBtni§ VX Y bctcTuttnuä h
fwcrtm'itileit C- iwcrmütigfeit 0 .'. ionbcvu l>I.MV(yrrYy.acdKph tjulütncn F, bcljnct]
bei- /•; i\ cnblic^i tcn leftcn / iimben / l' b>)r waii bft)iic I.MVi'TVV XYZahedfyU;
B nn oulucn / 7« nodö] nac^ '- ber lucttt A' bcm buiicU .\' /:.' lioflEre '»'" 7'i bcm
flutten] 9ottc§ bienft // flibt G(> N cvnftaftigcn -V ctnftlict)cu /' ecn ncciftelljcf Bocr=
neme, niet / ju jein /ucdfgik 15 Uäüä)] (ocnlitcn -^" bagtielicj: / ju gelten Xl> »nb
3U Xh DoIn6tingen BDELTUVXY/.nhnhia- «otttitifleii FGTIIiWQ »otpringen Pf
m Propheta ilicit pfi.l. 13 mn faütl A 17 Wiber ZtmJfylJ.- 18 otfeo fehlt f tcftenbia]
»ot^atbic^ / l'J angefangen vcicft /■'/ Bul enbigc ,Y -20 fettic^enl ford^titen / bnt^
tofamenbc Icuent A bat em^ leuen / Jl fotcftten Fl fürdjtcn /' 22 ben onftangt -V
anfiong PXh 23 aller bing fehlt l »olbrac^t FillMOPQr \>o\pxai){ f btjt^ flcBctt) N
l)oeren -V doorc / pjalmen I.MXr<yrrVXyXnhcdf;fil »erfi fehlt n, „ 24 ficgfiecrt /
400 »etbüd^Iein. 1522.
3^lc brittß üitt.
5)ei)n tttll gefcfiefje als t)m £)i)i«cn iiiib auff bev erben.
Sie mel)mmg:
[»[. 6ti] llnfeev lt)illc gegen bet)nem IniUen geachtet ift nlimmev gutt,
Bonbevn at|et)tt fiofe. Xcl)n linUc abev ift allicl)tt bcr befte, iibevau^ auff bao 5
[)6d)fte |u lieben unb Iju begeven. Siu-iimb erbarme bic^ iinfeer 0 lieber inittev
llnb la^ nit nad) nnfecrn linllcn eüociö gefdjebcn. ®ib unb lere un^ red)t
grünblidjc gebuU traben, Inenn unBcr luiÜ gcprodjen luirt ober iiorl)l)nbert .
^ilff |o l)emanb etttoa-j rebet, fdjlüeljgt, tljutt ober left, baö unfeern tritlen
iriber ift, ba§ tntir nitt brumb ^ornigf unb bo% tuerben, nit flud)en, nit 10
clageu, nit fdirelien, nit ridjten, nit Uorbamnen, nit t)orfpred)en k. ■'öilff
ba-j \v\}x unfern luibev jadjcrn unb t)ürl)i)nbern unters linlXen-S bemüttglidjen
)Det)c§en unb unBern alßo faren Uiffen, ba§ tnl^r fie loben, gebencbet)en, Uiol=
tbunn alö bcnen, bie bel)ncn gottlidjen allerbeften toiüenn Uiibber unfeernn
miÜcn oolnbrengen. ®ib unfe gnabc, ba-J trljr allerlei) francfel)t, armut, i.s
f(^mo^, lct)ben unb Unbcrrtertidelit »nillig tragen unb erfenncn iah baffelb
bel)n gotlidier tniUe fei) unfern initten .yi cren^igen. ötlff unfj ba-S tol)r aud)
unredjt gerne lel)bcu unb bel)utt unß Oor ber rad), lafe unfe nit büß mit bofe
bemalen, gelüaltt mit gclnaUt üortrctjben, ^onbernn l)nn foldjcn bcl)nen tnilleu
ber un^ baffelb tiufugt ttiolgcfallcu ()aben, bidj loben unb bl)r bantfen. Sa^ ^
un^ nit bem teuffei obber bofeen menfdjen |u redjneu , Inenn un§ etttnay
lüiber unfern IniÜen begegeut, feonbernn aEet)nn bequem göttlichen loiüenu
ber fold)» QÜe» orbcnet ^u unfeery tpilleny l)l)uberniB unb t.ui mebrer felidel)t
tjn bel)ncm rct)d). .'pilff uns, ba-J Inljr tniEig unnb frolid) fterben, unb ben
tobt t)n bel)neui millcn gerne auff nel)men, ba-i mi;v nit mit ungcbuUt obber 25
tior|agung b^r ungef)orfam merbenn.
2 ü(](^tä) M ol§] SBJie (/il l)m] tjn />' inn ^Ijmeln /' unb] 3ll?o a\xä) i/ik bev
fehlt INUf 3 moljiunifl ift F meljnimB ift / ■/ beinS GO bcljnen U 5 ubctaug] Sauen
otte -V tiouen al l aün ^ö^ftc FI is licien] minnen l fyt feJdt X 2vü6 //
7 Dufetm FIUVXYZIicJfii'd- s ojte »orfiiiibcrt uicrt .V '.> tl)utt fehlt I »ngcrm
DLMQTVVXYZahcdf</)k- önfeeve / »nfecm X onjcvcm /' ui bar uidjt «mmc .V lOjll titoclcn,
clag^cn, noc§ l noc^ flagc /' /; fdtjtcljcu] ropen -V nit riii^ten fehlt 1 nod^ teii^ten, noc§ /
Borbautmcn EI Bctbamen ilOPVf mibbcvftJrEcöen Zacdfgik k. fehlt Il'lmn 12 Set^in=
bctEtn blk tm^en wiUen X onfen toillc / Wille U 13 lofien fehlt P benebct)en /
13114 bencbljen, Bube flubt b^on -V fegenen Zxrdr/ik fegnen /' It bcincm f> ^oH[.\ä)in fehlt I
15 »ol&ringe FHIMOI'Y »otnbrinßcn VXZahrdffd- Ui \ä)maä.]\ Bcvjmaetliclit / n)iUidö=
[ifcn -\ befcnncn XI 17 imnfct .1//' /.^■ gctc» / ben xa&i F. bie lurnte tc befltjcre /
qttiabt mit nUJflbe .\ böjEU /' böjem // /!' noc^ gEWalt mit lualt A fotdjem
FHIVXYZahcdfgU; beincm lYahcdfijth -JO baffelbific Zacdfgih ju toten .\'l> ,iu
banden Xb 21 ben teuffet ABMPQl'Za to teflgenn iV 22 'begegnet UXZahcdfglk
bc^nen APi 23 bie bar alfo g^eorbiniert fteeft / fotic^l / ovbinet -// jcfjiilet X' Witten
VZacfjd: feligtetit /> 24 uns fehlt VXYZacdifd. 24^25 unb /'is auff nehmen fehlt mn
20 geren /
2. @ine fur.je (?form c) be§ löoterunfctä. 401
^ilff bo-j \vl)x, alle iiiiBcv i^lib, diificii, Iniiiflcii, ()crl^cn, l)cnb iiiib fucf}
iiit l)()vcv begivbcn nod) luilicn gdajicn lücrbcii, fjoi^i^cvti l)iin bcl)iieii »niUcu
gefangen, geftorft unb gcpvodjen loerben. 2.^el)utt nnfe üor allen öofeen fpenftigen
I)afbmuttgcu Ijalftarigen ct)gcnil)nnigen nub cpgen tuillen. (int unf! ei)n
5 rechten gef)orfani, el)n üolfontcne lebige gclaffenljeljt l)nn allen bingen getjftlii^
loeütlid) elniglicf) unb hciitlid). a3ef)ütt unnfj uor bem gvahjfnmcn taftev beä
nadjrebcnc-, üovleumbbcn, affterveben, freuel ridjtenn, üovbamnen, lierfpredjcnn
anbete menfc^en. 0 ha-i gvoffje unglutf unb bte | SI. 6 (5] fc^Joere plage folc^er
jungen Ivenb fern Don xm%, ^onbevn lerne un-j, bn-j, luenn Itipr ettlrnu fcf)eu ober
10 Ijorcn ftrefflid) unb unv mißfeüig Ponn anbcrnn bac' lüpr baffelb fdjmepgen,
|u becfen, bpr nllepnn clagen unb bepncm hiitlen l)el)m geben unb alßo allen
unfern fd}ulbigernn l)er^lid) norgcben, mittlepben mit i)()n Ijaben.
Serne uns erfennen, ba« un^ nienuinbt fdjaben tl)un mag, er tl)U l)l)nt
benn felbs öorbpn taufcutmal mel)r fdjaben für beljnen äugen, auff bao >cl)r
'5 ba burc^ me^t |ur 6armf)erl^idel)tt iibir t)l)nn, benn Iju liorn belüegt luerben,
me^r l)l)n ^n iamcrn benn tju red)nen. Öilff »n-^ ^^i'-' l'-^^)'-' ""-^ "itt freien,
toenu Cü ubcU gcl)et benen bic unBern tuiEcu nit gctl)an obbcr leljbe getljan,
ober fonft tni^fatten tjn t)^rem leben. ''Und) baö trpr um nitt betrüben,
tnenn cl l]t)n tt)ot gefjet. Unb pn bifjc Pitt gcporen alle pfalni, Der^ unnb
20 gepett, bo man lüibber bie funbe unnb fcpnb pnnen bittet.
^it Uierbc ßitt.
Unfjer teglid) brott gib un^ lieutt.
Sic mepnung.
£)05 brot ift unßer t)err ^flfi"'^ l^tjriftn-j ber bie feel fpepßet unb troftet.
2s 2)otumb 0 ()pmlif(^er oater, gib gnabe ba-j (^(jriftuv leben, tnort, mercf unb
1 n)t)t fehlt nXZahcdjyik imBeii leebeii -V 2 t)f|i;ctl u&er MT ccvcii .\' beinern
FXYZbcdfgik 3 g^euong^en, enbe bebuong^en l allem P nmabon, mebbciipenniflen A'
4 5al6f'itd(cn Flir cljgcn] c^genluttligen / dotteetbe .V eljii fehlt ]'.\'YZalirdf;/!l: ö rechte P
gc^ottam, tinnb / »ottiime / (ebtgc fe/di I t; ctuic^ .V 3cittic5 i'nb ©luiglic^ cd/yllc
61? »oet bie »reefeüfe funi>s ^'^ ad^tevctatJ-i / '! gMluiamcnl greüclife -V 7 ucrlcitnibcn? FI
a^ttxxtbenS F fehlt I nc^terdoppenS, lotcuelites tiii^tcS -V tiotbanime 7v' Bevbotficn GIOlTXbf
oerfprcdöenn fehlt T 8 anbern U ixh\\it A gröfjc CFjI fotic^ev / 9 (jungen]
Bolfd^en lunge N fetten F tete acd<jih leer / Ui ftieftid|§ FI bot fttaffi)il iä, enbe on§
migfjagljet / uan onber tuebe i\' baffetSige Zacdfgil: 11 beljnen Q ourcen gobUiten
toille ouetgficuen / tieuotenn -V 12 Ijer^tid^ien / /•>' S!ete VXYZahcdfifh bcfennenn -V
t^u] t^un E Njlö ttit mc^r baburd^ ac ir, bntbutc^ /' ju ber /■'/ ^ü Phf ju
WXYZacdifil: /rt Ij^n] jc^n VXYZabdf/d- \cini l> iamein] teftogcn -V xeä)(n FfTVXYZ
ahcdfgU: 17 bcncn fehlt X getijon] t^un -Vi getfton / 17118 le>)be getrau, obet frhll
VXYZahidfgihmn 18 obet fonft migfallen fehlt l tjfttem] t)^ten VY jtcn -V onfen /
79 loot] qloatiaE / imo Unb bU bittet fehlt Zacdfgl 19 pfatmcn FlIMPQTPVXYh
fatmen / ai tegtig a 23 ma^nung ift. F nicl)nung ift. / 24 f)exx] teue ^ete X 2r, o
liebet (jtjmtifrfjev VXYZabcdfyik coeleftis patcr »lu
ßutfjet? aBetfe. X, 2 26
402 SBctbüditciit. 1522.
Icljbcii unfe imb nUcv lucUt ivprcbii^t. betäubt iiiuib bcljalltciut lücrbc. .^Öitff
bae \vt)x jcijn lüovt unb luerrf i)nn atlem tcbcu fuv ct)nii fvcfftig crempeü
iinb fpicgel aüci: tugent t)a6cn. .söiln bae it)i)r ijnit Iciibcu uiinb ir)ibber=
loevticteliten unß burc^ unb l)u icl)ncm (cljben unb cvcu| ftercfen unb troften
mügen. öUff bae tt)i)r uuBevuu tobt burd) jei)ncu tobt \)m fcftcn glattibcn
ubtrtüinbcn unnb ai%o fccflic^ bcm lieben funiengcv l)nn n^cnc-J leben folgen.
®ib gnabe. bao alle iivcbigev bet)n Irort unnb 6f)riftuni l)nn allcv Inettt nu^=
paxülij unb jeliglic^ prebigen. .Vilff bae. alle bic bet)n wortt pvebigenn l)6ren,
bao fie 6'liriftuni leren unb baran ii(^ reb(td) bcficvu. Tu tooltift auctj
gnebiglicf) alle frembbc ptebiget unnb Icve, bo 6l)viftnv nitt erlernet loirt auß
bcr t)el)ligen ürc^en treiben.
ßrbanne btc^ aller bificf^off en , pricftern, gepftlicfjen unb aller u6ir!et)t,
bao fie burd) bcl)nc gnabe erlendit unfj rerf)t leren unnb fnren mit roorttcn
unb güttcn erempell.
|S8I.g7] 3Jef)utt alle }d))xmd) glatrbigen, hai- fic fic^ nitt evgcrn ob bcm boßcn
erempell ber ubirfct)t. 5Pcl)ntt unf; Por fetjertfdien unb abtrinnigen lerern hac^
WS)X pnn ct)nem teglidjcn brott i)nn teglid)cv lere unnb mortt b'brifti ei)nB
blepben. Seme unfe burc^ bepne gnabe OTiriftuv lelibcn redjt betrachten {)er|ilt(|
faffeu unb fcliglii^ l)n unfeer leben bilben. Cajj unB bec- liepligen iBoren
lct)d)namB 0't)rifti an uuBerm letzten cnbe nit beralnbt tnerben. .s^ilff "^(^^^
alle pricfter ba« (lodjftiirbig facrament mirbiglid) unb ieliglid) Iju bcr gankn
fe'^riftenlieljtt befferung banbeln unb braudjen. .soilff bao lül)r unb alle
6^riftcn ha'i' t)et)ligc iacrament Iju fctincr kl)tt mit gnaben fcliglid) empfal)cn.
/ oUei) all bot -V aücii mcnf(^e -' unnb OetjaUtcnu lucvbc /eh/l I '2 icljm Q
.) möflen W buid^ (c>)nen tobt fehlt I ijm] in cneni ^V jn fcftom XY/iu/Kdf'yil. ueftcm 11'
'; Uäliä)] toenUfcn i\" ftoutcIl)tt / »orgeer /'/ in bat^ totomenbe (cuent A il)cncm /
leben] lieben /.'f 7 aUei) aüt bcr A' TIS nu^pavüc^e P pTofitctiif / S ?eÜ9=
liefen///' Bnnb f|oren -V '.» ba4 \i<: /chlf XbJ/y! lernen V.\Y/iahr erlennen lernen fZ/fli/.-
möüeft FXh/ wöüft / VJO 2Di( od flncbidjliten .V in prebiger /'/ prebige l'Y^ac
prcbig n'-\7; prebiget unnb jrli/l I geleret ^^' gfietcert / rj aller gl)eefteli)fcn ))retaten
enbe regente / öfiertait FMP öierteljtt GlOQXZa obirfcljt VV obcrte^t WlcJ,/,!; Cberfait /'
JH fie) bie H füren] teibeu -V 14 gnttcm T' güttcm Xb crempctcn -V cEcmpetn Pcdfglh
i5 gtöubigc .V gläubige h ob] an -V 7.) W bcn bofen erenipeln /•'/ ben nlfnben escmpeten -V
JC obertoit FMP öbertcit OHIOQVYZn obertcit WXlmhp Cbertait / Poer oatfcäje fetterffd^c
teer l abtrunigern // ajfneben .\' abtrünnigen Za abtrünnigen ff/.///.- leeren l'QTUVWXYZ
ahcdfyil: IT l)nn tcglidjerj el)n tredjlitfjcr // ber A'i lirot bc? roort« Rljrifti 1' eljnSi
einbroctitic^ .V /« Scre acdt/ilc feer /' ;.'' feligUid^en // jälig / /!'/-- £oü liii braudjen
fehlt Xb 19 ^ctjtgen T' 20 an] l)nn lAjYZa in MPTVl Sünfern V cnbe] noobe /
•21 atte pricfter fehlt df/il: tjoc^ttierbigOe Jjillige .V Sacrament in aller Welt dfgik unb
feliglid^ fehlt X felitlic^en P 22 bofferung GO :^anblen I ge^anbelt bnb gebrauchet
(geprauc^et /) werbe, .^ilff (§utff /) dfti'd- 23 to Bequemen t^ben .V tju feljner tjcljtt fehlt
dffiil; feligti^cm E empfatien miigc -VA
2. eine futje 3fotm e) bei 5ÖQtcrunfer?. 403
Unb funima fummarum, gib iiii^ uiißcr teglid) bvott, ba-3 6f)riftu--' l)nii iiiiB
itnb tüX)x i)n i)t)tn clinglid) btel)ben unb ben nomcn, ba§ ntjx öonn l}£)m
C^f)riftcn fidifjcn, luirbiglicf) tragen, ^sn" bißc 6itt gcf)tircn nlic gcpctt ober
pjalmcn, ba mau fuv bte ubirfcnt bittet, tionbcvlid) loibev bie fatidjen (cvev,
s für bie oubeu, fe^er unb alle ^rvigen menfc^eu , aucf) fuv alle betrübte unb
troftloße Iel)benbe menfc^cn. ^
<©ic funfftc liitt.
Unb öortaÄ uns unferc l'cfjutbe, alc' toijr oovlaffcnn
unBevn jc^ulbtgern.
»0 Xie mcl)nung:
Sifje bitte t)att et)n antjang unb ci)n bebingung, bac- n)l)r yiöor foUcn
unfcni id)ulbigern borgeben, inenn ba§ gefcf)et)en tft, Bo mügen n3t)r bcnn
fagen: ibrgib uns unßere fdjulbe. Unb ba-i ift oben l)nn ber brittcn bitt
gepetcn, baj gotti-r- ItnÜ'c gefcfjctie, ber tuiU ba?- man alleS gcbultig tei)bcn ioLf
li unnb nitt bojs für bog geben, nitt racfje fncfien, J3onbcrn gütt für bog geben,
als unßcr batter tf)utt t)m f)l)mett, ber fci)n ^onnc left auff gcl)eu ubir bie TOmto. 5,45
frummcn unb boßen unb left regen über bie l)[)m banden unb bie l)f)m nit
13 Unb bis trogen] &ib Bn§ einen jeiiflen fticbc (iöltgen frib / ) onb cinigfeit jnn allen
lanben. iBeftut (Se^ütc cdfyil.) uns für (»or /j tticg tnb ^ober, Bnb aüem »nfriebe, -Untf iai
xoxx bei teglid^en (taglid^en /) itob?, »nb ieiblic^ov narimg mit ftitlet riige gebtou^eu (tüioe
ptoud^en mügen / brauchen mugen dffik^ ju beinern lob. Sib ntlcn .fionigen, fuiften ((jürften
cdf'gH) §ernt Bnb SRetfjen (ÜJatben /) guten Berftanb, unb tretncn willen feliglid^ (fatigtüdö /')
onb friebtid^ ^^t (jre cdfyil^ ontettljan ju regieren. SJcbut (Se'^ütc cäfyil) alter latle dfyi/.-)
Bntcrt^on für (Bnbettboncn oor / ) auffrur onb allem ongeboriom. Sere Bnl burc^ beinen Seift,
©ottlid^ t)flUät)otten , finb »nb gefinb ßf)riftlid^ regiern ju beincm bieuft, tob »nb cl)re. Sef)üt
»nfer finb onb geünb für ^»or /) funbc »nb fdianb, für i»or/) fabr »nb fd^anbe (fc^oben 'J/viV.)
an leib onb feele. 33ebit (SSebutc cdfyil.-) bie fruc^t ifriie^t c f^rüdbtc di;/il.) auff bcm felbc, »nb
nUel Siebe für loor /') »ngeroitter, GJifft, SSilben t^ieren, Bnb allem ft^aben ;c. S)u roolteft
(moUeft f) oUe ©cfongene, ©ungerige, lirftige, 'JiodEete, (ftenbe, SBibwcn, SSBatjen, froncEen (ftrandEc
cdfyH) onb Betrübte (betrübten /) OTenfdjen gnebigticf) troften onb ertaffcn. Xard/}/il.- enl-
sprec/iend mn 3 njirbigllicben / trage. SSerlelj^e (58erlel)be !j) Bn§, ba? Wir Bn§ omb
je^tlicb narung nii^t betommern (befummern l-}. ober aufi armiit betjnen nomen oertengnen (Ber=
lougncn '<), fonber (junber i; gib Bnl bie notti'irfft onfer narung. 3n .V4 Snnb in / 3n
b^t gbebetb beeren aOe beebe -V 4 bo VX öberfait FMP hbtxUit (J rOQ^o bbirfcljt V)'
obetfeit U'.Xbcdf/ik Cbertoit /' pit F fatfi^e r leer t/' .'. ferner F irrige F.Xh
bwalenbe / Borbl)fterbe -V '< troftlofen 'i letjbenben /..I/PQyV" armen, burfftigc, leibcnbe
üacf Item pro aftiictis, ilefertis, miferls, egeiiis, grauiter afflictis lininiiiilins m ti menfcbcn
felJt P S oUI Bnb Wir / /') moljnung ift F mcinung ift / 11 anfang / bebingung]
bebeuttung I.MPQr bcletjbigung W beibingung Zac Bebubt)ngbc / juuorn // 12 fd^ulbenern -V
mögen IT' 14 gepeten] beg^ert enbe gbebeben / l'i bog (1.) fehlt V qloflbt Bor gWabt .V
böfel für böfel V für (für) Jpfei (l.j VA'Y'Z abcdfyil.- tai^tn E böß für gubt l' für
(für) böfel rwXYZabcdfgih 16 funnen FIb fonne -V toft /' /-" fromen Vcdii/d-
guben onbe qWaben .V teft fehlt h regnen TilPWXb 1TJ404. 1 oft nit fnid)t) banden
LMPQ rVVWXYXahcdfgik
26*
404 »etbücfilftn. 1.122.
bändelt. Xviiuib bitten luiiv, o inittev, tvoft nn-j nnlVv ijelviiiijenn itit nnnb
nn nnfeerm testen enbc, linld)ä' tnv nntjernn fnnben nnnb beDneni flevidjt
(^i'clDlid) cvldjricft nnb cvfdjvcdfn tuivt.
@i6 uu|cru t)er|cn bcl)nen jrib , bao lutir belmo i^cvidjto mit fvenben
*i. 143, 2 evtiiQvtenn mügen. ©ang nitt mit inv? l)nn bie fdicrpffe [SBl. 6 8] betjns geric^t-i, b
bcnn bo Inirtt fclin menid) red)tfcrtig evfnnbcn. Sevne nn>J, lieber Imtter, nit
niiff nngev gnte luevd ober lun-bienft nno bevlafien ober troften, fjnnbcrn
allel)n nuff bct)nc grunblofje tiarmlier^ideljtt Innttev nnb feft nns? loagen nnb
ergeben. Seffelbcn gleljdjen \a% nw^ and) nit Perluigen iimb nnfjero ftref|(id)-5
funbigcn leBenc; linllcn, feonbern bcl)n barml)erludet]t l)6t)er, brel)ter, ftcrrfer 'o
achten, benn aH un^cr leben.
•Öilff aüen mcnfdjcu bie l)n tobt>5 nötten unb l)n ber anfedjtnng ioldjer
üer^lücl)ffelung geengftet finb nnnb ^onberlid) bcm 3}. obber bem M. Erbarme
bid) anc^ aller armen feelen l)m iegfeUn-, ßonberlid) M. nnb M. i^orgib i)l)n
unb uns allen unsere fdjnlbe, trofte fic nnb nljm fie t;,n gnnbcn. @tb un§ '■'^
bel)ne gute nor nnfjer bDf5l)et)tt Inie bn nno geboten tiaft l.',n tl)nn. Stille ben
gratöjamen affterreber, anclager unb grof3mad}er nnfjer fnnbe ben bo^en gel)ft
i^t unb an nn^erm cnbe unb l)n aüen engften be-5 geloijfen, bie Icel^ll lo^r
aud) aftterreben nnnb ber mcnfd)en l'nnb gro|3 Im nunijen iin-J eutljaütcn.
3{ic^te nit nno nad) anclage beo teuffellä nnnb nnfeer-^ elcnben gelniffen nnb 20
ert)orc nit bie fttjntme nnfeer fel)nbe, bie unjj tag unnb nad)t fnr bl)r fdjutbigen
glet)d) altö Mjr nitt t)6ren Ivotten bie affterreber nnnb l'orclager ber anber.
5tl)m üon nn^ bie fd)Uiere laft aller jnnbe nnb gelniffen , auff ba-5 lin)r mit
let)(^ten, frolidjen t)cr^en i)nn ganljer ^nUDrfid)t betincr barml)er^idei)tt leben
; conjcientien .\'l itjunbrö A J (ct)en B :i fco flrululifcii .\ crjcijirfe T
4 uiijetm Q -J möge IC fflaiig] 6iee Ff ®c / @^OiV@efie VyXnl„,l,jil. jc^evffc ll/.aidyil.-
jc^erff LorVVY C flfuiibc X Ser (.'A' Sere rrZabcdf;/!. 7 iin§ fehlt FI obev)
Oft Fl nodfi J' S gruiibtöfec .1 Inuttcr] Olotft jV •'' 1;cijfl'''9c» ^^ tiovljQftfii] Bcr--
twiucte I ftrefflidflS] fttffjlicftcn I l'V\Yahcdf,f,l fttafjlicfifii tmb »'fehlt l lo bcvcDtti'v <.>
wnnb ftcrcEev 7' 13 Beonj.-ftet Unb lirnofbct fit)n A gconflftct f>/ili V XY/uhclffik fcenoul /
fein JI fonbcrlic^et DhMT fuiibcvli^ct 7MI' obcv bet -\h V'.jl-] ßrbarmc liu" unb .'JJ.
fehlt VXZahcdfgikmn 01b gtfiarme bU gnabeii fehlt P l-l fjo tjm fcgfemv finb LTI'
fo im fegfeiit fe^nbt .1/ m aüe CDELMOTUrwyZordfiftlc att .\h li! tftucn Y
ben] bcm ff bein (J IT ttä)kxdappn .\l nnclngcv fehlt FIl gvößmac^ei; AdKl'
fehlt mn IS ilsnnbcä X l)flio l'h ^Ijo X unftfvn // fngftcn] nocbcu X goluiffen] con--
fcientien XI gcloiffcnä VXYZahedffiL- bie tocljU] nnrtjbcni X 19 nrfjterrinppc^ A' ndö't'-'rfoJ'
tc boen / groß .16' A; uns Wille ciitfjotbcn X -M Dn§ nicfjt XYcdyil- vni nit / ontlagcn
VXYZalcdffß- etenbcn fehlt l gcwiffcnä Fll'Xhcdft/d- confcicnticn XI JI unnjctec /'
bcjc^ulbigcti FIX t)eclo»)pcn l JJ aä)inna\y\in .V arfjtcrclalipcrS / niibcrn FIIPTVWXYZ
ubcdf;/il. onbctcn / J3 f^tucre Xh laft] tiovben .\' enbc onjcv confcicncii l con(cie»ticn X
•24 leidstem f'TVXYZabcdf/il jvolic^om I' ftoUdjcm XZiibcdf/ll.- ^Erfecnl {)crijüd6en
ABCDOLMOPQI'W X)n^l\äim\ BOlüiffcit VXYZahcdfyih ca laitii et cjnfinuntn Tpe mn
ganöen li gotüten bntm^eTtidjeit X
2. Piiic tiit,5c JifOxiH c bti Sotcnmiere. 405
unb fttvbm, lcl)beii unb tliiui muüini. lliib i)im biftc bitt rtcbinni nllc pinlni
imb gepct, bic itmb fiinb, bic bavml)crljtc!cl)tt gottic' anniffeii.
^ic fei-öftc iöitt.
Unb nitt ctiiifuve uiiß Dun imviiuf) u n^ni.
5 Sie meljnitng:
2!rel) mnjucf)un(5 ober nnfciijtunfi linbcn M)\\ ba-j flcijicf), bie luetlt, bcn
teuffeK. 2:rumb bitten 1ü1)v: l'icbcr uattev, gib nnf3 gnabc, bno m)x bco
fleljfc^C' luft Urningen. .?)tlff bn« hjljr fel)nem übrigen cfüeu unnb trinct'cnn,
fdjiaffcnn, fanlcntien, rnuifiggancf linbbcrftrcbcn. foiVf] bn-; im)r bno ir(b mit
10 faftenn, mcifigcnt futtcr, ctmjber, lager, \vad}m nnb nrbei)ttcn bicuftpar nnb tui
glitten tuercicnn gefdjicft machen. |iBl. Xl| .öilff »no hai lin)r fcDnc bofjc ncl)gung
jur itnfcnicf)cl)t unb alle fcDne bcgirbe unb reljlien inngni mit ^"brifto a\\\]
creu| fcfjlagen nnb tobten, ba§ M)x !cl)ner fcljner nnfccfjtnng beluiliigcn unb
folgen, •'bilff i^o mn fetien ein ld)on mcnjdj, bilb ober nnbcre creatiire, bno
15 ba§ nit cl)n anfccf)tniig ^onberii un« el)n urfiid) fei) fcufc^ci)t lui lieben unb
bid) i)nn bclmen creatnrcn Im loben, .öilfr 150 imir ettUmv jafieo Iforcn, etlimo
licbtid;;- enipfinben, bno nit barl)nneu luft, ßonbern boijn lob unb cljre gefudjt
tuerbe öon unl. 3?cl)nt uuy bor beut groff^en lofter be« get)^-; uniib begirben
ber rel)d)tumer bißer feeUt. 3?ef)ntt un«, bn-o nn)r nit bie eljre iinnb getualtt
20 bißer luellt fiidjcn ober i)nu bie felb nel)gnng luirluilligen. ^el)iit um bao
ber rtcllt nutretti, falfdjer fdjeljii unb rct)tjung uu5 nit beloegc l)t)r tjii folgen.
58ef)ut un-3 bnä loljr nit tum bem bofjen unb »uibberluertirfeiiten ber Uietlt tui
ungebiilt, radje, tjorn obber nnbere nntugent gctaigen luerben.
.'öilff biv; wtfx ber lüelt liegen, triegen, uerbeliffen , uutreUi unb nlle-i
25 ^^rem gutt unb bof^en abfngen, uorfadjen (lüic Uil)r bcnu tjnu ber lanff
1 alleä leiben Xacdijil,- pati omuia mu mößcn U' gcbctl), l)oetcn .\ IMa'"«»
JXXZabcdfyil- > ®Dtt§ 5' -; Unb felilt äf \Lxc Diiä nic^t :/il. «oriuc^uiiflc /■-' uet^
jui^unge /"/ bclöringe .V berjuc^ung /' .i maijmmg ift FA' ß uetfuc^uuaeii )' weit, im /•'/
mertt, eft / Tis ba§ floifc^o Ml' s iBctliift / ütirinaeit IJ üierigcm V ubriflem IT
übrigem Xb be§ \>Utiä)§ guiricfieht in ctcn / !' ignauiain et otiiim, quibus iicciMiili foU-l
caro, L-aueamus mu ftapcu, tnileii. (ebbid)gaen «ebbetftaen N luibbcrfterben .1'' Wiberftorbcn f!
ba§ felb] bofjelbige cilfy:/, bat »Icei^ l Ui mcifigen /•.' meetigl)cv uoebinge -N' ttaiibern /•'/
taget] gl^gcr MP lecto nö moUiure mn lager. avbcl)t, machen, on erbetjten // unb
fehh Zacdfyil, II un§ f'e/ill X IJ ,(u ber iV unb veljfecn ft/ilt /, mögen II" an
ba^ FI f 13 itogc Q {^la^cn nalfyil. IH 14 ebbet (ober) folgen VXYXahcdfyil.
14 menicf)en bilb Ff onberr feli/l I creaturen I.MPTrVY/'.acdiyil. crealur yX lö nit
ortfcc^tung Q 16 tihxm] fmcdfc .\' 17 lieblidj F ll)et)li(f) .'//' emtifinbcn] Ijoeten oftc
Bornemc -V »inben l cntpfinben // funbevn 1' /•">' Werben / gvoffem 1' ber gtjriijcit -V
b' gfjtjtid^eit l l'J Mc^d^tumben " JO felbigc /' bie tocneiginglje bcs Dleicö§ / -Jor'! 18et)üt
bis folgen fehlt VXYZabcfgikmn 21 retjöung] becoting^e / JJ bem] bcn VXYabdijih
bogen] ongeluilc .V ben "bofcnn wibciweitigfaiten /' wibetWertigfoit Fl »etuotg^etd l
23 obei in F onbcrer l 24 terfieijfien j tofeggen .V aütm FlVXZnbcdfyik aUc LMPTU
alim Y 2i> unb bogen abfogen fehlt l böjeni yik oorfod^cn] oerfogen FlXZuh fehlt cdfi/ik
406 »ctbüc^Ieiii. Ih22.
gcvcbt ijobm iinb baivitnc feft 6cftcl)cn unb tcglicf) mcf)v iiiib inc()r |u ncl)mcn.
58cf)utt uno vor bc§ tcuffcI-5 cliiigcbcu, bn-j lin)v lüt ijnn tioffart unb iin^ev
ci)9cn niolöefaUeii unb anbcvcv iH'rndjtuiu-i bcluilligcu unU) iTi)d)tnnib, nbcl,
gclualt, !unft, gcftaüt obbcv anbercv bcl)ucv guttcr Unllcn. 35cl)ut nno, bay
Uil)v uit l)nu i]a']i] unb ucl)b fnllcu nnfj Digcnb et)ner urjadjen. '-^cTiut un-j,
bay Jv)l)i- nit folgen bcv anfcdjtung bec- glalubcnc-, bcv nortttucbnclung, iljt unb
an unfern Ic|ten cnbc.
Safe bl)v befoll)cn febn {)l)uu-Iifd)cv nottcr alle bic luibber bifec gniffe,
mauii^felttge aufcdjtuug ftrel)tteu uuub av6el)teu, ftcvde bie bo und) [tel)cu,
l)ilff luibev auff beueu bie gcfalleu fiiib unb ligeu bavnljbev. Hub gib un-;
aEcu bel)ne guabc, bac^ \v\jx \]n foldjen elcnbcn unfirfjevn leben mit fjobiel
fel)nben ou unterlaß umbgcben mit eljnem vittevlidjen feften glnmbeu beitenbig=
lidieu fect)ten uuub bie elvigeii fron erlangen.
(©ic fiefientrß ßitt.
©jonbernn ciiofec uuy bon bem ubell.
[SBI. 3)ij] S)ic metjuuug:
■Difee bitt bittet fuv aUc§ bofee bcr peliu unb ftvaffe, uiie benu bie
f)el)ligc !ir($e tl)ut l)un beu litauieu. Chiofee un-J o batter bou beljuem einigen
|ornn unb ber l)eÜiidjeu b^'bn. t^vlofec unö bon bebuem geftvengcn urtcl)lt
l)m tobt unb am iungften tag. (vrlofee unS bon bem jdjneUcn gel)euben tobt.
iyel)iit ünä bor Uiaffer unb felur, nov blitseu unb Ijageü. 33ct)ut uns bor
t)unger uuub tciure gelitten. a?el)ut \\\hi bor Wegen unb blutt bergieffcu.
S'efjutt UU-? bor bebneu groffen blngeu, bfftilculi, franluifen nnb aubere jdjUicrc
{raudl)eljt. 23cl)ut un-i bor allem übel unb ubtten be§ lebbs, S,^o bod), baa
J gcrcbt] gelaucl X ia Ijnnc /-' batificn J//'/' -^ Tjoucrbtjc K '^od^fott 1' S lt)ol=
gcfollcn] ietcuingc -V anbcrc / bctluilliflcn ^JJ' confcntevcn l uniB] Bnb Q -1 geftaUt]
(d^on^fit X fehlt l onberc / .O unb iieljb fehlt l litl) Ijcnigcr ovfeafc ^V lut ciiigf)c oa(a(c l
fehlt mn 6 flctj J/P i^imbe§ i\' l)!jo -Y ijcljo /' 7 «nfcnii FTUVWXYZahcdfifil. un|evcm /
8 iefottfjcii M tcfoUen X \t\n o Fl bifie] bic VXYZahcdfgik U manigfcltiflc Flh
manigfaltige O mau(|feUiBc // ftcrrfe, bic, bic bo noc^ 0 bo fehlt Q 10 luiber ouff fehlt FI
bic ba gefalle P jcDiib // fein /' bontibct VXZ bonibbcr a 11 foW)cm FIVXYZabcdfjk
foüicöcn 0 fpüdfjcm W fcilcf)cm < tut bnficfjcnt MP tinfttfjerm h rj inmne icuaiiflcii X t))nB=
gctjctt Xcf/il. ctjiicit l'YZ ritlcrlirtjcm /■ ;i)//3 bcftcnblidjon .1/ tiutljorbii^Iifr A tiotfiatbclicE i
sicut, (Iccct Cliriftiaiios milites mu !■"> ctuigc l'V W'Zahcdftfik 14 ficlicnbcit LT
f^Bcnbctt Ml' m %\t fehlt 11 iitatjnimg ift /' inctjitimg ift / IT 3)i6cl Sic 1' 6ufe§ /.:
18 tjaljligcmi /' bct tetanicn A' ber ßitaiic^ W bei; Ictaitii / tatniticit C Ictaiiicn FlQUXli
i^ctancftcit iWP D tcuc »ober A' _/» fttciigc -V.'/iVt iivtcl)lll lidjtc A' i'o gcf)cnbcit| gcftcit
FOPXb fehlt I fledjeubtcn .)/ gljoicnbcu .\' jcftcit .v/'/- 21 blitjc 'jik ^a^ü\\ boiiiicr .V
•2i tetotcn FlVXZabedfjik tclucr }' {liegen] ocvlitf) A' tricg dfjih tloK) flortent .V
23 für (tior, fi'tr) pcftilentj l^MPtJ TI'VX YZalicdf/ilc toocr })cftitccii, Spacnfrtjc potfcu l
nnbercr F ■J3'24 nnbern fdjlucvcn (rontfl)cl)tcii / JS fdjtocrcr P'.\b Jl trand^ciben A"
frandfteUc k un§ fehlt 1 tjobod) alfio .\
20
2. giiie fur^c iJotiii o) bei ajalciiuiifctä. 'S. Ülit-Mcivuifl be? Wuc OTuvia. |()7
l)itu bifjcii allen betjuc- iiaiiti'itc- el)iT, bcijuv vcl)d)o mct)i"uii(\c uiib i\otlii1)i'r
tüiUc fcl). ?0TOe5J.
.'oilff i^ott, ba-ö alle bifje üitt iiH)v uiu^i'ljmci)ffdt cvlaimcii uiiub lajj
5 uns nit bavaii ^uicljifdii, bii I)abi"t uiib linrft iiiic- t)l)rl)imcn evliomi bas e-B
ia unb nit iicijii obbci l'.n'cljffcl fei). 3,50 fprccljcii luljr frolid) 'ilmcii, bn-i ift
\v(ix unb iicluife \Hmcn.
f3.| l>aG ?tuc iBaria.
•&3c ift iviu ntevcfen, bafj i)l)c lücnninb fcijn tiniucnn uiuib ljnucifid)t
10 itcHe auff bic nuittcv ciottiö obbev l)f)v ücrbicnft, bcun fold) |uüovfid)t gcpnvt
alldinc c^ott aU bcr rljniflc ()o()c ([o\\i bicnft, fiouberu biv? mnu bnvd) fic unb
burd) bie i]nab jjo ljl)t geben ift gott pvcl)ilc unb bniirtV Hub fie nidjt anbcvÄ
loBe unnb licbc benn als bie Hon gott folr^e giitter anf5 lauttev gnnben im
t)crbienft evinngct fjntt, tnie fie fclb befennet l)ni llJagnificnt. ^»t. 1, •is
16 ®lel)d) al-j loenn id) nufj anfef)en bec' l)l)ntel-:?, ber fjonnen nnb aUei
creatur niidj bclucge, ben fdjepffer bev fclöigen ]n loben nnb fie ijnn nic^n
gepet unb lob menge unb fprcd;: '•M) gott, ber bn al\]o id)6nc feljne cventur
geft^affeu l)aft, gib inl)r k. 'Jdfeo and) f)ie foll baö gepett bie nintter gotti-j
epn mengen nnb fagcn: '^Idj gott, loild) epn ebbet menfd) Ijnftn ()ic gefdjaffen,
•-'" gebcncbcpct fei) fie .'t. llnb bev bn fie ^o I)od) geel)iet [)aft, gib mt)V aud) k.
Tai l)()e olfo baS f)eri! niri)t auff l)l)v bevuge, fonbevn |*[. 1 üi] buvd) fie bringe
^u 6l)vifto unb got fetbcv. larumb lantt and; ba-; 'itue ^Jlaria alfeo, bo§
c§ alle bing gott gibt unb fpvidjt :
/ bigem L.urx bt)|cni rf'/>f bicfcm VYZcfik qÜ bcffeii biiiaeu A' oUcni ////
nomcii K tcljdj E 2 ?l*JJie^l| fc/ilt rVXbmn k. <lfr/il. 3 fehll. V/,ic SjU 3(mcn
liix fct)! 53nb fttoft 'mo ttiiijt in brt)ttriii ,;otii imb Riijmmcii, (onbct 'iiiiibcvii imtf) bcincv tmttcr--
üä)cn gonft (gimft '/) miiib .y'idjtiqunri, liimb fvlcbig Imits Hon bifcm fmibtlidöen tfib id tobl«. X/i
4iattimr)\ d iini (1.) fehlt Ali ruoii- ihjcifton .1/ wt vn';ir,cdf;/ii.- ^^t^iinc ry,a:c
l^ictinnc adfyil.- in alle bcfcn g^cBcbc l H niäjl ein nein Zncd;ß ftplic^en U 7 hier
folf/t in // Malers Impressum, rf/l. die bibliographische Vorhemerkimi] S StliSIcguilg beä
Sue TOavia Xacdf/ik Snno l.')22. '/i Srftlidö ausgegangen im XXII. 3arc. l V.\f\W,;it\u
Salvtalii)iiis Aiigelic;i! mx. :> t)i)t] ljl)c U' «etttalBcn FIM l'ZmdDiik borttulDen -V
10 i« Zcdf'/il.- 11 einigen / ol§ od bic (joecfjft bicnft allccn gobt to bc()oott / JJ gnoben
cdfi/ih %o] be X gegeben Zacil/}/il. |Jrel)iJe| laue .\' l-'! benünnc l oufi lautter
gnaben fehlt l toutlerct / // ertcnnct " in fno Canticu lun In ober fönnen A'
ober funnen b ir, niic^ üeloegel tocrbe tieWeg^el l \ä)op^n Clu! ILMOPQTVWXYh
Jetten / bei; jctucn cteaturcu l 17 menge] gfjebende l %'it il is crfc^affen b nitj
») gfienobe de. '' Ijic fehlt l Iti etjn mengen] g^cbodjticf) luefen / ät) </ luilc^l
toie FIXb aüctcf) cbcl .'/i7 t)a\t bu Ml'Wf -Jo S!nb ber, ber bu b [iej hiä) V
mXf od gracij elc. / 21 t)e nit atfo /'/ beruhe l'Xb bringe] tielucget »orbc l
22 e^riftuni .\"
408 9?ftbüd)Ieiii. 1522.
2ut.i,28 Öegnijjct fcl)ftii -Dforin, luill guabcii, ber [)txx tft mit bl)v,
gcbcnebeljet 6iftu unter beu luelibcii uiib gcluMubcljet ift bic fvitdjt
betjney leljb?', S^jcfu-' 6l)tiftiiv. 3liiicn.
iE'Q ft'^cftu ba§ t)l)rl)nii tcl)iin flcpctt, ^onbcrn ct)ttcll lob iiiinb el)vc
bcgviffcn tft, gicljd) \vk ijiin bcn cvftcn iuovttt'n bc-J tmtcv unfjcvv niirfj fel)n ■■■
gcpet ift ^Diibcrii lob unb cl)vc gotio, biiv cv unfecr batter iiiib ijni ()l)tucl fii).
Tnrumfe futibeit mic^ h)l)r aiife bcm 'iUic ^JJnria loibbev cl)ii cicpctt iioc^ qii=
raffen mad)cn, benn cj nn« nicl}t lUinipt bic Inortt Uicljttcv beiitten, benn fic
lanttcn nnnb ber tjeljlig gcl)ft gcjet^t t)att. loa) luugen lol)r^ l)anbe(n anff
jioeljerlcl) »üel)f5c: 3i"" crftcnn als el)n tctrcicf)tnng, ba§ »ol)r brl)nnen w
erttclen bic gnabenn , bie l)I)r gott geben Ijatt, 3ui" anbcrn ha^j UHjr eljn
ttinnfc^ ba|n ttjnn ba§ fie bou ijbcrmon bofur crfanbt unb gelialtcn tiicrbc.
Slufff' erft ift fie boEer gnabcn, bnmit fic on ailc funb betäubt Itnrtt,
ha^ tft eljn i\oä) gro^ biug. Xeuu goti>5 gnabc madjt fie boU aUcS guttcn
unb tebig nlleö 'böfeen. 15
3tuff§ anber ift got mit l)t)r, bns ift, bai nlic l)f)r tl)iiu unb Inffen ift
gottIi(^ nnnb gefcfiid^t Ijn l)f)r bon gott, ba^u befcf)ii^t er fic unb bclimrct für
otlem ba§ t)i)X fi^eblit^ fetjn mag.
?[uffs brittc ift fie gcbencbeljet für aHcnn liiet)Bcn uid)t aüebn baritmB,
bae fie on toet)e unb fctjuicrljcu unb on berieerl)ung geporii Ijat, über .S'ieba 20
unb atte anber tticl)6cr, ^onbernn ba-o fie aud) fru(i)tpar ift Unirbcn unb
empfangen Ijat du aüe fnub, bon bcm r}cl)ligcu gepft cpn Iepplicf)c frud^t, baö
tepnem iDcpbe geben ift.
■Jtuff'S bierbe, ba^ t)I)r fru(^t geBcncbepet ift, nemlid) ber bcrmalebel)ung
enthäuten, bie über atte ünber öeiic gef)ct, baS fic pun fnubcn empfangen as
/ fcl)cft bu J/77' '-' flefcgcnct (1.) Zaci ©cicgnet dj;il- %vt 6ift iciiebljct nmiirf allen
ttoulrjc N 6ift bu MFf rtctiictii FIVVXYZaln-dfiß- gcfcfltnEt (i.) Zacdfß gcfrctnct //:
4 fi^eft bu FIMPf dtitinne W fiictinen /' .'") U)ie bic l)nn CDGO Wie l)ie in TT' be-j )jntet
noftct§ l 7 Stum'b Za tünucn ä tonnen ;i'd audi feJdt (lf}/ilr loibber] Weber
FIMOPWXhfl; nocfi Nl eljn fehlt. N s tueber tot te leflfl&c l i) lielt <> moa.m IT'
rctjrjjl reit fie LQTUVXYZabcdqik Wir jl) MPf Wtj batf) N ^äbten // liijll 3um
bis ^ott fehlt l Betrad^tung bar^nncn Wir erbeten .VA /o bnvinneu Fltt'f II nnbern
mal 7 ;_' Wunbf(^ /, UZacdi/ik bunfd^ oft ccn tiegljcertc l bnn encni l)bermau A' bar=
für / barfür /' fccfaut en gljcatfitct l VI funbl finb 7 ertanb VXYZabcdfß:
II r)o{ie§ / grog tioc^ U UljlS 91uff§ b:>i mag fehlt I.MTU liijv.) ift got Ins britfc /i-A/^ /
Ifi atleS 7'/ ;r l)n t)'^r] per ipfiiin, ceii jicr iiilli-uniPiitiiin mn irjrtjntjet {bcfrhiilj b) Unb
tewaret er fl) (fie 7.Vi) bor FLXb er unb P/ BeWaret fje (ft) / ) Xf W alle bem, batlj N
l'J gefegcnet Zacd gefcgnet /' We^ficru FJPVAYZabcdfi/ik »rouWen A' -JO ßmcrte iV
»nnb Bcrfcrung FI fehlt l uerfc^crung CDLTU getcelt Jcft, Boucn A' guo FIMPW
20/21 §eöo unb fehlt mn 21 anber fehlt b urouWen A' 22 finbl / 2:1 neuer
ttrouwe A' :,'./ 2en berbc / gefcgeuet Zncdi/d- gcjcgnct / 5JetnUc()cu P bcr| uo ber .VA
24j2a für (Bor /) bem flucf) cntl)alten ber Zardf;/!l.- 2r, giie FJMP .^ieiio II (Juo IT' ber
§euc Zacdfyik
3. 9liiS(cguiig beS 5Ute ^Jintiu. .}0p
unb bc'ö tobt-? iinb ucibomptufe frf)iilbifl (\(pox\\ uicvbni. "Jlbcr bifc fnid)t
1)1)VC' (cl)6o allein gebenebctjct unb \v\ix alle buvcl) bie fclbifle fledcnebeljet
lüerben.
3nin anbein
5 ^sft nu liie el)n gepet ober tonnbfd) ba^u luifcljen, ba-j man bitte fuv
alle bic bifee fru(^t unb mutter t)evmalebcl)en. Söcv liermnlebel)et aber bifK
fvuc^t unb mutter? 9(IIe |3^i. Tiiijl bie iel)n Unn-t ba-^ (^uangeliun unnb ben
glattjbcn licrfolgcn unb fertnalebeljen, alfeo iljt tljun bie ,Viben unb '4-*npifteu.
Jaraufe benn folget, ba§ i^t nienianbt bifte mutter unb l)t)rc frucfjt jo
10 foft ucrmalebel)ct al§ bic mit oiel ro^enfreiil;,en )ie benebcljen unb bas 'JUie
'Fcaria tiuun- Ijm maul tinben. Xenn bie linb-j am nun)ften, bie (^liriftn-? inovt
unb glambcn am l)ocf;ften iievmolcbe>)en.
2)arutnb fd^ato brauff, 6-? linrt bifje mutter unb l)l)re frucfjt ,^rt)cl)erlcl)
lDcl)^e benebelict, (el)plid) unb gcliftlicf). fiel);ilid) mit bem munb unnb mit
IS bcn lüortten bc-3 '^üie 'JJlaria, ba-J finb Ijbr ergiftc lefterer unb uermalebelier.
(Sel)ftlicl} mit beut tjer^en, bas id) t)\]x ünb (^l)riftum l)nn aEe fel)nen Uuntten,
hierc!en unb leljben lolie unb bencbel}, ba-j tt)ut niemant benn ber redjt C>l)riftlid)
glelnbt, £enn on folc^en glalnben ift teljn I)erli gutt, fjonbcrn ec< ftidt naturlid)
luiU fluc^cu'J unb teftcrnä luiber gott unb alle iel)ne belügen. Xnrumb luer
20 nid^t giclubt, bem ift Iju ratten, er Iq§ ba» 2üie ''JJiaria unb alte gepett
anftef)en. Senn c-S ift bon folitjcn gefd)rieben: Dratin eiuy fiat l)nn peceatum.
@el)n gepett rterbe |iur funb p-j. Iit8. ¥1.10», 7
7 bev Berbamnufe J ucrbamni? V'YZacd Berbomnuft bf 2 gcfegcnet (beidemal)
Zacdf/ik BEJesnet /' fettigen JJP 4 die Zeile fehlt l 5 ©jo i§ -V §ter toe fatnien
toe boc / nun GOX tounSäj CDEFllLMPQTVWXYZh 6 aüt fehlt LMPTU bic, bie
biie FI bic \d btijc F Bcrftiic^en Zacdfgil; 6/7 2Ber bis mutlct fehlt mn 6 Bcrfludöcn Z
Berflud|t cdfyil- 7 unb niuttet fehlt LMFQTUV.XYZabcdf/il.l ßuangeliutn W;/il.- bcn
fehlt X 7',8 bcn tcrflctüen gfictoucn / S Bctfliiäjen Zacdfyld olfee T ol5 VXVZabcdfgilc
i^unbel \ j^unbt .\ >)cöimbt /< Sßopiften] gottofcn 0 bic tiofiiften Yb bic Sutcfcn,
Soeben etc. b ,0/7.3 Saraufe bis bvauff fehlt l '.) iljunbcd X jljunbt X t)ct;unb b nljcnian /'
JO Bctflud^ct Zacdfijih Bieten Zacdgih Bitcn /' iinam c|iu stiiltis |)iecatiunciili.< earn
coluiit mn gcBenebetjcn FI fcgenen Zacdifd- (egnen /' 77 in bem niunbc .V bic] fic
VXYZabcdifd- finbt X finb b gljnt weiften .V /:.' nm] b{i)jc bat X l^often IJ'W
»erflu^en Zacdfgil 13 fcfjahi] %ut N btanff .1 borouff FFZafi/ik baruff If (^S Wirt
fehlt X brückt loeiben i\' ]4 gcBenebc^et FlVXb gcfegcnet Zacdtjik gcfcgnet / unb
fehlt M Ulla mit bcn fehlt FI 7.5 crgetfte / fflctfluc^cr Zacdfjik 16 aUcn
FlilPTUVWXYZabcdffjil; 17 gcficncbet) EFl fegene Zacdyil.- fegnc /' ban oltccn bat /
18 gtawtc LMPTU gtaufe Xb I8<nt 2cnn bis ^c^tigen fehlt l 18 fteät FIIIMPWXbf
10 loftetnS GO luet] be .V 21 ^nn fehlt f 22 ^ut] to cncr X funben c fünbcn dgik
f folnto UXb SPfalm .cij. cf ^fol. 109. dr/ikmn p§. 108. fehlt l
410 !ycttiüd)loiii. 1.S22.
I] |4.] IDi-r €\]\m Pialni
C5U fietcii iimö ciljcljuno \}e§ gegliijcii €iiangelioii.
•'Ötlff ©Ott, luic ift bt'V l<l)viitL'iiii feo liicnic^ liun-bcii iiimb bic iitctubigcu
liabcii abgenommen nntcv bcn leiitten.
'2 XaC' marf)t, man pvebiget aUentl)alben unniilic bing. 5
Sie prebigen Uiibber i]bt gelinticn, Itmo man unv gerne l)bvet.
'■) @ot hjolte ausrotten alte glate pvcbigct llnb allei? \vai luni boljcn
bingcn Icret.
4 Xic ba jagen: nnBev teve joU reif)t f)aben, liujv l)aben ntadjt Un reben,
Wtx JüiUö uny tücren f '»
•"> Xie liH't)! benn bie armen nertüiiftet i'inb nnnb bic bnrfftigen fnfflienn,
Sßili id) mtd) anffmadjen, jpridjt ber berr. 3d) '"i^l Li}n beijl auffrid;tcn,
banpn man foU frel)big Juibbcr fie Ijanbetin.
li ^aC' iDortt gotti§ ift lanttcr luic eim bnrd)fch)rt ft)Ibcr pnn prbifdjcn
gcfcffcn, fiebenfeltig ift co gcrebntgt. '^
-' Sreanoctioii A' {fimngclij A' (iuaugeliiini IP .>" ift] jljiit A' •) aüoii tiatteu .'/
aütcn l ri iamiuittid)cit .V loa.:- 4(s l)örct fehlt Q miv /'cid/ X gcicii / r loüllc Fl
luid borfi ntlirabcii .V iiiiftveiitlcii 1''' aiiftvcüten / tc lüel bocn / nUc imlicijo toiighc /
pvcbigc FI prebiftic .V pvcbigcv LOJ'TF 9 bn /'ehlt V " fei» "' upbtroftigcii .V
(cüff^fii /ir niccf)teii .V 12 1)01)1] )\ilid)matcv / IS fvcl)biö] brtjftlitcii .V l)cinbfeu /
linnbct Ml' 14 Inuttcrl i'i)iic A' borrt)gl)cluttcvt .V ;."> «ntcii N
11.11 T»iT .vij. }?falm
iii beten uinü crVjclJmia öeci Ijciiliöcii €iiaugdioii^.
■ÖCslff .'oG'^f'K, bie b^büflcn bnf'cu abgennmen niib bev gletnbigen ift
Ivenig tunrbcn nnter bcn mcnfdjen finbcrn.
Cn)ncr rebct mit bem nnbern nnnii^e bing nub reben bcndjclel) mit an
unciinigcm t)ert!en.
3)cv .'oP-;K^" rotte auo a((e Tiend)elc\) iinb bie yinge bie ba ftolt? rebct.
Xic ba fagen: nnfer junge joll nberl)anb baben, nm gepiirt ,yi reben,
mer ift nnfer fjerr '.
Sßepl benn bie elcnbcn oerftoret finb nnb bie armen fnffljcn, loiE id) 25
aiiff, fpridjt ber ■'oß'M. ,Ad) loili epu [)^\]i anffridjten. ba-^ getrdft barpnn
banbeln fol.
"Bic rcbe bcö •'ö(5-'K')!'Jt finb lanter loie bnrdjteiitert fplber bnn crbenem
tigel, Betocrb fiebenmal.
■Jii SUnb l)cud)cln, imb (crcii oii^ '■ 21 dnciliigeii Y 22 rcluttc AV, motte auf-
tottcn c juiigcii <; 2H oicv I)aiib Mi 25 finb] loeibcit <; fcufftjcii .Vi iufffecn 1'
26 ein ^ulfff fdjaffcn, bni- c t)cl)t| tfljt h 2fij27 bnrt)nii lianbcliil Icvcn c :'.V ift toutci t
im Zc crbciicit c
4. a) 2cv I-.'., I.i CT. *;(iQliii 1 1 l
1] 7 ®ütt Tu uniUift co crl)nUtcu iiiuib iiii-j |23l. Xu| ticamicii cluiglid)
für bifecnt Dold.
8 Xeiiu t-i mcl)n'ii fid} aUciitl)oU'cii bic fiottloüeii . um bic baiuijbiciK'i
legicvcu untcv ben Icuttcii.
311 beten umb t^u ndjimni bc^ gialubcii^.
©Ott ](\) lunio qiicbic^ iiub ticiu'bcl) iiuo Uiuib crleuditc iimi-s mitt ii-i)iu'iii
cvfcntniß.
L* Tnc- liHjv iinijcu miigcii aiifj cibcii, limo )cl)ii Hjuu ift, Hub unter
10 nllcnn menfrf)cnu, inac' fclin t)el)laiib ift.
3 (fs bancfc blir, 0 gott, bift luVlrf. ^ui cc- bände bljr nüc incUt.
4 X(\'i bic leutt frcub imb Inoiuie fjabcn bnunn, bao bii iclbo bic Icutt
rec^t ridjtift uub furift bic mcujd)cu auff erben.
5 6§ boncEc bi)r, 0 gott, biß Hold, ^a e§ bände bljr aEc loclt.
16 6 9iu ba« lanb fiatt ict)n gc1ocrf)S gc'6cn, <B]o benebel)e iniy gott,
Un|cv gott bcnebciic un-j.
7 ©Ott bencbcl) uno unb biv; l)l)n furdjte ullc IncUt.
; hjödeft FI loilleft bot^ A' 3 SBJcntc fid mcrcu .N' ,V -i ote bot tljff oulocr Kflciitcn
bc^ lioW§ l ö .IvDi.l 71. Q i> gtnutifS '^' r notciicbct) KFIT \tintx FI ßljiiet .V
'.> mögen ir JO ^e>)lt9 taub / falidjmafcr / l\> luoniiigftc l fcIOft / iJ baiidft Ml'
od bc .\' /ö gclDci5§l Brucf)t iS' gctcncbcljc /•'/ /' Dl gcOciicbctjc (ebenso IT) Fl
IT fotc^tc Fl üUc] oU be .V
II] Xu Sö^Wi töolteft 1'ie bctnarcu unb nno bc[)iitcn fur biefem gefd)lcd)t
ctüiglicf).
20 @5 ftnb gottlofen umb nnb unib, '4L<cnn unter beu menidjcn finberu
bic lofen erljotiet luerbcii.
^cr IjiSiii. jf>falni
3U öctcii uuiD 5iinetnEii be^ glaUilicu^.
@£tt fei) uns guebig nnb jcgcne nuc-, (^r iaa uu« fcljn nnblil} lcnd)tcii. ©cla.
3s T'as ltil)r auff gi'ben erfennen fcljneu loeg, unter ölten t)et)bcu fcljn ()cl)l.
6§ boncEen bl)r ®ott bic öotdcr, ©§ bandet bljr aUc öoldcr.
Sic öolder frclDcn fid) nnb iaucf)|cn, bae; bu bic (cut ret^t rid)teft nnb
fureft bie lent auff erben. Scta.
6§ banden bljr 6ott bic öoldev, 6§ banden bl)r alle öoldcv.
30 Ta§ lanb giBt ici)n gemed)'?, i'ri- fegcnc nuo ©ott, unfer ©ott.
Gs fegcnc uns ©ott unb aücr luelt cnbc fnrdjtc i)t)n.
1SJ21 Scntt cä wirb oUcntljotDcu uot ©ottlofcrt, 2öo jolii^e Io(c Icutc »iitcv bcn mcnfd)cii
]^errj(^en c IS ujottcft Xb 20 gotlofc Xb 23 tmb er^cfiung Zac 27 jaulen Y'i
2ti fureft) regictcft Zc 31 aUe toclt c fordete b
412 SSetbüc^lcin. 1522.
3f>on ticr gantscii, ba^ ift, Uaii bcc UicBcnlidjcii
uiinb Erfifunli fain).it i)F|reii fruchten.
@ott fet) mi)v iviebig itod} bet)iiev l)ulbc llnb titiie nb imn)n iibiitrcttcn
iiac^ bcljncr giunbloßcn binm()erlurfcl)t.
2 ä'ßnifdjc inid) IupI bon incbiicv iiutiuirnt Unb rcl)iiic\c inicf) poh ^
mcl)iien junbcii.
■i Senn id) crfciiiic ba-? co dittel iibivticttcu mit im)v ift. Ilimb mcl)ii
fiiiib ift ftcttc fiiv im'l)Hcn auc\,(n.
I Ti)v iiUin)iic bnb id) niid) ucrfunbit^t unb ubell fiir biiv tt)aii.
Tnvumb linvftu vcc^t baku i)n bcljiicii luorttcu unb veiju cvfunbcu, luenn bu '"
!iciid)tct tuirbift.
•"> oibc id) biinu i)u niuttcv lcl)bc (icnuid)t |3<i. lü| uou funblidjem innicu
llnb meljn muttcr l)att mic^ üon funblid)cin fmttcn empfangen.
<) ©if)C bu l)aft luft baljn bao ved)tfcf)affen ift. .'ocljmlid) l)m bci'=
porgcnn l)aftu mtix iv)ci)fef)cl)t !unb tl)nn. »-'■
1 li)c|elicl)cii Vr i mit etcii -\' fruchten. Scv iimff^igft \i\alm (pialmen T). LTC
(vii^ttcn. 2cv füiifftsinft (fünffjigift Q) ^iinlnt. M l'Q .3 ^ulbe) gfjcnabc / .i 2Bäc(jjc M
aönjc^c P 7 tiefciinc A' ,S' ftct§ /•'/ :» actlmii Fl li> luürftu /. T wirft bu .1/7'
linivftu J' geöimbcnn N 11 gcridjt // ßcvcd^tigct U' wiift // luürbcft MI' toerbcft H'
V> Sljc^e '^11^ fünbtliiä)fii /' jonicii] jabc A' fomeii W joct / V', jabc A' fomcn If' foct l
fnttJfangcn V II Slidjo Ml' tticUuft / vcc^tacjcljaffeii FJ \)m] in Fl «/;.5 in
bct »ortorflc^eljt A' ir, fyi\t bu ILMKriT gctlian /"/J/i>
I ©011 bcr gaiit5Cii, bac; ift, boii bcr üicfcntlirijcn
iiiib ccBfuiibc faiiipt ijljrcii frurf)tcn.
©Ott fcl) ml)v gnebig und) bel)iiev gnete unb tilge mel)u ubertvettung
nad) bet)ner groffeu fiavmt)ev|iirtel)t.
ai\iffd)e mid) InoT bou mebnev miffetbcit unb vel)uigc mid) bon mebnev m
funben.
Tcnu id) erfenne mel)iie iibertrettuiig unb mel)nc fwnbc ift t)mcv für ml)v.
?(n bl)r ottebne ()nB id) gefunbigt unb ntiel fnv bbv getf)iin. Tarumti
lüirftu rcc^t 6Iel)ben l)nn bel)neu liuntcu unb reijif evfuubcti luenn bu
gcrid)tet itiift. ss
(Si()e, id) bt)n \)\\\\ untugeub gentiid)t unb tnebne mutter frit mid) l)nn
funben empfangen.
©i()C, bu (jaft luft ,',iiv Uiavl)el)t, '^w leffcft mid) anffeu bie liieb«l)el)t
^e^tnlic^ öerbovgen.
;')' lucicnlic()cii // IX meinen )' meine juiibt ' i'/ ji'iubt Mi juubc c Ji meine
miffcKjat K 23124 ßeHnn. Sluff bog bu vcc&t bleibeft jnn <■ 24 luirft bu /> ctfunbcn
rtetbeft c 26 Vm nu§ funbticfjem fnmen fte,K"«c' '■ ""f' /''''" ^' -■'* «"it^t't, 3)ie im
»ertotgcn liget, ®u c 28J20 bie ^cimlicf)e lueiäfjeit c
I] 7 Sefprengc midj mit 3fiUH'ti, |lo liu-vb irf) vci)ii. Ul^afjrf)c bii niid), fjo
tüevbe td) fcfincclucDf;.
s l'ajj m\d) i)bxcn frcub uiib luoiuic, B]o mcrbcii flctvoitct bic i^cptniu,
bif bii ^urtrf)(ügen t)Qft.
!' äücnbe bfl)n niuicfidjt luiii iiun)iicn fiinbi'u Hub tilt^ nb iiicl)ii (\anlic
iintiigent.
in thicf)affc l)n ml)v gott ein vcl)nc-5 lieii.! Hub cnictue ci)nen ric^ticicii
qel)ft l)nn mcljnem ijnntpcitbiflen.
1 1 i^crltiivft micf) nidit tum bcl)iinii niuiefid)t lliib ni)m iiid)t Ooii iiit)v
10 bcl)ncn l)el)Hgcu gcl)l't.
12 @tb ml)v toibbev ben troft bcl)n5 f)el)(>5. Unb bcv tvet)e geljft faffc mid).
13 3rf) ^i^iß bic ii6cvtrcttfr Icvcn bct)nc Uiegc, Dao ftd) bic iiinbcv Ijii bl)v
be!cvcii.
14 "Jlbcr mcijn gott, gott mcljn« ^et)I», errebtc mid) imii bcii blutigen,
15 S)as meljite |iiiigc frolid) prcbigc, tuic bii fnim mnd)tft.
U) öerr gott tliii meijnc tippen aiiff, Xo-? mcpn iiiiiiib Pcvfiiubigc, tuie
gvofe Oon bl)r ^u tjallten fet).
itoitti^/ Sffiöfc^ie .1/ Hiäfdje /' bu frhlt F? ^ luivbc /' loivbt / S ^xtunb LAf
Burned^be enbe bttjtfcnp / Oeente .V / jeiid^laacit FIl'UW 7 gcc^jpc A' «ott /'elili
DI.MVrrwi !i »crloÜTff Fl bel)ncm A7 /; ulofS fnlid^matcvä / 7? fcvciin A'
J4 ml)n^ falic^ma(er§ / tebbf A lil Icff^cn FOlO bo »p miine lippe, up batl) A'
III Gntfuubigc mid) mit ofopc" bn-ij id) vet)ii tüerbc , 1i)af|d)e mid) ba§ id)
jd)ncetöet)5 loerbc.
»0 £q» mic^ ^oren fvcubc imb iminiic, ba-j bic gebet)nc fvotic^ luerben, bie
bu jujd^lngen l)aft.
33ctbivgc bcl)n anbtitj Pou mepncit jiuibcn iiiib tilge ntle mcpne miffett)Qt.
Schaffe mt)r ©ott el)n rel)u i\ni} unb evnetoe l)nn mljr e^nen löiEigeu gel)ft.
l^crmirff mid) nid)t Pon bel)ncm angefidjt unb npm bcpucn l)cl)ligcn
Vi gci)ft nidjt pon uujv.
Sa» ml)i' inibber fomcu bcn tvoft bdincc- l)cl)l-J unb bcv fvcljc gcpft
cntf)nüte mid).
3d) tüiU bic gotttojcu bcpne liicgc Icvcn, Dns fii^ bic funbev \\i bl)r
beferen.
M ßrtettc mid§ pon bcn blut)d)ulbcn, Wott bcv bu mci)n5 ^e^ls @ott bift,
ba3 mel)nc ymgc vf)iimc bcpnc gcvcd)tictcif.
§@9t9i tl)u meijnc tippen anff, Xa-5 mcpn munb Pertunbigc bcljncn vl)um.
21 leicfttagen c i'.? mtjr] inn mir /^r SJnb gib mir einen neWcn gtlBiflen of'ft ^^
26 2töfte mic^ toiber mit beincr ^ülffe, Snb c ben fcl'H i' tveöcj frcibific c r^Ä 2)enn
i(^ mit bic tbertretter beinc c 30 blulji^ulbigcn ÄO ber bu mein ®ott »nb fieilanb bift c
31 beinc ©ercc^tigtcit r^ime r 32 beinc tippen 5' mein leff^en i beincn SJ^um Bcrtimbiflc c
414 Ü?etbü(f|Iciit. lf>-2-2.
II 16 I)cnn bicf) c^diiftet fi'^iiu-o ntiffciv, irf) trollt'? fonft UmU c^c6en, Hub
()aft fel)n gefoUcn ciiii brnnb Opfer.
17 St)n SU 6roci)cn gelift, ba-? finb bic opffev für ciott. (nm luibrodjcu
unb liitrfd^lagen l)cvti, ba-5 Itiivftii, gott, nic^t öcvndjtcn.
18 %i}n ivol au 3'P" "firf) bet)nev guttc, Ta>5 bu batoift bic uinuvcii Iju s
■Söicrufatcm.
19 511« bcnn iDCvbcu bid) lufteii bte opffcv bcr gcred}tiiiel)t, bvanb opffcr
iinnb gaben. 'S)am\ tpcrben felbcr auff bclincu aüiax fommeu.
|5<i. 5 7| IDn .liij. pfalnv
il5att t5U bancftcnn für anecleij üiolltgatt. lo
I^'Qudc bcni licvvnu mct)n fcclc Unb alle-? loo« Ijnn m\)x ift feljucm
f)el)ltgen natncn.
2 Daiirfc beul l)evvu uu'i)u feelc Unb ucvgi^ nidjt feljuev Ucrgclltuug.
S jet6rocä)en FI \übxoi^nm (> jevbto^cn FMdl'W .levpvodjcn / 4 jn-fc^tngcn
Fl.VI'H' toi'irftu /.'/' luüvbeft bu -"/' rtmvftu r ■< Sion FÜIMOPW H Seriifolem
FII,M(>T 7 bann .1//' .4 Ser (jiinbevt onnb bev bvijt 1' *Pjiilnieu T m fiiv] Bmb Z'/
/.? Setoninglic ^
II] S^'cun bu t)nft uicfjt hift juui opffcv, id} gebe e-j foiift, uub bvanbopffev
gefallen bi)r uid)t. i.-*
%k opffcv CSottcv fiub eiui ,iubvod)cu gcl)ft. G^l)u ,^uT)vod)cn unb ',u-
jc^lagen t)cv^ loixftu, Wott, uidjt ucvadjteu.
%i)\x tool an ^wn nac^ bepncin guttc» loillcn, batne bic umuvcu \\\
Serufalem.
So lüirftu luft [)abeu \\\ bcu opffcvu bev gcrcd)tirtei)t, \\\ bcu bvnub 20
opffcvn unb ganlicu opffcvu. 5o Uiivb mau fnvvcu auff bcljueu aUtav Icgeu.
(J?att VI bancltcii für allerlei) Uioltrjat.
ßO'bc bcu .S)(v^)i;)('Ji uu'piu- feelc 'i^ub alle uu'Du puloeubigc* feiiucu
l)ci)ligcn uamcu. -'r.
8o6e ben .ö®T{5)Wi uicpne feelc 1^ub licvgifo uid)t loa« ev iui)v loibbcv
guto t^an l)ot.
11 jc^ '"Ol' ^'i--' i'-'i'f' 'vol (iclicn '• IC) 6)QttfS| bic ©Ott flfti'llcii <" jubrod^cncr .\li
«ffnaftev c l(i,li gccufiftcä imb ,ifjc()U-iöcn •■ jurfcfilacicn Mi 17 luirft bu /> M' naä)
bcinct gnabc c -Ji) Jcun lucvbcn biv flcfnUcn bic opffcv r luirft bu h 201^1 bie Sronb=
opffcT c Jl DVffet c @o) 3)cnn <• tcgcn] opffcvn c _'/ 3>nb Hm? jnn mir ift <■
M .?iri(flcn c :?« tuibbcv fehlt, c 2" gct^an Zuc
4. <■ 2:ev ••,!., (!) 103. IMolin- -41")
II 3 Xci" ba ucvj^ouct oUcv bcljnev iintiigent Unb l)ci)Uct aüe bcl)iic
fvancft)el)t.
4 Xcv bct)nn te^ßenn cvTo^ct Pon bctii betberBcn llnb bitf) iimti viuflct
mit gnob uimb barinljer^icfel)!.
5 5 S;er bet)n 6o(\irb fettit^ft Tiiit gitttcm, Tai)tx bel)n iiic\ciit fic^ nernetüevt
tüie cl)n ablev.
T) Xev ficvv ifto, bcr ba vedjt licvjdjaftt Uiib c^eridjte allen bic fleicf)cnbct
irerbeim .
7 @r {)ott jcl)iie toege 'D^Uifi liiifien laffcii Hub fel)n tt)un ben tinbevn
10 Don Sfi^icI-
8 Xer Ijetr ift 6annf)er|ig imb flnebig, Sangntutig unb oon groffcn gnaben.
9 6r hJirt nid^t ftette fanden Unb iüivt aiid) nidjt elniglii^ bvetnen.
10 Qx liat un-j nit tfiaii narf) iinicv fniibe llnnb f)Qtt nn-3 nid)t oergotlten
nnfecv untugcnt.
»i 11 Senn %o fiod) bev [)i)ine( ift üon bcv cvbcn, S.^o ()od) f)Qtt cv iel)n
gnabe laff^enn über id)roc6cn nbcr bic Ulm futdjtcn.
12 ^llßo fcrnn bev morgen ift nom abent, S30 fcvnn Ijatt er üon nnö
t^on un^er ubivtrcttcn.
1 bo /i .? »mmc ieuanget .\' (! alfe ein aveii .V nnvnt / 7 »crfd^afft] beftelt K
oetoorbent l aüt Q 9 <):jo>)t"i EI tinbct .)/ /" Sfia^el ruilW 'W\xa^t\ MP
12 ftet^ FI Ijoncfenl tomenn -V gram ttcicn / btowen Fl Metjien W IP, tljoii II'
14 Dnfevn MI' iiinbcn /' M ift /(?A/( Q li: fordeten /•'/ 17 ftrrcn nifUkmnl) FI
fcrr ir autent Ml' is ((etfinii /■'/ tlion H' niifrtrccbiniie .V
TI] Xev aller bel)ner miffetljat gnebig ift 'i^nb l)el)let alle bel)ne tranctl)el)t,
20 2)ev bid) fvonet mit guete unb bavmt)cv^idei)t.
Xer bct)nen munb fettiget mit gutem, Xqv bcimc iugcnt Dcvnetoct mivb
»ie Clin abeler.
Xev ö®)i9i fdjafft geved)ticfel)t unb gevidjt 'ilUcn bic unred)t Icpben.
@r ^at fel)ne rtiege 9]bfe miffen loffen, Xen finbern ^V^vaet fcljn tf)un.
2s 5Pavmf)ert(ig önb gnebig ift bcv .sjßiM, Cangmütig unb Don gvoifer guete.
(jv mivb nid)t i)mer Ijabern 5Jod) ennglid; ;orn IjoUten.
@v ^at nirf)t mit uns get)nnbelt nai^ unfern funben Unb l)at uiio nid)t
Dergolten nad) nnfcr miffetl)at.
Xenn fo l)üd) ber t)t)mel über bev evben ift, Sefft cv fci)ne guete malben
30 über bie fo l)(jn fnvd)ten.
@o ferne ber movgen ift Dom abent Seft cv unfcr ubevtrcttunge Don
uns fe^n.
19 %n bit oüe bciiie ©unbc »ctgitt <■ fvang^eit /T gcbre^cn c 1920 2!cr bcin leben
»om Bctberten ertofet, Ser r -jn mit ©nobe c gütt A' 2;/22 Set bid^ mit troft crfiiüet,
ba? bu ?4on wirft, l'nb mai^t bid| jung »nb frifc^ Wie c 22 abblet )' 24 %k tinber c
L'5 ©ebültig onb gtoffet «• 27 tfal . . . geftonbert] fianbelt c SBnnb Dn§ -Vi 27/i« »etgilt
Bnl <• 29 guete] gnabe <■ SO fordeten i -5» Bon] Bber /^
416 »et(utdf)lein. 1.V22.
l| ly SBie ftc^ cl)n Datei iibcv finbi-v orluinnet , \'Ufto liatt fitf) bei lierr
erbarmet über bic Ijliii fitrdjten.
14 Xenn er lucliß tnac- loliv fi"-' ti)ii t^emect)te finb Unb tiatt ivbad)t inic
uujr ftauB ftnb.
15 lai' ber meiijcf) ift luic ba« groß iel)u Icbtag llnb bliict Iric eljn fclb blutnc. s
16 Senn ber gclift t)erici)Unnbct tiiin Ijbm unb blet)bt iiictjt, Ta-j er nit
met)r tüe^ß üoti feljiier ftettc.
17 3lber be§ ^errii gnabe tneret Don etnigtetjt bi^ ,511 eluicfcl)t Unb felinc
gerec^ticEeljtt Über bic tit)n fiircf)ten ä?on finb ^u finbc- finb,
[a?l. X 8] 18 Xie ba boüten jeijuen bunb llnb gebenden an fcijnc gepott, 10
bai: fie bte tt)un.
19 Xer i)txx bat feljncn ftnct l)ni blintet bercl)t llnb fetin ret)d) Unrt über
oEes tegniren.
20 Soncfet beni berrn l'eljne engele, bie t)l)r mec^tig jelitt Hon frefften
unb au§ ricfjtet Unvö er jagt, ha^ man l}ore bie l"tt)m jebner Ivurtt. 15
21 Xancfet bcm l)errn iet)ne bccrid)aren unb feline biener, bie l)t)r tbut
toas t)t)m lüoIgefeUet.
/ auct be tinbev .V :.' jovi^tcn Fl :i flemoecfetl .\' crcatiirc / '■> jorc^ten FI
tinh] finbf? tljt / l-J ftiill /' K ficvitoppicn A' regieren II' M Bftricfjtet GO man
fehlt E Vi bnnrfcnt /' fctjue öecr|c^arcn unb fUt l llörlc^aren UMOPQ frfjnre \
II] 2iJie ]\6) el)n uater über finbcr erbarmet, So erbarmet fic^ ber ö@9t9i
über bie jo i)()n furcfitcn.
S)enn er tennet tra-j für eim gemeint XoXft finb, (Ir gebencft barau bO'S so
h)t)r ftauB finb.
ei)n menfcl) ift l)mi jei)ner 3ct)t luie (^elu, ör bluet loie e^ne blume auff
bem felbe.
Sßenn ber »tiinb bavitber gebet, fo ift fie nljnimer ba llnb tj'^re ftette
fennct fie nid)t mel)r. 2s
Ijte guete aber be« .ö®){9i5t toeret Hon elnigfeljt \\\ clnigfeljt über bie
fo \)i)n furdjten Unb fetjne gered)ticfel)t auff finb-? finb,
iöet) beneu bie fcl)ncn bunb bellten llnb gebenden an fel)ue gebott ba-?
fie barnad) tf)nn.
Sjer §©}i9{ bat fel)neu ftnel Diu l)i)nu'l bereljt Unb fcl)u rel)rf) toirb über ;w
alle? f)irfc^en.
Stöbet ben .'pt'fiKJK^t l)t)r fetjuc enget, gelualttig imu frefften, bie l;t)r fcljn
iDort au5rid)tct, Xas man t)6re bif ftl)m feljue« inort».
Cübet ben .C-)K1i';1i5i alle fel)ue bcerfdjareu , Seline biener bie btjr fet)n
tüolgcfatieu t[)ut. w
19 formte h 20 brau a JJ jnn icinem leben tuie graä c -Jd Sie ©nobe e
'J7 ihxä)len h 30131 SRcic^ ^crrjc^ct Dticr oUeä c 31 ^erfd^cn li .12 (SnBcl, 3r ftnvcten
^tlbt c 32133 feinen fcefelf) r 33 f)6rft o 34135 feinen tuillen c
4. a) <i:ev 10.!. e) 20. ^pjalm. 417
l] 22 Tnnctct bcm l)en-ii aÜe feljiu- uu'vrf nii nllcii ovtteii feijuev ()iriri}ai|t.
Taiicfc bcm tievvii iiiei)nc feile.
Ipfaliniiö -vü'-
für glitt icijiiiiL'iit unb lucltliif) iiüiiitcijt.
' Scv l)ciT aittliiortte biv liiiv Iselit ber unbbevloevtirfcl)t lliib bev iidine be-j
cioti? ^acob fcljulie biet).
2 (vr feiibe bl)v l)i'ilff lum bem liel)liiieii ^'i-'t H'ib fteirfe bid) lum ;^ioii.
:3 6v fei) cl)nbccf}ti!'( nllev bel)uev ivibe Hub bei)iie bvniib opffev iniiiieii
fett iDcvbeii.
1" 4 (vv gebe bl)r nnic- bei)it ()er| bcgcvb Uiib evfiiUe nlle beim nnfcl)le(^e.
•"> SBl)v luollcii tniid)tien auff bei)n l)el)lC Hub Diiii beimeni nniiu'iin
pnniv rtiiffuievffenii. Ter liew evfiiUe alle beuiie bitte.
ti 'Uli lüei)i; ief) bn-j bev l)evr fei)nem gcfnlbeten belffeu luivtt Unb l)l)m
anttlDorttcii noii )el)iiem IjelHigen f)l)tnel. Teim bo-j l)el)ll fel)ner rerfjleiut ift
i-' gchJaEtig.
1 aüc fehlt I m] in Sl l)cvid)afft I:1\tIIIMoP(>]V 3 2c .XIX. ^Uinlm A'
3l4 Sei- .tir. pfalm fuv ein Fl 4 für] »mlj 7' obcrfnit FMl' ofcettcljt (JUIQ Oficrfcljt (> W
ö antlBiirttc ir ju bev F/ to bcr .V iinmcn Fi (! ^acoi] 3a öC f^utjt F Bofc^ermc -A'
7 l^ilff FFIOW Ston FOlOW 9 fett] feift i' iO waä] ba§ F/ /; iauctjlien]
frotoctcn FI jutl)^en MP iuc^c .V onl »etljlibeii in «tuen (atidjmater / tJ Sannccr uiivicfjtcn A'
13 jeijnen /' J4 antmuitcn I oon] »unb " bio jo(iri)mafcv jimcv i'Cff)tcv (jaiibt / vec^tern
fjnnbt A'
III fiüfcct ben .s365H9i*Jl nlte fei)ue loevcf, au allen ovteii jeijnei; Ijirfdjafft.
2obe bcn &mm mel)tte feele.
Pial. n.
für gut rcgiuicut mib Uicitliilj ubirltcyt.
M XgiR .6g9{3{ crt^orc bic^ jur jci)t bev aiigft, Tev iiame bes ©ottcS %^a^b
fcf)iitie btc^.
6v fcnbe bl)v l)i'ilffe boiii l)el)ligtl)inu iinb ftevcte biet) uoii ^^ioit.
(5r gebencfe all bel)ne!j fpel)'jOpffevC' iiub beljii bvanbopffev imiffe fett
fcl)n. Sek.
25 (S-x gebe bl)v \vai bii i)m fljim l)aft unb evfulle beniie aiifdjlege.
333^r toollcii bon beijuem Ijcljl rt)ümeu unb l)nt imnien unfevö Öiottcä
paniv anfftvievffcn, bev .sö(v;)M( evfulle alle bel)ne bitte.
5iu meref ic^, bac- bev ■Sö(i;}i;Ji fei)ncm gefalbcteu l)ilfft unb evl)in-ct i)l)u
i)nn fet)nem l)el)ligeu l)^mcl. 2)05 ^cl)l fel^ner rechten ift meefjtig.
16 l^Eric^afft XZabc 19 o6cr£el)t XZa DBcrteit l/c 20 bid) jnn bev not c
22 ^Ijtff -Y ^itff h bon] au« c 23 m\\% Xb fettl fcljft Xb 2r, wad boin l^ertj ßegert e.
fülle h all beinc c 26 SBir tliumcn, baä bu »n-3 ^ilffcft o 2r wcvffcn mir 513aniv nuff c
.^CtiRiR gcrocre bic^ allev beinct <: 29 ^imel, Seine ve^tc l)anb Ijilfft geronltigtirf). c
S;utt)et5 SÖevfc. X,2 27
418 a?ettnit=&Ieiii. 1522.
1] 7 XtBc favcii mit linii^'n uuub iliciic luitt voffcn. il>i)v alu-r UhiIUmiii
bcncfeii an ben naiucu (lotio iiii[;cvv Ijcvrii.
8 Sic finb gcfnimet iiub flciallcn. 2Bi)v aber fiiib auftflevid)! iiiib ftcl)cii.
!) -ÖciT {)ilff bnn foniiv Hub anttlnortt uno, Ircnii univ bidi niivufrcii.
|9?i. gl] lOibbcr bcr a:i]ii|'riii1jni ijlmiumjiic iiiib öco ii;ii,iiujcli ia]u^c
l.i|'almii'j .-'d.
.'perve ee finb t)ei)ben l)nn bciin cvbftntt c\efallen iinb l)abeu cntluciiliet
beljncn fictjUgen temlicU. Sif liabcn nnfe \iicvuialcm fteljn bnuffen flentcidjt.
2 Sie bnknn bic covper bci)ncr fni-djtc bcn luii-icUn unter bcm f)l)mcll
to fvefit-n (leben nnb ba-j flcllidi bcl)ner beliliflcn ben thieren auff erben.
■ '> 5ie (itiben blutt lu-rfloiien riniv? unib .sjiernjatem line uuiiier nnb
nun- niemnnbt ber begraben tt)urft.
4 iLMu" jinb ebn id)nwd) unirbcn nnfjern imrfumrnn, Plm bon nnb ipot
benen bie umb nn-j Inonenn.
7 roifen] pcciboii Sl 4 fiiiütic GIMol'W cinviiffcnn ?l3)l(5'Ji. K :>r, %tx (let
.(rruiij. pfiilni luibfv (Scfllicn -V) FX ■y4-2i>,(i Psalm 70. 20. ?('' Sovvfbi' auff bic (Jpiftct
fauct 5>aitli 3tn Sitoit . . . E (vi/l. die hililioiiraphische E'mlcitun;;) 7 jt'inb ',' criie l
.s' ^icrufofcn C Smi\aUm FlLMPTUl '■) lid)nmmc -\' tlidjaemv / JU bci-fto / ;/ viiigs]
Tuiitl) X 3cniiatem FIMXrQTU ^orufolfn /. 12 bev] bc bar -V tljovft Fl Ml'
i:! jmaijcit .Y iiacljpalDvn Fl' uac^parcrcn / iiariiliaiivi!. 6iii icijiinb ir
11] 'Jjbene ucrlaficn fid) auff liuuvn nnb rofie, mtjr aber Unnien benrfen ir.
an ben namcn unfcv>5 ©otte-;.
Sie finb nljbber ivftnvtjt, uil)r aber fteben anfföei'id)t.
.'oitff •'oCv:K;K, Ter fbnii-i erl)iire nn-? ',nr ',et)t Inenn iinir ruffen.
lOibbcr bcv CljriftllLljcii ijcnifijin: iiiib bcö (tu.imjcliaiui fcijubc
Pl'.il. Ijiviv- 20
.SoÖ-'lf^R cij finb l)el)ben i)nn bcl)n erbe gefallen, bie l)aben beimen betiliiien
tempel nernnrelinioiet llnb anö ^V'ruialeni fteDnbanffen ivmadit.
Sie tjaben bie leljdjnain beimer fnedjte ben ruigeüi nntcr bem l)i)niel ^n
treffen fleben Unb bat- fleljfd) bei)ner bepliden ben tl)ieren t)m lanbe.
Sie {)aben bint neriioffen umb ,\ernfalein ber mie nuiifer Unb mar •-'-.
nienumb ber 6ef\rnb.
;.'. iBoUcn felill c in bcä .^69(3(*)i Biijcvä ©ottc? Zc 17 flcftiirljt Irnb gcfaücii c
;.S' %cx\ Sem Xlj iiir ,)cl)t f<Ult c 20 '$-\aimo h f ja(. 89. 1' 21 l)cl)[9cn li
24 gegeben c
4. S>cr Ol L>0. f) 79. ^pinlm. |l!t
II 5 .öciT lücivumb uiiltii fio liiiuie ul'cv iiiio l.iunu'ii Hub cvliikit bel)iieii
6 Wfiiß niifj beiinen lun-ii iibcr bic lielibcii bic birf) iücf)t fennoit iinb
iibcr bie nn)d; bie bcljit luimcn iiit anniffcii.
7 Xcnn fic ()abcn ^icob aiiff fvrffcn, Unb feljnc bcbain'iint^ f)nbenii fic
ncrtouftct.
8 Tu umütift nid)t iicbencfen an uufjev oovic^cu iiiitiuicnt. l'afj bcijiic
bavm^er|icfin)tt über uiio cijleiib Ijmun- foinmcn, beim luiiv finb biuiiie
toorben.
•' n .'Öilff uii-j gott iiiifjev Ijel)! hu et)vcn beljue-? uiiiueuo, (vvvcbtc uuiiv
unub fct) gucbifl unBent junbcu umb beijnc-j naiitenS Uiilleiiu.
10 älHU-umb Uiiltu bic f)Cl)bcu taffjcu iai^cnu: uhi ift uu t}i)xn flotte
Caß fuub tucvbeuu unter bcu f)cl)benn für nuHernu auc^euu bie rndf)c bec- hluii->
bel)ncr fnccf)te bac- iierflnifen ift.
i-' 11 £'af5 für bid) fommeu bn-j fufftien ber (^efoucienen. Cvrubere bie
ftnbev ber tobtunt^ mit beimeni c^roffen nrin.
/ moviimb / luiü bu MI' .^orncn Q ij'J bljiic ()tftid)cil .V tu (^vacnifcapp acnftctcii
oll een Diei: / 3 crtcimcn Ff 4 bcljnc LMPQTT' 6 rcrftocit / 7 wölft Ff
aSittc A' « ineüc Boevfamc -V 10 Ijcljll iatic^mnfcr / 12 iDilt i>n MP jv W ir, bc§
juff^en ADG bc§ fcüfflicn "IF jcirntjeii II' fiuodjtc -\' (icfniiflcn / 6rii6cvc] »nbf ticfittc .\'
6ro6erc OP tiErf)Ett l
III SCß^r finb unfern narf)barn ci)uc fd)mnd) loorben, (n)u fpot unb fio^n
bcnen bic umb une finb. .'dG''1i-K »nie Iant\c iriltu fo iinr ;nrnpu unb betjneu
cl)ffcr toie feur brennen laffen ?
20 Sd^üt bct)nen grljm nuff bic f)cl)ben bie birf) ntdjt tennen Hub nuff bie
tönigrcljc^c bie bet)nen namcn nirf)t nnruffen.
Xcnn fic Ijaben o'itob auffreffen Unb fel)ne l)eufer i'erlm'iftet.
Cijebencfe nid)t an nnfcr norigc miffet()at, Öno balb bel)ne barmf)erlnrtcl)t
über un« groijer ict)n, Tcnn \o\)x finb faft bunnc Inorbcn.
V' .söitTf unc- ftott unferö l)cl)l-? umb betine-:? namcn-: ef)re miUcn, (vrrctte
unc' unb nergib uno unfcr funbe umb bcl)neo iinmen-:? unllcn.
SBarumb follcn bic [)cl)bcn fugen: um ift nu l)l)r @5ott? ßa5 unter beu
[)el)bcn für unfern nugcn fuub Uierbcn bie rnd)e bc§ btut-? bctincr fncc^te bn-j
ücrgoffcn ift.
30 2a§ für birf) fommen ha?> fcuff^en ber gefangenen. 5iarf) bel)nem groffcm
arm bcf)nlt übrig bie ftnbcr be« tobeä.
17 nai^X'bam X na^iax Y nac6t6niitti l i\ofy\ V ()6ii X 32 aiiff «cfrcücn -Vir
5.5 m'm novigcti /^o 2-" 24 Qxbaxm bir^ mifcr bnlb, Senn c 2'i fflott öniev Ciclrfcr c
27 SäJatumb Icfitftii <■ 30 sefotiflcn Xh sroücii Y/.hc 31 nütig />/(/( c
27*
420 a?ctbiicf)Ieili. !'>2-.'.
I] 12 'j?c^nlc ficbeiifcltii^ iiiif;cvii imd)pavii Diiu l)l)ri'iiu id)of; lilnx fri)iiuid),
bnnütt fic bid) cicfdjmedjt l)abciiii.
[iH. t5-ii| ]■'< 9Bl)X" aber brl)ii luilrt uiib fdjafi bi1)iicv Uiclibc liiollnui bid)
UU'ciin cuiifllid) uimb bet)it lob finoenn luui fiiib l.iu finbo tinb. ';'r.lliC^"'".li.
«Cijn rtcincijn rc-'l-Ht iii\] gottc 311 lirt'clU'ii 5
1)1111 aUcricij fadjiMi.
.sperre id) crl)cbe luciiic jede iw biiv, lau iiiid) ind)t Im fd)anbcn Uu'vbcu.
'')]icl)n gott id) l)offc aiiff bidj, la^ ntcl)ne fcljnbc fid) nidjt fvelucn iibcr min'-
2 oluiii-' nßf ^ic aiiff bid) fjavvcii, liieibcn nljiiimcv lui fdjaiibi'ii, C^v
Uicrbeii aber Iju fdjanbcii bie üeri'djtcr, ba borij iiidjto ijmieit ift. 10
o §errc loel)^c inl)r bcl}iic Uhhic llnb lere iittd) beljnc ftet)9e.
4 l'el)te inid) l)nn beljiier luarl)el)tt uiinb lere iiiid), beim bu l'ift ber
L]iit mciinec- lieijlC', auff bid) l)arre td} aUe tatne.
5 ©cbcncf lierr aii bel)ne barmt)cr|icfct)t uiuib an beljiie ipuibe, beim fie
ift 1)011 ctiiicfct)t. 15
1 nadj\)atotn Falü nadöiauvii IT jvcm II' jimilii'it .V ocvjmacbinafje l :> abtx]
t)aljcii U 4 jüloicii G(> Man fhibc-j tijt tot fiiibcg tiit l Vlmcit lihlt N ;> ijmnin? !■'
llcmcincÄ / bctl) ,)/ 'oi]d\)tn CDFiilLOTUW ficucldjcnii MV 6 |iate lY 7 I)ccuc A"
.'' l)onni) lv)ncf|tcnn i\' U ftffii' / boctpnbcn / -/■> liawc] nunc -V Ucvlact ic! ml) /
II] llnb bcriiillt unierii lunljbarii fiebcnfeüic;; uim l)breit fdjO'J ?)l)r fd)iitnd),
bamit fie bid) .s>(v')i'')i neidiiiiedjt l)at)en.
äi>l)r aber bel)ii nolri: imb \d)a\i beljuer melibe banden biir euncilidj
llnb bcrfiinbiflen bcljncn rl)inn fnr nnb fnr.
€\]n gcnirijii ijn-pft fiel) *j3ottc 311 cnjcücn ijiin .illcdcij fai1)iMi 20
311 bl)r .f-iCv^Kii; erl)ebe irf) inel)iie feele. '))b\]n Wotl id) ()offe anff bid), (a§
iiiiri) nid)t ^v. id)anben luerben, bao fid] nieljiie jel)nbe nid)t freU'eii iiber iiiid).
Senn ferner luirb ,yi fdjanbcn, ber beinier erbarret, (5'« miiffen aber ^in
fcf)anben luerben bie on iirfad) i'ertrbineben. r.
i^(5-')i;){ ,]et)(^e nil)r bel)iie loege nnb lere niid) bel)ne ftei)t-(e.
2cl)te niirf) l)im bel)ner limrbeiit nnb lere inief), Senn bii bift ber Oiolt
niel)nc'3 l)Cl)to, tei'tlid) l)arre id) bel)n.
(Mcbencf .SÖCy'Ji'K an bel)ne barinberliidelit imb an belme iviete, bie Imii
ber luellt f)er Ejelnefen ift. :iü
l(i nni^ttmvii -\7/ ylivciii Z jio h ]A)o^i\ Süjoni '• /•"'' bnmti'ii luiv biv /< JJ '-YcM)
biv '• nevtnnni't iiiirf) (• ^7/^5 bciu tiavvct, 3l6er 311 frijniibcii iin'iijcii fic lumbcii bie lojou
tcrcrtjtcv r J'i ln-incf)Cii a -JT'JK ®ctt bfv iiiiv ^ilfft c
4. f^ Ser 7fi. gi 25. ^Jfnlm. |_>I
I] 0 ökbciirfc iiid)t an bic l'nnb iiu-imcr iiicinit iiori) an iiuDii iilu'vtvcttimi\.
(Sebciidf ah(x bii an tiürf), l)cn-, mit gitabni, iimli bcl)ua' (iiiU- loillcii.
7 C^)ntt uiib auffvirf;tirt ift ber f)cvv. Xriiinb (evc-t cv bic fniibcv fciiiicii \wc\.
8 Sie fcnfftmutigcn tuirtt er let)tteii Ijiii c\n\ä)t llnnb bic fenfftmütirtcii
5 iDtrt ex leieiui ieljiie iiiei^e.
0 'ilUe \k\)(\c be-J Ijevvii fiub giiab iiiuib loail)el)t bencii, bic ici)n tc)"ta=
luent itnb l'eljn Ijeiifluifj 6c()utcn.
li> •'oerv uinbbclmi- iiameno)iiiUcnid)üue inci)ncv iiutiuiciit, bcim|ici|tgniii,;.
H iBev ift bcr man bcv i^ott fiird^tct ? Ten luivt er Icvcii fcDiicii aiitV
10 crloeleten luec;.
12 S)c5 feetc mirt uumcu Diu giittcii |^l. (*iij| Ihib fclju fanic iinvt bao
lanb erben.
V-\ Sa-S gcfjeljmniß bco l)cirii ift bd; bcii bic Ijljn fiiidjtcii Hub fcljii
teftanicut inivt ev \)\)n !imb tfjun.
IS 14 llicliit aniicn ftcf)cii ijmcv yi bcm fjcvii, Tcnn er luirt nicl)» fiiff', auf;
bcm ftricf loicfcUii.
2 gute] fiubcitivcnljrtjt / :l bcn Ruberen .V feine T ö Doelpacbcn t 8 nnnten KQ
U fotdjtet FJ/ furdjt I OjlO ouRernjoteten GO lütcrcoven l II in bcn iinbeii A in bic
gocbeit l jamen /facti) Xl fome II' r> erben] Bcfittcn l 13 2c Ijorborgcn^cit A'Snt fecrcct /
benen FIf.Ml'QTC fordjtcn Fl 14 l)^n] im 1 fübid^ .\' t^an Aliallo t^on II'
13 fii§ W 16 loefeen ^' itiinbcn /
II] ©ebendE ntcf^t ber fiiiibc niei)ncr iiiL\cut iiub inci)ucr ubcrtrettiuii], ßcbciicf
aber incl)n nad) bei)iicr barnil]crtürfci)t umb bcl)ncr giitc Inillcii.
Xer .Si&3i9i ift gut imb rccfjt, bariimb mirb er bic fuiibcr iiiitcrlnciiicii
20 auff bcm tuegc.
Gr lel)ttct bie elenbcn rcrfjt imb levct bic cleitbcu fcDncn tücg.
Me ftcDgc be§ .Sp®JWf!)i fiub gute imb trduc bciicii bic fcDucii rnmb
iiiib ,5eitgni-ö bctiiitcn.
llmb betjneC' iiamcnc' lüiücn .§®M fei) gncbig incljner iniffctl)ot, bic ba
25 a,xoi} ift.
ißcr ift bcr, bcr bcn §(^9{9i9l fiird;t '. (i-r luivb l)l)ii nntcrlucl)fcii bcn lucg
bcn er crlnelet.
©eljne fcelc mirb uioncn l)ni gnten iinb fcljn famc mirb bac> lanb bcfilicn.
XqC' gef)ei)iiinic< bec^ .\3(S;K;K5! ift unter bencn bic t)l)ii fiird)tcn iinb fci)ucn
30 biinb tnirb er fic linffcu laffeii.
Mtt]nc äugen fc()cn ftettc-5 auff bcn .Sj®}{9i^Ji, Xcun er luirb niel)iicn
fu'3 au» bem ne^e .^ilicii.
lf< nicim /'e/(/t c l'.i recfjt] jnim c SorumB untcvlueiict er c 22 %k locge bcä c
eitel gute linb n)orl)eit c 23 bclji'itert] Ijaltcn c 24 namen c 20 fi'trrfjtct .?hc fürcfjtct li
26127 ben bcftcn loeg c 2S hiirb im gntcn luonen c 29 fGvcljtcn i 30 luirb . . . laiicnl
tcftt c 31 ftctig-ä l> -ju bem .JiSiHiH^K c
422 S«etbiirf)tfiii. 1-V22.
ij 1") Sit)i' (iiiff mid; uitb fei) im)v giiebig, Iciiit icf) 6l)nii alUniue iiub denb.
lij Sic trubinllii melin-j lierluMiii finb mand)fclTtici Unirbcu. 'jvnvc inirf)
1111^ ineljncn nottmi.
17 SdjüiLi 11101)11 i'U'iib iinb iiid)ii nbcXjt Uiib nl)iii lum mi)v alle iiidjue jiiiibe.
IS 2ri)cini mciiuc teiinbc, bi-iiii fii' linbeii firf) flemclirct lliib mit fvelHleii ■<
I)nJ3 liaffcii fie mid).
19 Scuiarc iiicl)iu- ']n[( uiib avi'ttc mid], l'afj mid) iiid)f Ijii id)ciiibcn
locrbcii, beult id) tinme iiitff bid).
2U 9Jed)t uiib ld)led)t bel)iitte mid), Teiui id) umrtte an']] bid).
6'rIoBc wi-'l)" sott bell y]xad inm nllem jcl)iieiii tiiibfaU. >«
ir>falimi»j .V.
.sperre luaniiuL) luivftu |;o ferne nbtvetteii Hub bidj iievpevcjeu ,511 beu
^el)ttcit bev Inibbermertirfeiit ^
■_' Ter gotlofj luivt Ijnffertig fei)ii iiiib nerpreimeii bie nvmeii, fie fallen
auff i)i)veii miittHiilleii, univ fie nur erbenden. 15
2 broefnijic X bvoeff)e\it / niaiügicUig FIM niQiüc^feUtifl P -V bfl)iieu 7' ■/ uiiiib
avticDt / .J fvoBclcn] fcnl)nbtcit)tn / JO 3(vQl)ct 1' van alle jljiwn bvuffiiiffcn ..Vinui allen fl)ii
bvoctl)ci)bcn / 11 Scv i3)e jY) .r. Slijalm. FJX '$\aimuS .j;. Ihn jclifiit M) Sibbcr bcn %nü=
cl)vift tnb jcljn Sictjcf) jü dctcn. I.JIf'Tf' ä'Jibor bcii ','liiticf)rift »n fein iHi'l)rii ,u"i betten, ^linlm. v. <J
JJ luirft bu .1//^ fevre ll\' by t^o liovtH-vnlieii A' ju] in i\' i.-5 fec man bentfenn A'
II] ilVnbe bid) ]n iiil)r niib fei) iiil)r (inebig, benii id) lil)n el)iifam niib elenb
2)ie ancift iiteimeu t)er[u'n ift ([Xü<-. furo mid) an-j inel)iien iibtten.
2i()e an meim iamer nnb elenb iiiib nimt uieg alle mel)ite fnnbc.
3if)e, bao mel)ner fel)nbe fo inel ift nnb mit freuelem tinfo f)affeii
fie mid). ,u
^-BehJare mei)ne feele nnb errette mid), Vn-j mid) itidjt ,^ii fdjanben liicrben,
Scnit id) trnloe auff bid).
5d)(cif)t nnb red)t bel)nte mitl), Senn id) l)arre bei)n.
C^ütt eiiüfe ^^sixad au-J alle fel)iicr not.
pfal. V. 2^
Uiiböcr ticii ^tiitiiijuift nnb fcijn vcijdj 311 tictcii.
.si(iaii)i luarumb tvittcftu fo ferne, bcrbiriieft bid) ,5iir ,iel)t ber not^
2Benn ber flottlofe ubetl)anb fricgt, nui-j fid; Iel)bcn ber arme, Sie ticl)ben
l)l)rcn mutlüilten Inie fie eö furnemen.
IS meljn] meinen c nljm weg] Bctgifi miv '■ /f'-'O Sönb Snfjrn niiri) nnä ficnel c -JS ®e=
{^[ccfjt -Vi -Jl oKcr Xhc -JH SOcnn] So Innßc <• fvient) l)at c äS/SO m\i ber
Clcnbc leiben, ©ic Mengen fii^ au einonbev »nb ctbenicii boje tuet c
4. g) Jer LT,, h, 10. liialui. 40;}
l| •"! Tciiii bi'V fluttlofjc lobet liHv:? bii i|t iiml) luft icl)iiev jcelcii mib bei
cjcljljigc bciiebci)ct uiib Icftcvt flott.
4 Xn gottlofjc fitv fei)iu-m auffiieblaijeii ^unii fvaiit uudj iiicmaiit->, aiiri;
c^ott ift iiicf)to fiiv ci)ttf( 101)110111 mutlüillon.
ö 5oliit tbuii ciuiftot fid) ali0)t nad) bov l)olio, boiii (iovirf)t ift Ihhi
feijuem aiiöcftdjt. (yv bmibolt froi) c\(c\m cillo iol)iu- luibboniu-itic^ou.
6 (^r fpridjt Diui ieqiicm I)crt!on: id) morbo iiid)t Uniurtoii, id) Uu'vbc mi
iibctt fol}n fiiv iinb fiiv.
7 Sel)ii iiuiiil ift i>üU fludjoiti-, tiiocjoiio ii:ib sicljljcv, iiiitoi fcljuci Ijiiimc
'" ift mu^c unb erbcljt.
[iM.Cfiüi] 8 (yv fitit iiiiff bcv tiiuivo bor lHn1)offo, l)nuionbi(i tobtot ov bio
uufd)ulbigcu, fehl 1111^011 felioii f)oimlid) aiiff ben avmcii l)auffoii.
0 ^x (auret bcifioraeti loie ci)n laloo i)im fcljiicm lod), ov Iniiiet bnc-
er bcn avmen orlicifdjo. (>-r bevl)afd)t boii avmcn fjn ov ijbii lu'iidjt ijiiii
'•' felju nc^e.
:> 9l)l)ri9l)c .A' löftcvt (.!<> V icincii / auffgclilafinen / iiarf) FJUMITW
4 nictjt LMPQU jciiicii l ,"< Ijodjc .'//' li ollen feinen FIW (eiinc /' 7 lunncfcn]
toioecgfien .V 8 fljii to adcii tljbeH A' .7 nmul| nmet& .V geliljcä] gljtjricficit .\' ^nngcn Fl
II latoxt] matte ir i)crf)ofie C/Jl. liotf)offe IMI'(yn' in boii luacf)tljue)en .\' /.:' |ecF)U M
IH löloe F(lJM01'(,i Uloe IT in jyncv futen A // etraifdjt .1//' eiljäfcl)! /)' gtijpc, ccc l)c
9tl)()t .\' bet linfcfit /)' evl)Qfcl)t /■'/ ^crbajc^et O'H bei- erlul)irf)t Ml' etfjäft IT
II] 1)61111 bor ftuttliifc rl)iimet fid; luio 00 i]l)m floliift uiib bcr c^oijliigo foiynot
fid) unb loftort boit .SjCvIli^H^Ji.
Ter (lottlofo Uiol)l fol)ii ^orii fort iiol)ot fraciot ov luid) iiiouiaiib, aüo
fol)ito anfdjtogc fiiib 011 Wott.
2ü (ix trel)bt foi)ii tl)uii l)mmcr bar, Xei)u gerirfjtc fiiib t)od) imii i)l)in, or
{)anbelt trotjig mit fol)non ffi)nbon.
(5r fprid)t Ijiiii fcljnoiii Ijcrljoii: id) luerbo iiljnior iuol)r umbgoftüffoii
lücrbcn, 6§ toirb nid)t not t)abcn.
©el)n munb ift bol flndjcn-j, liftc' unb trug-j, imtor fet)iior jungen ift
» mu^e unb crbel)t.
6r fi|t anff bor lonr l)nn ben l)6ffon , or criuiirgot bio iin|d)ulbigoii
f)el)m(id;. 5el)ne nugou [)abou ad]t auff ben nriucn l)aiiffen.
Gr (auret i)m bcrborgcii luic cl)n lolu l)nu bor l)ute, (5-r lauret ba-j er
ben ctenben ert)aff(^e unb crf)affci^e l)l)n, lueun or l)f)n ijnn fel)n nelje rjond^t.
iß |ic^ ieinci mutluiUens c jn i l)()n äetüft (gctuft 1') -VI' 1S;20 ift fü ftoUj Unb
joviitg, ba§ ex nac§ niemanb frogct, 3nn oüeii feinen tuäen ficUt er @ott für nidjtä. Cr fcret
fort mit feinem tt)un <■ JO Ijoc^] ferne c ■>! Irittjig .\b otlen feinen c i^j-J-'l nie^r
bornibev [igen, Ga wirb für bnb für fein not '-■ 24 lift§] fnlfrfjcg <: ■J4!2ö Seine ,inngc
ri^t ... an c 211 unb lauret c erwürget )' 27 augcn Ijotten anff bie *.!lvnicn c
2a lecb -V lam 1' Seb i Ijole .V6 2'.i er^afjt^et c
424 ipctbiidjlciii. 1522.
1| 10 llnb cv luilu'idjt imb fnnitiiict Hub l.uifclh't bni aviucim liaiiffcii mit
fcDiiev geluallt.
1 1 (i'v iprid)! 1)11 jinjiiciu licrkii : c\üt l)nt i)liv lH'vc(eficn iiiib iicrporiyu
feim aiigcfid)t, cv ftlii-t fit- iiidjt mel)V an fitv imb fiiv.
12 Staub auff l)cn', t^ott cv[}cbe bctjnc l)anb, öevgiB uidjt bcr anneit.
lo 4'ßie lange fol bcr flotlofee gut Icftcvn^ bas cv fpvidjt l)nii jclinem
I)L'i-licnit: bu fragift niditc- bavnnd).
14 Xu fil)fft fie ial) an, bciin bu biftv, bev beljbc bie evBelit nnb baä
luneten fit)et, bao e-? i)nn beiiin' lieiibc gelint loerbe uiib bcv arm l)auff luivti?
bl)v laifcii, bcr bn bift bcr mcljBcu tielffci'- '"
1.") 3i'bvid) bell nun bco gottloBcn nnnb iiidic beii boßbafftiiiicii, fjo luivftii
jclju uiigottltd) locfeen niimnun- ftnbeii.
If) Ter i)i-vv ift ci)n foiiig i)incv nnb ciiuiiilid). :^sl)i' l)cl)ben loevbct nmb=
loinincn aiifj icl)nem lanb.
17 Ta-? bi'givbe ber avincu baftii bevve cvl)Livct. Tu inivU i)br lu'i'tj i-'
bcrcljttcii nnb bel)ii iut Inivt antfincvrtcn.
/ jctbrid)! Fl pvlu'idjt JJJJ' jcvpvicDt .VI' jetfeUct /'JVi' jcifcUt / jiuf eilet /.(.'^r
iiovbnidct J\' -' fel)iicm IT :: feinen .1/ 4 fid&ct -1/ fi^t J' Dorbev »nbc Uotbcr N
.5 etee Ff 6 \al f löftevn (.'" ba-3] bav -V 7 nid^^ II" *' fii^cft MT tift H
Ijift be -V !< bnneiit niiftiieft X an jifiet Fl fielet .V/' 7/ jevfiric^ FUJI' »oitft bu .1/
luiuft bn /' JiMiirljt meev jV i:^ i\m\i FGIMDPijW uictbcn .1//' 7.T;v unitifnmnicn
<jO^ /■' Ijflft bn II'
11] ß-r ,5iifd)led)t uiib frnmpt nnb feilet beii avnien I)aiiffen mit felniev geluaKt.
(vv jpridjt l)nu iel)iiem l)evljen: OJot l)ati: iiergeljeii, ivr i)at fei)n auMi^i
iH-vboi-gen, (5-r fit)ets uid)t incl)v.
Stelle anff .'öCy'li'H G^ott, erbebe bel)iie l)aiib, Pergifo ber elenben iiid)t. jo
aiHiruinb JLil ber gottloje 0)ott leftern nnb fpverfjen in feimeni berlicii:
Xn frageft nidjt barnarf) ?
Xii fibeft ia, Tenn bn fdialueft bao elenb nnb iamer, ba-j blir-: Ijnn bie beiib
geben luerb. Ter arme banffe inirbo bl)r Ijeiint [teilen, T)ii bift ber Umifen bclffer.
oiibridj ben arm beo gottlnjen uiib fiuf)e ben bofeii, jo Inirb man fel^ii :',-,
gottloc' toejcn nljmmcv finbcn.
Ter .'r)(v;K^)i ift fonig inner nnb elnigTid), l)br lieliben Inerbet au? fel)iiein
lanb uinbtoinen.
Tai Pcvlangen ber elenben l)t)reftu .'p(5-3{i){, iibr berl; luirb fiel) ridjten,
ba§ beljii ore braitff nicrdie. ao
IT jnfdjlcljct »nb bn'icft nibcv, Unb ftofjct ju 6obcn ben c feljncr feliU c W (jat eä .\b
l'J fiftct c§ Xh loivbä ninier niet)t feigen c JJ jim feinem I)crfeen fptetfjen c 23124 inmev,
iiä ftcfict in» beinen l)enben, Sie armen tefeUjens» bir, Su c 23 bir eä -VA 24 wirbt si .\'l>
2') bcä] bcr Xc ba§ 6ofc c 27 ijljr] Sic '• luerbet] niiiffen '• -'.'' Ijoreft bn -VA Ijerlj
ift jcwiä c 30 mcrdct c
4. hl Scr 10. ^JJialiii. ö. 2n Sitiiäbtici. 125
I] 18 3Iuft boö bu bcm luclifjeu iiiib beut aviiini fclinc fdcl) vidjtcft. XiK- )id)
t)t)nfovt nicf)t meljv ci)ii iiieufrf; gcfuvdjtet nindjc aiifj cvbcii.
1 ba[tu /' J l)i)nfuvt FLM'l'C fjiiu'uv an / lunbd A' l)iiiiiht /'IT crbcii. Wut
Öab lob /
II] So» bu redjt icfjaffcft beut umiicu iiiib armen, TiVJ bcr meiifd) uid)t iitcl)V
frcöel |"cl) auft erben.
le
i fteuelic^ -Vi meljv ttolje auff ac
5 [5.] vli^ic €pifti'll ^Awa Pauli ab ACiton,
Cijn arijvii'tlul) iclJeii tsu uiitcn-ictjtciiu.
Xqs crft (5apitel.
■l^'Jlulu-j cl)n fncdjt gotti>5, aber eljnn iHpoftelt ^\l)eju Ül)rifti Iju prebitien
ben glntofaen bcr nuBerinclcten gottiy nnnb bcis ertcntnijj ber lünrt)cit, lui(d)e
lu juv got[»t. if u|felic!et)t fnvet, auff fjoffnung bcv einigen Iekn'3, hjildjö liert)el)ffen
l)att bcr unlugenljafftige gott für ben ^eljtten ber Hielt, l)att aber offenbart Iju
feliner Ijcljtt fcljnn loort, burd; bic prcbigt, bie ml)r ücrtrauiet ift nad) bcni
bcfell) gotia unBev-ä f}el)lanbö.
%\io mcljnem fjon noii art narf) bciu genicljncn glalnben Oinab, 6avnt=
15 r)crljigfel)t, frib non gott bem oater nnnb bein l)ervn ol)efu Ütjrifto nnjserni
l)el)lünb.
Terljarbcn liefj id) h\6) Iju (n-ete, ba-? bu folltift üoUeub anridjten ba
id)v gelaffen f)ab, unb bcfcljen bie ftebte l)i)n unb l)cr mit Gltiften, une id) bl)r
Oerorbnet f)ab, tro cijner ift untf)abbclid), eline-s loet)bö man, bcr giclübigc Einbcr
2u I)abe, nid)t berudjtigct mit fdjtnetgcrel) obbcr ungel)orfam. Xenn cl)n iBiffdjoff
foU untabbelid) fei)n, aU ei)n tjaufjliallter gottiv, nidjt l)od) üou l)l)m felb-j
Ijalltcn, uid)t |ornig, nid)t nuninfudjtig, nidjt bcliffjig, nirfjt fdjcnblid)y geloljnfs
gl)rig, fjonbcrnn gaftfrci), guttig, ,5urf)tig, gcredjt, f)cl)lig, feufdj, auff baö er
med)tig fcl) tui ermancn burd) bie l)ct)lfame lere unb lui ftrnffen bie Unbber=
■j;. fpred}er unb Ijallte ob bem gcUnffien Uiort ber lere.
5 fanctt FHI ob] an l.Ml'QU to .V 2itü \V 6 die Zeile ftldt I.MI'qC
y ber (1.)] ben Q auBctrootctcn Gü bic ettontiUjS IC betantcniffc N 10 ju bcv FJ
to bcv K flottcä fetigteit TC fjoffiiung] ben Tjopcn .\' // gcoffcöott / li (Jtcbtfl i''/II'
l)vcbitt)c A' {ircbige P 7.3 tiEUcic^ .1//' Ocjclt^ M' 14xnt\]\\^V gcmctjncni /.<^' ^' 18\lhiU(l()
f)cr] »Dcbbcv .V bit-;- FI r.i tcroibnct] icuolen -N' «nfttaflitf A' 'Jo üeriii^tigct F
obbcr feli/t MF Jl tmfttafticf -\' nid)t§ ^otf)!; /•' nirf)t§ f)of)c3 f JJ tcctcjcf) -V
fictjfjjig, nii^t fehlt LMQ gcminftä l' -J-i giicbitf), tiirfjtic^, tit^tirf) .V ii/-'.> fciifcf;,
unb 5oIte o6 bcm gcnjiffcnn (gcttiiffc i") iviott bet lere, ouff ba§ er mcc^tig (mö^tig MI') fcl), tju
(,jü LM(J) ermancn burd) bijc r)ci)(iamc Tete, bnb tju|troffcu (jn ftraffcn f-MQ) bic iDibbcrfVrcdjfr
FL.yrQU
420 5«etlnic[)(fiii. 1522.
Xciitt c-J fiub nii'l tuibbevipciiftige iinb uiinu^e fc^lüc^cr unb tievfurev,
nonbovlic^ bic auij ber Lul'djiumttuiu^ Uiild)cii mon muf? ba-J mnul ftopffcn,
bic bei gniilic i)m^tx lievtevcii imb leveii bno iiici)t taiu^ iiinb (riieiiblidjo gclniuB
luillen. (§b ^att el)iier auß l)liiicii c\i-)ai^t, i)l)vev digcn propllfte: Tic Ötctcv
liiib \)h' lugniev ivuu'fjeu, bd\]( nied) iimib fault' kiidje. Tit! Ijmii^ui^ ift
limv. Uiiili bei- iiriad) luillcmi ftviiffe fic jdjarfj, anff btio ftc gciuitb jelju i)m
f^Inlüticii uimb itic^t ad)tcii niiff bic oiiibi))d)cn fabeUn uiib bev infiifd)i'n gepott,
mild) bic iiiarl)cl)tt ablucubcii. Ten rcl)ucn ift aild rcl)n, bcii iiiircpiicn alu'v
imb mujlcrobigcu ift iiid)tv vdm, Boiibcvii uiu-cpn ift tHi)bc l)l)V fpuu unub
(•(cliiiffcn, fie fagcnii, fic cvtcimen gott, aber mit ben tuerdJeii Perlciiglen ftc e-J,
fijiitcmal fie finb an luildjcn gott gvamcl l)att, unb gehorchen nit unb fiub
Iju nllem gutteni Uievct untud)tig.
Ta« aiibev (^"apitel.
TU aber rebe, iimo uiol anftetict ber f)el)lfainen lere, ben elltifteu, ba-3
fie l'-^t tf <i| nui^tcrn fel)en, reblid), tn'idjtig, gefunb tini glaUibcii, pun ber liebe, pnu
ber gebult. Ten nUten luepben bcv fclbeiui glcpd)cii, ba« fie geperbcu luie ben
liepligcn '»pmpt, nid)t lefterpnn, nid)t linninfudjtig, gutte lererpnu, bao fic bie
iungen Ineijbcr l3ud)t leren, menner lieben, finber lieben, t;nd)tig fepnn, teufd),
tjau^licf), guttig, uutevtljan pl)ren epgen nuMtncrn, auff ba-? itidjt Perteftert
Uicrbc bao Ivortt gottio, beffelben glepdieii bie inugen uuMiiun- ernmiu', bao fie
Inidjtig fepcu.
3lllentl)alben aber ftelle bid) fclb':? ,yini für 6tlb gutter luerrf unb liallt
bid) pnu ber lere nnld)eblid) unb reblid) nub bao Uiort beplfani unb nntabliri)
anff bac' ber Uiibberiuertige fid) fdjenic unub nidjtö pabe, bao er bon nuf;
mugc hb%ei fagcn. Tic tned)te, ba-5 fie pprcn perru untertpcnig fepcu pnu
allen bingen gcfellig, nirf)t Inibberpelleu, nid)t entUieuben, fuinbern alle gute
treiu erlicpgcu, anff bac* fie bie lere gottiv unfeerv Ijcplanby lueren pnu allen
ftncfcn.
Tcnn es ift crfd)piu'n bie peptbertige guabe goti-ö allen niciifdjen nnb
,5ud)tiget un§, iias inpr foUenn nerlengnen bao ungnttlid) Inefscn unb bie locllt^
/ miberiJieiiinge y tlcfjcv A :' bo imiU'ii A .■; licfcvcii H' taußt IT gcluiiiftä /'
/ jv al)8En Fr ij^ct ',' .". ortocßcn frhli \ luljc /■'/ '< r)x\aä)] \aä) ELMPQU fttaff
id) fic y i^OTpff aroj'iy r fablcn MI' bei- feliU I.MPU « iftä I.MIT nlli'
binßt .V 10 gclriffcii] fnmluittitfjcit N wvtoiiflucn i'l 11 icl)iitfnint Fl ifljtmat MI'
im bcm macl .V ßrclocl /' fldiocvcn ^V 12 allen EN II li)a§ bcv f)cil|nntiiicii (l)o»)t=
jamcn J//'} lere rool nnftcf)ct (aiiftcct .1/7'). 'S.m''HHe\\ ELMl'iir üUtifteit '/ v."> m&\in F
II', wojBcrn FI »rouföeti A' bat fjc in be ftecbcn jljn aU y 17 leftetljn fein EKMJ'QI'
löftttin OO Icfttctinn II' jic felill 11 17\\H ben iunflen Uvoulvcn i\' W unbcvtfjon IT
c?flcn fehlt EI.MrqU lO'iO nic^t bnö Wotll) Ciolti« (ßotcä Ml'Q) Dcricftevt iBcrbc (iDcvb 1')
EI.MTQV ](j »erloftert (!0 2-J .^unil tt)o enem .V i'.'i vuiftviiflirf A' :.'; b,i fid) b'
mib'mertiße frf)emc P :?.< möge U' len fncdjlc A'/.,I//'yr :?« lucbbcrfiivven A enmenbcn /■'
entuoeten .\ L'U eä ift fehlt I' l)nl)[H)cvtiflc /'/ f)cl)lbcu \ ()el)tluertifli' II' nllonl lUi
ollen FI m hjIjv] mi)v I-Ml' :iu,427, 1 lucltlidjen i
5. In lituäbticf. 427
litfjc luftcii. lliib ^udjtiij, gercdjt uiib gottfclig leben t)un bifecr lucUt uiib
limvtcn aiifi bic jclti^ f}otfmnui imb cvjcljtnimiiui ber l)cvlicffl)tt br-? lU'iMff" fH'ttiv
iiiib uiißcrv l)ei)laitbv ^sliefu (.^"Ijrifti, bev fid) iclbc- f'ii' ""-j Sctieii l)att, auff
bas ei un-5 evlofeet uoii aller mu^crcdjtirfdit unnb veliiiiget l)l)in fclb cljii Hulrt
i ^um eDijentliuni, ba-? ba eljffcvii^ lueie Im fluten liievdcn. 5old>3 lebe unb
evmane nnnb itraffc mit aller nuidjt, laH bid) nientant iierad)ten.
Saö britte CüniiteU.
69il)nnere fie, has fie ben furftentlinmen unb gemeltiflen untertfjan iel)u,
ber u6crfel)t geliordjenn, liu allem flutten nierrf bcreljtt iel)n, niemant leftern,
10 nid;t l)abbern, geltnbe feigen, alle iaufitnintirfeijt Lieliiei)Ben, gegen alle menid)cu.
S)enn tc^r loaren audj tr)el)Ianb unloel)Be, ungefjoriant , l)rrige, bienenb ben
tnfteu unb uuind}crtet) wotluften nnnb inanbeUten iinn boßlielitt unb uel)b,
waren Ijejjijlid) unnb t)ejfig nnternanber.
|»t. ev] Sa aber crfdjetjn bic freuntticfel)t unb Ieutielicfei)t goti-:- unBerS
i.-' l)ei)lanbö ni(^t umb ber ttierd Inilien ber gered)tic!el)t, bie lul)r t^an l)atten,
lonbern nadi )ctincr barmberlnctcit tiat er \m--^ fclig fleniad)t Turd) ba^f' bab ber
a'ibergcpurt unb ernewerung bc-J l)et)ligen gel)ft-j mildjeu er außgofleu l)att über
un§ xet)ä)üä) burc^ Stjefum 6f)rift nnfeern f)el)tanb, auff baä ivt^x aufe bcffelbeu
gnaben geredjtfertiget, erben feljn be§ eluigen leben» nac^ ber boffnung, ba-? ift
20 i)l)e getDtBlidi loar.
Solche iDtU ic^ hac^ bn trei)bift, auff baö bie, ^o an got gleinbig fetiu
lüorben, fid) Dlet)ffigen i)n gntten loercfen furtrefflid) Im fet)n. Solche ift gutt
unb nulj ben menfc^cn, ber torid)ten fragen aber, ber geid)led)t regifter, bec-
lianct-3 unnb ftrel)tt-? über beut gefelj entfd)lal)e bid), benn fie finb nuniilj unb
25 el)ttel. 6l)nen abtrünnigen menfdjen mcl)be, loenn er el)u ntati unb aber mal
i'ermauet ift unb lüiife ha-:^ eim fold)er l'erferct ift nnnb funbigt aVi ber fid)
felb DcrurteijUt l)att.
1 lüfte in J/ gcredjt] vi^tic^ A' J ben galigen l)ot)en A' 3 gegeBeii IK
4 aütx »ntugcb I ' felb fehlt A' 5 bo feiät V c^ffetifll fjefticf) -V ®o((^ U 8 llnbct--
ric^te -V bas fie fehlt -V 9 ber u6etlct)t bis fet)n fehlt /..Ul'Q hbntait F öberfcit (Jlo
obctfcit H' gc^otfoni Fl Ijoeren .V otlcn /■; loftcrn 00 10 gctinbe] fm^bit^ A fanfft=
tnutidte^t A' aüenn FFILMPQI' ;; tocl)tanbJ ectmatiiV tinrigc] »orttjftcit -V bicnenbc i^
;.' lüften] bogertcn A" unb mancfjetlct) itoUuften fehlt FI manberten FI 13 ^efjjlidj
unnb fehlt J ^atic^ unb ^tetef:^ A' »nlet einanbet FI onberainonbcr M onbctoinb' 1' Dnbci--
cijnanber M' 14 So Fl erfd^ljn iJP frcintligtoit GO 15 t^onn P t^on U' tjeten Fl
fjEttcn MPW 16 ifat . . . gemacht] machte FLlIPtjU 17 »otnljginge A" IS ßf)vift|
döriftü FIW auß] burc^ FLMPtJl' l'j gnobe FLMPQU gctc(^tfertigfrt)t / na bcm
Ijapcn A '1 golid^ä 10 finb EI.ilQU fc^nbt P Ui fit§« V »octrfen bcii onbctcn
»ocr to IDcefeen. A futtrcffenliii^ FI 23 bie t^otic^te Fl toteii&tcn U' 24 ijanifä] twifteo A'
■Jö gljncm A' a6tvi)nniflen GOPIW fettctfc^en A' ober ein mnt /'/ 2ß wiffe] reibet F
loiffe bis unnb /is/i?« A' funbig F fünbig 7
428 a<L'tbiid)lciii. 1522.
Sßcnn td} tui bijv feiibcii Uici'bc \Hvtemaii obbcv 2:i)d)icoii, [30 fomc ctjleiib
lui ml)r a,m '•Jücopoliii, bnui ba fcUiä f)ab irf) 6cf(i)loii]cn bn-j iminterlagcv Iju ■
Ijciben. S^mn bcii id)rifft!-(clerten luib '^Ipolloii jeube mit nUnii] nov liev, nun
bac' l)l)u iüd}t5 flcpredje. ^vfnfe abi-v aud) bic unfern Icviu'ii iitin i^itti'n »oercfeu
furtvcfflid) icl)ii, Um C':? bie notbiivfft fobbcvt, nitfi bn^' fic iud)t imfvudjtbnv ■■
\i\}m. (i^v c^viifjcu bid) alle, bic mit mliv finb. ©ruffc alle bie imo lieben \)m
glalübeii, bie giiab fei) mit eiid) allen 11.
Gkfi^riebcii aiifj '.'iieopoli i)mi lliaeeboiiia.
[6 imci, K\ Dprucbc aiiff bic ^piftcl laiut ^aiüi ?tii ^itaii.
S)9l§ jft el)nn fiiri; (ypiftel, aber eim aupunbt C?f)vii"tlid)ev lere, barlmiieii i"
allerlei) \^o meijltertid) tierfaffet ift, ba-i cl)iii (51)riften notl) ift tut liiiijcn mib
I311 leben: ?lntf§ crft, leret er, Inno el)u '-^ifrijoff obbcr pfarrer für eljn mau
iel)u joU, nemlid) ber frum luib gelert fei), bao Guaugelion tut prebigeu, uub
bie falfdjcun leer ber loercf luib uienfd)en gefe^ Imucrlcgen , rtildje oU^eljt
luibber beu glalnben ftreljtteu, imnb bl)e gemiffen imn ber (^"l)riftlid)eii fret)l)el)t '■'
Perfuren, l)uu bao gefeugfniv Pbrer uuuifd)eu luercf, bic bnd) tei)u nut; finb.
?)m '2lnbevn (Sapitcl, leret er allerlei) ftenub, alt, iung, fralnen, menncr, l)ern
Pnub Inedjt, mie fie fid) balteii folleu, alo bie ^"tjriftu-:? biird) fepii ftcrbeu
erluorbcu l)at tjum eljficutluim ; '^jm Tritten, leret er bie lueltlidje l)irfd)affteit
I3U el]reu mib l)t)u gel)ord)eu, mib tscudjt abermal auu bie gnab, bie Pnä -"
(^t)riftU'j erluorbcn bat, bamit niemnnbt beurte, ba-? eo gnng fei), gel)tirf5am
fcijnn ber l)irfd)afft, fl)utcmal alle Piifcr red)tfcrtictel)t nidjt-j ift für Wott, Pub
befill)t bie tjalfjftarrigen Pub telier Iju mcpben. 5)ie (vpiftel fantt ''^^auli
'iUi 2iton.
[7 >mr/, a] l>DftLir ^iT.ii'gcu vCMittiiö uffcii i^ciirtjt. •-,
o(M) armer menfdje '-yeleuue gntt mepuem frfjopffcr, crlufcr uiib falig--
madjer, bau id; mein lebcnlong fainen rcri)teii ftarden epnigcn glaitkn ,^ü
C^l)riftum .^u'fum gepabt bat. aud) fain rcd)te briibcrlicpe liebe gen meinem
ned)ften C^l)riften menfd)en getragen pab, meer auff gebet itub menfd)en lere
meinem felbs Perftanbt, gut, ecre uub nermiigeu, bann auff gatlid)e luort mid) ■■»>
gcfliffcn, babiird) id) gottlid) gebot pppigtlid) itnub ftraflid) übertretteii iiiib
Perlaft l)ab, Xerpalb got und) meiiteu ued)ften geliebt, iauber mer gut
geuncrct, gefd)eut uub geloftert, meinen nad)fteu gemeibeu, gepafit, befdjobigt
1 turnen / {uiiu' IT cyini /./' Ijaftiflc A' l' qm] to .V '.'iicoVolil '-'" 'JJicopoUm /
3 Sc'""" iflJit Q fcitijjc ai mit flciä, nuff U 4lö Wexäm, »oeitolDfcfjcim, l»or JV' .") fnv=
trcffciilic^ FI noturfft /' forbcvt J'(IIII()l'(t\V 7 flcnabcii K aücii. 'Jl'JJlK«. Vl>S
'iit ßljn flutte offne Scidjt \h t^nipiu (",' i'fJ oviiicv füiibiflor '.' iT ,^u| in Xh
iifi gen] flcflcn -V6 :io mcl)iien ',' -iJ upiflflicf) 0 -'SJ nort)] obcv .Vi mnniem <,'
geliebt] nit (uictjt b) geliebt AT» :j;l gcuiijbcu .V gemitteii i
fi. Süttcbc jiim litilSt'ricf. 7. öiiitlcl-j S8ciif)lc. 9. ?lii.?(c3mia bc? <p<iffviiortcv?. .|29
unb Ocrad)t Ijab. 2ßic foldjy mein flani! ftriiflid) Devfcrt mirfjriftUrf) Iciini
mein i'(ot limlt ftraffen am erften Ui(\ bev ftem1)tic(fel)t, fome irf) iivmev, rtvoifev
jünber ,]uuov l)n bev yi)t bev gnaben , t'ege Ijeiit alle mein fünbe anff bein
alltar iiunb l)6d)l"ten pvicftcv, meljnem l'ünbtvagev off""t (-^(H'iftum jelb[t unb
■• anff fein !iel)(iivj fvonu eveiilj. iMtte aljo fein iitittlicfje ipiabe: (*>>nabe miv
mein gott. Sd)irte mel)n leben, fterben nnnb anfjevfteljnng in fliuibe nad;
beinem gottlidjen miüen. 'Jlmen.
[9 »ach /] 45in fnirt.ic aiuMcgiuj bcc. iHMiliijni Pater luiftccj.
Xie 8ee(:
1» C Inittcr untjev bev bn bift in bcn l)l)meln, luiv beine finb anjf evbenn,
uoiui biv gejiMibevt im etenb, »nie ein gvofj mittel ift .^toiic^en biv unb un§,
lüie Jollen luiv immev l)ei)mtommen \u biv in nnfjev Imtev tanbt ? Wot Ünidjt
buvd) 5Jlalad)iam .i. Vlin finb eevet feinen üatev unb ein tnedjt feinen l)evven,TOoi. i, c
bin id) bau elrcv Datev, lüo ift mein eev'^ bin id) clncv ftevvc, Um ift mein
1' fovdjt unb ecr evbietunfl? bau mein l)el)tgev nam Unn-t bei) eud) unb buvd; endj^n. w, s
geleftevt unb Hevnnevct. of"- ■'>-•
^ic Ecfte ßit.
2ic Seele:
€ SSatter, baS- ift lal]bev tuav, luiv evtenuen un^cv fd)nlb, bif] bn ein
20 genebigev öatev nnb ved)e uit mit una, Sonbev gib nn-j bein gnab ba-? luiv
nlfjo leben, bao bein t)el)Igev uam in nnno gebei)tiget lucvb. l'afj unn-J De
nid)t,5 gebenden, veben, tf)un, t)aben obev fnvnemen, e§ fei) bau bein lob unb
ceve bavinn, hab ai^o bov allen bingen bein eev nnb nam, nid)t nnfjev al)geu
cl)ttel eev unb nam in iinnä gefndjt Itievb, gib unj, ba-? luiv bid) luie bic tinbev
25 einen Datcv lieben, füvdjtcn nnb eeven. got '|>falui am 136. fpvid)t: älMe fant-M. ta?,«
mein ecve nnb nam bei) enc^ gebeljliget lucvbcu, So alle eluev l)evt^ unb gebanden
3um fiofen gcneljgt unb in fuubn gefangen ligt^ So bod) mein lob nieinaubt
fingen fan in fvembcn lanben.
me aiiibci- ßit.
30 Tic Seele:
D 25atev, ba-? ift \mx , luiv enpfinben bao nnnfjev glibmafi ,iu fnnben
genetjgt unb bie luclt, ftel)fd} unnb tenffel in nu-j vegiven loil nnb alfo bein
2 Woli] will -V6 3 bein] bcn /- 4 meinen .V meine h Sji) ßin $ntci: itoftcv
gonlj toit Begvepc fxcx fcl)one, batinnc be jielc reebct mitt gnbc, uft luebbevumme gobt mit bcr {icle
%e feie iptctft X 11 goiünbett] Boiit^cibc -Y l> l)ci)mfommfn fddt X Innt famen A"
r>jl3 ®obt antrootbet SJialarfjic .i. A i.5 eerbebinglio -V bl) »nb -V ;«//« a.U gcjctcncn
fteit 6fa. lii. S-c feie in bet erften fieebe X l'J bift / M m b>)nc X ir, tecf ficbbcn X
©obt fca^t gfa. tij. ©cncfi. »iij. X 27 to bem qlOQbcn .V b&ftn 1 28 tnnben ^fal.
ti-i-roi. X 2i)j30 2c ficte ipxeit 2c anbcv beebe. X P,t fpocrcnn X junbcn] fingen /
430 iltft[nid)Iein. 1522.
cevc iiitb namc aitfj tveljBcii. Tnviiinb bitten mir, f]ifff iiii-j an]] bcm clcnb,
laß beiu reid) fommen, bao bt) l'unbt iicvtrcibcii iiitb mir fnimm, bir bcl)cfllid)
flcmac^t, bu allein in unö rcflircft iiiib lüir bein reid) luerbcii mi'igcii in geliorfam
s.sioifss.sg aller lutBer frcfften iiitoenbirt lutb aiifjuienbici. Oiot Teuteroiiünu. -".I ipridjt:
äluild)cm irf) liclffeu foU, ben uertreljb id; itiib Uield)cii id) leBenbiiv feliiv veidj
iinb friimm madjenn Inill, ben tobte id), Derltiirff in, mad} in arm unb ^^n
*■. 78, iünid)ten. %ba iold)e mein robt nnb tljat toott tv nit leiben 'l^fal: 77. äßic
od .'.,4 jtUl id) cnc^ ban tielffcn nnb Ina-ä fot id) mcr tftnn? ^sfa. •">.
Wc btit liit.
3)ie ©cele:
3;3(o ift nno Ial)b, bao loir bein liaillanie l)anb nit berfteen nod) leibn.
D üater (jib unnb Ijilff, ba-J luir beljnenn Wotlidjen luillen lajfen in nnc-
c\eid)ef)cn, ^Vi pIi t-^ ini-^ li^cc tt)nt, feo far bu für, ftraff, ftid), lialo unb brcn.
^Jlaä) aEc« Ina» bu tnilt, ba>3 nur bein mit nnb l)e nit ber unfer 3cid)ef)e,
Ineer, lieber üatcr unb laß nunc- nid)t'3 nad) nnfeerm gut gcbnncfen, nullen
unb ntainung furnemcn unb beibringen, bau unfjer nnb bein Inilt feinb luiber
einanbcr, ber bein ift allein gut, ob er \vo\ nitt fd)einet, ber un^er ift tiÖB,
'Ci. 7s, :tp,f. ob er tool gleifft. Wot fprid)t alfto: (Fö ift tnol mer getii)ecn, ba-j man mid)
mit bcm munb geliebt l)at nnb bao l)erl3 liiel)t lum mir getoeft nnb loen id)
fl) angriffen l)ab, bao fie ftd) Bcfferten , fjo feinb fie ,5U rurf gelanffen unnb
-IM- 78, 9 mitten im Inerd mir entpfallcn Uue bu lift "^^falm. 77. (^onnerfi funt in bie
belli. Xie Inol angefangen nnb mid) bemegt mit in ,;ul)anblen, feinb umfert
bon mir unb loibcrumb in fnnb nnb mein niuYr gefaEcn.
T>ic Picröt ititt.
Tie 5eelc:
516 1) imter, eo ift l)e mar, '•JU)emanbt tan ftarrt fein in feinen trefften
I. gam. 2,9.1. 9}egum .2. Unb mer mag Hor beiner I)anbt bleiben, fjo bu nit felbö un-ä
ftercEeft unnb trofteft? Xarumb lieber batter grciff unut- an, bolbriiig beiuen
millen, bao mir bein reid) Uierben bir jn lob nnb jn ceren. ^Jlber lieber initer
fterrf nno in fold)em {)anbcl mit beinern t)el)lgen mort. &\b nuo nnfer tegliri)
prott, 'iMlbt in nnfjcr bert;, beiiu'u lieben fiun ,Miefnm Cibriftniii , bao loar
l)l)melbrüt, hau mir burd) in gcfterdt, frdlid) tragen nnb leiben mngcn ','lbbrnd;
S (jcmatct iBctbo» -V in bem (jovfiäme .\' •/ Piobt i(ivcfft. Iciitcro. n'S'i- A' •' »"V"
beruc A A'J tljff/ »rnem X 7 unb tf)at fehlt X f< irf 3u'» "'"v -^' -'A"^ 2!' ff''^
ipxtäi 5£c brubbc 6ccbc. .V 12 fliff flnabe, »nbe .\' lo mib fc/ill X 14 nur] ntlcnc X
in l)C(!f)en X IT bot bein ift] bljc -V ber ungci: ift| «nfte X iiioactf) X IS sitcifjt] gnbt
(rf)inct X atßo] ^\al. trjoii- -V '•'' iiS »ttnc .V 19120 lunn irf anfjanc ()c6Iic fie to
icctetn -\' 21 mir] t!t)ii ftf ml) A' 22 onncfanflcn] tictenflet X ioKet^fyt I)cl66cn -V 23 in
nii)n X 2t:23 Se fclc fliverft 2c uccrbc fcccbf .\' 2ri c§] bot *V :i2 l)emmcljdjc tvott) -V
9. Pinc fiivic Jlullegtmg beS .^eiligen !pofcrnofler?. 431
unnb tobtung unBers lüiUetiv iinb öolbriiifluiifl bciiici luiUcii. o« flit) and)
rtciiab bcr flanijcu 6(ivil"tciil)cit, fciib im-- fli'lcvt ^-'^icftcv imb pvcbiflcr, bic iiii-j
lüt tveftcin iinb lureur cl)tkr foblen, fonbev bciii Ijinügc-j (fuangcliiim iiiiiib
Si^efum e^viftum lernen. (Sot fpridjt buvd) :,>renüe .5. ®§ ift nit gnt baä«''!"" i'.2«
-■• man ben l)nnben ba-^ fieiUtfiumb furiocvff unb bao iivött bev ünbcr, iv fjunbigci
tegüd) unnb tücnn id) cud) inl laß pvcbigcn, tag unb nadjt , ^o folgent niib
l)6rt tr nidjt«, unnb luirbt mein toort üeradjtct.
^ic üuifft üitt.
Tie Seele:
jo ?16'^ öattev, ba-r- laß bid) erdavmcii unb licrjag uns iiit baiumb ba»
lieB pvott. 5onber ba-? toiv nid}t genug tl)nn beinern I)ei(gcn Inort ift un-?
lal)b unb bitten , linilleft gebult mit un§ armen ünbern l)aticn unnb unc-
Hergeben iolid) unußcr frfjulb, unb t)e nit mit un-? in gevidjt gel)en. San
niemanbt vox bir gcredjtDertiget ift, fid) an bein tiert)el)ffen, ba-J mir unnf3ern
ir. fdjulbigern ^er^lid) üergcben, ben bu öerfprocf^en tjaft Hergebung. 5}id;t ba-i?
mir burd) folcfie Hcrgebung Inirbig fetien beiner Hergebung, Sonbcr baS bu
mavl)afftig tnft unb genebiglidj lu'rgcbuug ticrfprodjen allen ben, bie ircii
ncdjften bergeben. 9luff bein Oerfpredjcn luir unn» öerlaffen. @ott fprid;t
5pfalm .77. (üar pfft Pergibe id) unb erlof; cud) unb ir {ilel)bt nod) beftect uit,i;j. 78,38ff.
■-'0 eine? geringen gclaubeu fel)et ir, 3hd;t ein luenig miigt ir mit mir unidjenajiattij.js.w
unb Be'^orren, foUet ft^netl Iriber in bie anfec^tung 9Jiat[)ei am :!'».
Vit ..©cdjft üitt.
S^ic Seele:
©(S{)tüai^ unnb francE feinb tüir, £) Pater unb bie anfed^tung grofj unb
2^ manigfeltig im fleifd) unb melt. € lieber Patter Ijalt un§ unb lo^ \mh nit
in bie anfec^tung fallen unb loiber funbigcn, fonber gibe un-J guab, hah mir
beftenbig bleiben unb ritterlid; fed)ten bif; an unfeer enb, ban on bein guab
unb ()ilff Uiir nid^t^ Hermogcn. O)ott fpridjt 5;iialm: 13. 3c^ bin gerecf)t unb«. u,?
rid}tig ift mein gerid)t. larumb mufe bie funb nit ungeftrafft bleiben. -.JUfo
30 muft ir ba§ ubcl tragen, bae ir barPon anfed;tuug bapt, ift emr funb fd;ulb,
bl) mic^ bürjn ^luingt, ])) ]i\ ftraffen unb ir .jumerrn.
3 ftofi Diibe taff, ^bett fabettn, Bunber X 4 leren -V d. »nbc in Beeten ftcbc -V
T m^n wott^ toctt J\" 6 y 2e jietc ]\>xedt Se »oeftc Secbe. X 10 «cijgete K 13 nox^
(atc A' 14 »ot^clingc i^' In ic^utbencrii .V g^ft""'' -^ ^^ gncbigl^en -V 18 lo»
feggcnt N 19 &ax fehlt X V.i;-20 bleuen nic^t bcftenbid^, 6^ §l)n ciic§ geringen getoueu .\'
21 Befjarren] betjben .V befocringc 5]iQt§. rr». X 22:23 2e {icle jprcdt Sc iocffc bccbe. X
26 beloeringc X 2S Vi.] ri. -V 30 befoeringe X ift| bat^ i§ -V
432 Sctbüd)Iciii. 1.522.
l?ie .^itu'iit tut.
Sie Seele:
X^c loetjl bac' iiM itnc' bon antecl)tun9 gi6t iinb mit jimbeii niifirfjt,
So erloB iinS lieöev Pntcr baraitfe aiiff bao inir Hon nüen fimbeii imb iiliet
nad) beinern götlidjen unilen evlöft biv ein vetdj jeiit mofieii, bid) cUne(flid) lui
(oben, pvet)feen nnb lieliliflcn , '.Unten. Unb bie weil bn um cüjo bnft (\elevt
iinb fleBotten ju betten nnb ei1)6rnnc-\ oevbeiifieii , boffen toir nnb fein fleluifj,
C nUertiel'ftev imttev, bn nnirft beiiier loavljeljt Im eeven bijeo nllev \im ipiebiii
unb tmi-mf)cr|i9fltd) geben.
2.11 brm üefctjuip lo
ein uiitciiulitunji brs J.'clauljrn'i.
9(5}l letften mbdjt mann fagenn, loie bau jo id; nit gelanben fnubt, ba^
ic^ er£)6rt bin? Slntlonrt: So tl)u loi) bcr nüttcv bc-i be)efjen menfdien
»invt. 9,2.if. ^Jlarci .9. Xo (5(}viftn-j ,3U int fngt : .\innftn glauben 'Jllle bing leint ntnglid)
bem ber bo gelaubt? Ta jdjrtj bev felb Imter mit loatjneuben äugen: C Ijcrr i.-.
it^ glaub, ^ilff meinem gelaubett, luu er 311 fdjlüad^ ift. 'Jlmcn.
[Utxwiix] ^m UorUl.irimjc brct rciljtcn ijcUilicn.
SlvD Uml be flavlieit be-j l)ilgcu euaugelii bovd) ßunbeiiinge nnb nnuov=
betjnbc gnabe beo almed^tigen gabe-J nn-j i-j evidjenen, Ivcrt bod) Icljbev bovd) boefbeit
ber flfiilidenn fri)beit be fnlffte gnabe to nnboegeben miibnitet. TerbalOeu 2,1
iv to beflagenn, batb ctlide utl) jneUev luivnieetenlieit firf oorvoemen, jeggenbe:
3c! Ijebbe nu ml)ucnn (5l)i-iftnm ledjte leven fenncn, ^ö gelocOe I)e Dov ml)
geftovoen, unbe ade, loatb l]c i)cii ml)n fjl), nnbe bev gelDten. Xe latben fict
in allen bingeit benocgbcnn mit lo^ent loabn unbe inenen, ibt [5I) bar alle
mebe utf) gerichtet, fercn firf nid)t baran, batb be bol)m nne inndjt blljOe K. 2r,
?(d) leoc minidje, bar bocrt Uecle mebv tbo. Xe fnellc gelooe in bcr
liujfje, alß it ,]uubc-3 geied}t i^, inert gelljfet euer loaterblafien, Inelrtcr firt
lid)ttifen borbeoct unbe bod; ueen beftaut i)(H. '^luerft luov be ved)te gelove
;iö, bar Dan S. '4-^auluC' fegt @ala. 0. loelrter bord) be leüc loerrfet, be fann
nid)t lebbigb W^u. Segbftu aOcrft: Umr inne luirntercfe irf beffen gelooeit? :»
.Hntluort: loan bn utb gnaben beoinbeft nnbe Oafen lU) bl) gebende)! bev luolbatl),
be bu Dan bljnem (^"Ijrifto entfangen bffft mibe bl) bar al^o 141 lunleft, battii
bord) anmevcfingc bev gotlicfenn Umvbeit unbe tofiaginge bovelit bift, uiuiovijaget
7/2 33e feie fprectt 2c jocucbf debc -N" :> hcii bntl) ocueU Und tiefocviiiflc -V an=
iiecf)tct ^Y 6" Jjre^gen) cren Ä' 7 togcjcrfjt .\ fjiiii od wiffc A' ö" »n§ bl)t alle »V
Ifijlt fehlen N 12 mann] iemaiit X l'i frfjvl)] rccti .\' fclb fehll X JO 31mcn /'(■/(/' -V
Will.
9. @inc {urjc 9lul(cgiiiig bc-5 &l. ^atenioftcr-?. 14. ^iiic ffr((äriing be? reditcn ©rnubcit?. ^:V?,
antoflljaen nllc umt bi) iiunf) Imiicciticn Unit iilleii cvcntuvcii, inff)t tiuilicllenbc,
1)0 BH bi) nlBt^ t~iii L^icbid) uuivafticil) c\iM, olB bu iHiim ein cilicloeocft. '^UB
bcit biftu ein rcd)t C^liriftcn. ".HIB 'K bcn bl)n i-- mit ciUcrii bat!) 1)C lieft mibe
lieft bt) flcbcnct, ficf BulOeft ummc btincn ftiiUon in bcii bntl) gcflcUcn mibe
:< gfjeftorticn bcc- nlbev fmelifeftenii bobc-- bcc' cvueev na bem uiillcn fiiicS
f)eiumclfc^eii naber-:-: bp inoftii bem erempel itn bl)ncm nei'jlieftcu ort' bciien,
diilpe bt)oii, vntl) geüen, Bi)nt'» fc^nben Itieiibeii , luevüeii iiiib norbeveii f?l)nen
batf)cn mit alle bem battit l)efft unbe iipvmarf)ft . minb batti alle utl) fvi)flem
fvoclicEcm ßciftc, anc anmcrcfinc(c biineo glienetec' alf; ^"l)i"iftiiC' bi) tieft fiebenet.
•* 'i'rageftu beim tiovbcr lUia ben fviidjteii be§ i^eloiieiut (be bort) Daten be
utliluenbigenn lüercfc 6obreepcn, bav tmnn ort batfi eiuingclion, 'iHiuluc- unnbe
be gank fiitligc fcrift pcele feggen): \vo tan ict batl) benn ved}te innftneii, batti
be gelooe ml) atlcne ^aüd) mafe unb be redjtc geloue lieft innidit (batt) fjijnt
be rtercfc) unbe fcgft bod), itf fcatt mi)n öortrurtien nid)t in be UnndEc fetten,
"5 ßunbcr in Gliviftnm, unbe batti gefd)nct bnrd) ben geUmen ^ 'Jlntiuüvt: o^t i-S
ni(^t ein ttene tefummerniffe, uu-ntc be fevift benrfet eer albeiibe, be-j geloiicn
unbe ber roercte ntl)t groten liupeu, tnctrfei- tofcrinen uecle tl)bt »uolbe ()eb6cnn.
l'ltierft ein bingf ^linll icf bli niri)t norbevgficn, tiovliape ml) bn luevbeft bl) luirber
lic^tlifenn baintl) ivecten toentvid)ten: Sl>o tanftn eiien loegl)enev betcmien ^
20 Xu tauft cm batt) an fi)nem uoeilioencbe nidjt anmevrtenn, ort nidjt an ben
ogt)en auf3ef)n, fiunber bu moft Bulrte-j mitt utl)Hicnbiglicn luovben l)oercn,
iratf) be öatfdic unnbe bebvcdjlife gvunbt pue-? I)avten ^\). X'ÜBo fanftn en
Dor cnen loegenev nicfjt frt)cibcnn nod) auflagen, bn l)ebbcft ben betnd)niffc
utfilt)enbigl)er toorbc. ättfeo ort, nun- ved)t b"l)nftlirt gctoPe in bem minfd)cu
" i«, fan l)e Birt nirf)t liorberglien nod) cutt)olbcn van ntlilnenbigben tefen mibe
tDolbaben tegl)cn ^\)ntn negl)cftenn, alB (5t)viftuv l3irf legen bi) boimiBet lieft.
äßente B. ^aulus fcrift to ben fRocmeren am .r. ca. l^litt bem ()ertcn «Bm. lo, lo
geloetiet men to ber rcd)iicrbicf)eit, aiierft mit bem mmibe gcfrf)nt betned)niffe
to ber Baiirf;tit. Slkute ibt i-3 iiidjt genod) cnein ^'lirifteu nünfd)eu, batl) lie
30 firt in enen luinrfeli Bturte unb albacr ßfiriftiim in bem I)arten botennc,
^unber be gelooe, lüor be red)t i-J, brertt mitt uunbcnn unnbe luerrfen utl),
fd)uirict neue gelualt, t)rud)tet neuen minfdjen, necn broiiluent k. Crt Inan
bat be notl) effd)et, fett t)c mebe to tl)ff unnbe Icoeut, IHlß bau S. -|Hinlu§ Möm. s, 3,-,
Mn Bt)d unbe anberen geloet)igenn Bitlbeft fcrift unbe fegt: loe loert unS üan
3.'. 6t)rifto fd)eiben? oroft? ^Jieen. batl) fjioertl) ? ''JJeen. sinnger? Crt nid)t.
ou ber Summen: Tiod) botl) nod) l)clte, unbe luo be anberen lucbberioarbidieiben
unb minfc^lifc nott)broftic^eit aEc namen I)eb6cn, So fd)oele föl) ber t)aliien
in bem bef(ntl) l)Dlbenn, batf) be gelobe, ben irt I)ebbe, ml) atlene nuttc ßi)
unbe be leoe, rtelrtcr blocl)et unb entfielt utl) bem gelooen, feoele anberen beneu.
40 Seggen aber etlide ben fprocfe ■'.J.Hiuli to ben Cvorintcrn: Xe lebe is groter bau i. sor. n, 13
be gelobe, unbe boeren ort in ben fproefe oini'o'^i: ~i' ^'^^^ ""<-' 'oc'-'rf'-' i-? botl)3iit. 2. sc
- 3-5 alte rec^t, ^Iberft ein motl) irt bi) f eggen: Te leüe i-j groeter, auerft be
£utftetä aBette. X, 2 2Ö
434 a?cttnicf)(eiii. 1.".22.
gclooe ic' freftigcr. Scc^ftii: luo cicit bat to ^ '?lntUipvt: Tntt} \vakx !iiinpt
iitli bfm 6ornc iinbc iud)t bc donic ittl) bcm iimtcv. S^c Umc io bc tiovnc
unbe bc tncrcfe, bc l)cvutl) itmtcnn, fl)n bc Unitcvc, Inentc ibt i« iiidfjt tnocflclirf,
bot ein bom (^iibc iinid)t bvcifltjc, l)c ßl) bcii noerficn giibt, \vd Um ben ein
minicl)c icfjtcjlncv ßubcä bol)n oftc fliibc Uievctc oeticii, ibt ^l) beim llatc, l)c J5I)
lHn-l)en t^iibt. Scaltu mi fvnciit unb i^ibt Uicrbcn, \]o timtl) bat bc lotic
lucvcfcii. (fntlifcn i-i Jin« to iiicvctcii, liui ^irf bc Umc mit bcii tucrdcii luib
bc tx'cvrfc mit bcm iicloncuit luninciuvini. ,^so bat bc )umma Dan bcv fjafc,
Satt) iDl) in qU nnf]cn luntrulucn, lucrrfcn unb imrmociilic liovl^aiicn unb
ttortlniticlcn unb un§ bcmobidjlitcn unfecm licvcn Gt)iiftü in cncm ved)tcu
•Pi ni, 3 getoöen alle nnbcrtucvpcn , fcflCicu unb ropcn mit bcm proplictcn '^^ial. I: C
c\oht tiorbarmc bl) nUjncv na bljucv lU'otcu baniUjcvticijcit. Tai[)cn UmUc mi)
all nußen S^atnm unb toUorfidjt ganlUicfen fetten unbe i^obt bibben, Tat bc
un-j unßc augcbai'uc blocbidjcit mille bencmen, un-j iu bcm flcloneii ftcvrfcn
unb in broebevlitcv Icne gauMicfcn inn-ftrirfen mille. Xco bclpc nn-j t^bfiftno.
ll") iiririi \] ,5i)v na liolgfict
n]n \{i]om iiiibiTruljtimji' liaii bcm rcrtjtiMV Ui.ir.iftiijfu
mibe dji-iftlilicii gcliccbc
mibe Uiat umiiicftciibirijcii: bar tija Ijörcmi.
yiaä) bcm in allen biuflcn, bc cncm cbviften imn nuebcnn \]\)n. Tatb
gt)cbctt) iu ein öan bcu üocrncmeftcn (lucntc in allen nocben nube bcfummcv
niffen, jje feljn tüo |e ^t)u, Sar ta in allen [tccben unbe to allen tl)bcu, in
mclcfcrlcbc antiall l)e fumpt, ^od)t bc tnift nnbc bnU'f borri) batb gebetb) Cv^
tum nocben to tucctcn, Ino ein ved)t gubt gebetb fcalT geftalt ftl)n, bat bc
miujd}e in nocben fibncv ualidjcn gebecbec- b^iU^'un nid)t luerbe bebvaiibeiin.
XatI) ibt bcu gabt unbe gäbe bebagb^id' fjl) unbe bc miufdje irlangc bat, bav
bc umme bibbet, motb ein gubt fveftiri) gebetb l'bff conbitien ofte umme=
ftcubidjcit l)ebbcn.
■Jo bcm evfteun x
3§ tiau noebcnn in beut gebecbe, Tatb ein minfdje firf to ooevu befiunc,
\van I)c bccbcn luill, toarnmme batb b^' beebcnn luill, Xat i-i, cljn uotbial'c
lioeiftellc, 3;c bc gäbe bcm fjeten luillc tlogcuu unbe bav to troft nnbc b'ilpc
Dan gäbe bibben. 9iecbc luavumme: luan id lun- eneu bcveu lame unbe U'il
bibbeuu, ^0 motb icf l)ummev-^ cpn fafe Ijcbbcn, anbcr« fta id mit fcanben
unbe tDcrbe mit gvoten nncvcn luebbev novUUiict. Zd), linivununc fanic UH)
büd; l'ocv bc bogen moegentbebt gabcü fjo uubcvel)t uubc liallcnn to alf; bc
Dlege in ben brl)g unbcbad)t, unbcicit alf; Ipcre ibt bcv vcebc uiri)t locevt, batb
lulj elin-j tu uoevn bebad;ten, uuitt) lot) bodj uiolben fcggcn, loan UU) fanu'u
15. Pine fdjöiic Unfcrrid^liiiig Uon bem >t)af)tl)aftigcn ®c6ctc. .435
uor bcn iivotcn imtiegnjplifcu aliuclbigeii l)cren? .öl)rumme bc becbeu toiÜ,
fcal erftcii aiicvbciirtcn, umt ocm, il)ncn in-unbcn, niibcvcii bcbvoeuobcii l)cuten
unb ber flnnljcn cijviftciificijt notl) ßl). U^ocle minfcljcn latl)cii ficf bitncfcn,
tüon fec bc blühe licbbcii iitfjgelecfen, Jen roientrariS borcf) bc l)anbc Inten lopcn
i unb oeclc mitt bcm muubc gcfiftelt, bot ic ban I)eMicii iieticcbct, f rächet nicn
^e, trat fec l}c6ticn cjcbcbct iinbc iiunnunme, ßo »uceteiui fjc bnv nicfjt upp tlio
antroovbcnn. i^atl) tv ban ocf nijn ßcbetl). So fcall nicn nicf)t bf)on, ßunbcv
men fc^aü gäbe bem t)cven fi)ne noii) üogcn no beficv »npfjc ofte ber geU)fcn :
'Ca), leuc r)cvc, Tat plaget ml) bc fioPcrbicfieit, unbiilbicf)cit, tornn, nffgnnft,
iii qloabe begecrlicf)cl)t. Tat gl)cbvccft nil) bc ütl)niocbirfjcl)t , bulbid)cl)t, Pvccbe=
fammidjel)t, fnl)fd)cl)t unbe all JüCa man bcbarff f)eft, bcjunbern alfe bat tiaber
unfc utl)mpict, Xatf) toi) (cl)bev nid)t ßoetcn bc ccvc gabco, Hiinbcv nn-j fnlocft
in attcu bingen, linken cgcn Unllcn n\ Xatl) ivcitl) ict ncmanbc to flagcn,
feunbev bljnev gotlitcn 6avm()evticf)el)t.' 5hi ointf) el)n Ijbcrnuin mol Pele notf)=
u. fate in ficf, in fi)ncm ccocnnunicf)cn nnbe in bev ganlicn rf)riftenficit, bar men
billtfen gobt bcn f)crcn alle ftunbc ml)t blocbigcn trauen jcolbc umuic bibbcn.
()abbe ein minfcfjc anbcr» nenc uotl)iate fennber fl)ucn nnloPcn unbe fagaftirf^eit,
bcßunbcrn inn ber notl). Tat!) t)e Iel)bcr gäbe bem t)cru feo nidjt truloet ciU
()c moU lrf)otbc, f)e f)abbe mecr alß to Deelc alte \t)m bagbc to bibbcu umnic
20 et)nen Dafteu geloPeun Beßuubcrn in ber ftunbc bcc- bobc-?.
Jo bcm anbercn.
2Ban ein minfd^e benn f)eft Poergc|ettet toarumme t)c bibben loil, fjo
motl) f)e toBccn, batfj ]^e ein gubt funbament fette f^ne§ gebecbe§, batf) ibt
nicf)t Porlaren fjl), inentc teebcnt ts oorlarcn arbept, tnan ein minfif)e nirf)t
2s irtanget bat l)e bibbet. ■'öprummc motl) cl)n ininfd)c ficf PorBilben el)n gotlitc
tofagiuge (bat i§ ein luort bar gobt toatf) inue laoet unhc to fec^t) al% 'icfaioitD 21,2s
feggc iulD : alle bat gl) bibbcu beö gcloePct unbe gl) locrbeu bat cutfnngcu unbe
fcaÜ iulu befd)ecu\ ;'^tcm: 'i^ibbct uube iulD fd;aU Ivcrbcu gegeben, fjoefet ?«'itt(). 7, 7
unbe gp loerben Pinben, floppet nunbc iulu fcall locrbeu npgebaen'. 'Bidde
30 tofagiuge fcall cpn miufdje ficf Pocrfettcun unbe gäbe ber Pormanen, fid fnlPcft
barborc^ Pormedcn troftlifen to bibben. aßente alf^ gobt uid)t fiabbe l)eteu
bibbeu unb nid;t gelaPetf) to tiopben, feo fonben alle crcatureu nipt all oercn
beeben nid^t ein fanbefforcn Pan gäbe irlangen. .6l)rumme alß ein minfdjc
toill iecbenn, fcall f)e gäbe oorliolbcn fpn l)inigc loortl) unbe feggcn: "C IcPc
3> f)erc, bu l)efft nn-- alle gelaPct luat lup bibben, beo fd)oclc lop gcloepeu, %o
f^oelc inp batt) entfaugl)eu. Dar upp feo Hage id bp mpnc notl) unb bibbc
bp, lePe l)erc, Inill nid)t anfjecn mpnc gclircdlid)cit , fjiinbcr bpnc gotlifcn gub=
l)eit unbe loarpept uube luil inp bat gf)cPcn, bar id bp unime bibbe. loeittc
bu 6ift maraftigf) unbe rcc^tferbid) unnbe f)olbeft ball) bu l)efft gl)claPet, loente
40 bu bp fulocft bord) bpn egen h)ortb utf) milber 6arutf)erti(^eit bar to l)efft
i,iorplid)tigct.* Xpt i-S be bcfte bcrepbingc, batl) men gäbe bem pcren Pocrlcggc
436 !Setbüd)leiii. l"<2-2.
mibe lunmane Üjiicv loavtjeljt , fijiu'r t\iitf)ciit unb fiincr c^dcii tofaciiiuic uiibi-
biiv luuban up biitnc fl)nm Urnen, fio til)r im nolgljct. .söDv utl) bcu Holtet,
batt) el)n minid)e nidjt locrt gctlinjbet umme fjljncr luevbidjcit oitc i'ijnev
gcöeebes innidjeljt lüillcnn, |unber allene iitf) gotüfcv 6ai-mt)aitic!)cl)t, Te utl)
beut fionic il)ucr gotUfeim (\ut()el)t nlle becbc lipevhimut unb borcf) il)ne l)iliv r
to^aginge unc- iiorlnecfct to bibben, up batl) mj levcu Lu'fenneiui, um ucele uiecv
l)c üor un§ forget unb mecr bcvcl)t Ijy to geöcn, bau toi) to foefeu unb bibben.
.vil)v ntf) luVtgct norban, bntl) fec buerliten bl)on be nlBo ieggenu: 'Cef) icf luolbc
gerne beebcu, man icf be-j Inerbid) lucrc. ^ct 6i)n alto Biuibid), ict inudjte gobt
tüill mt) ni($t tttn)benn.' Dlidjt alßo. ^JJlen feali nidjt anijecn fljuc egl)cne ii
unUierbid)ei)t allene, tüentc gobt gift nid)t unime unfev Iwrbidjeit lüpUen, l)e
luepgevt oct nid)t umme uuBev iunbe miUen, ijunber lie gifft allene umme
it)ncr gotliten gutl)ept millcn, bar l)c ficf to oorplidjtiget t)eit utl) friigem
millcnn bord} it)nn I)iUige Inortf), bar up nien oct t)artlifenn icall uaten unbe
jeggeun: 'Cd) leoe fiere, ict bnloc nid)t up ml)ne merbidjcpt ofte uorbenfte, is
funber upp bl)ne barmt)ertid;el)t unbe bi)u l)ilge mortt), bar tl)o bu bl) fuloen
f)cfi't Porplid)tiget unbe gelaüet to tUil)bcn' k. Xat i? be red;te iocd) bec-
gebecbes, latl) lul) un§ nuloerbigl) feuneii unbe bord) be maren redjten
ßefantnifie un^er uumerbid)el)t merbenn lui) merbid) to beeben unbe uorljoert
metben, lati) \vt) betennen, mi) fjlju unlnerbid), unbe un>j boct) oafte Dorlateu :•.!
upp be gotliten to)aginge unbe allene up be loarl)el)t unube truund)el)t gabe-j
uns troftlifen limgcn. Tl)t julftc l'cmi)icn oeele iproefc in ber fevift, bar gobt
öa!en fprcf 'nicijt untme iuloenn millenn offte iuioer oorbenftc Inilten ?e.,
funber umme mpnen luilleu, umme mpneo namens erc milleu mill icf batl)
b[)on', Tar utl) ben oolgliet, bat unje gebetl) ficf uummer mad) grnuben up lt.
fjijne egene innicdci)t ofte merbid)ei)t, fjunber allene upp be blotcn maerl)ei)t
gotlifer tofaginge. lim ibt ficf anber-j loor upp grunbet, fjo i'-' ibt falfd) unb
bobrud)t ficf fufoeft, man ibt ocf imu groter anbad)t bloebige trauen Uieenbe.
lü bem brubbeu.
Söan nu ein minid)e alfjo l)eft ein gubt funbament fptieS geBeebe? gefetfj 30
(Tatt) l)>5 be marattige tofagiuglje gabeo) 8,50 motl) l)e ocf enen oaften gelooeu
bar up boumen, Satl) f)c l)o nic^t entun)iicl an ber tof^agiuge be? H)oraftigl)en
gabcv, fjunber Oafte gbeloeOe, gobt mille eenc tlopbeu, loente barumme beft l)e
tuujbinge tügcfed;t unb beonleu to bibben, bat meu po luiften gelooen t)ebbe,
tuen Irterbe öovl)oerct. Sjo iiemaiit alfjo Ijcebet bat f)e tlül)lieU an ber tluljbingc :>■•
gabev unbe ftelt ibt upp ctientuer, ibt gefdje oft uid)t, alfj lepber Heele miiifd)eu
bl)on, be alfjo bencfen: Vsd f^bbe gebaeu loat icf oormod^te, icf loetl) nidjt, oft
ibt gäbe beljagfjet offte nidjt. ocf bl)u ein funbid) minfdjc unbe mpii locrcf
15 fuubid) unb unrel)nc, loo madj batt) gäbe bcbngbeu, ()e i§ ein ftreuge reif)t=
ferbid) rici)ter, mat öragl)et t)e na fnlfen Ouleuu ftinrt'enben loerrtcnr unbe ^"
olfeo fett be btinbe natuer oer ogf)c in batt) loercf, batl) jje billifenn fcolbc
15. ^iiic fdjbiic Uiitcvtidjtiiiic^ uoii bcm iiinl)vl)nitigcn ßcbcte. 437
jcttcn in be ciuigcii lüacvt)et)t ciabc-S iinbc firf bord) eucii Haften i^dolicn ctanlUifiMt
biuupp üorlatcn. Xc bcn alfo tiiit)üclcn, bc bl)on Doviaixn avbcljt, lax to
niofen Rc ocvcn tvntucn luaraftinhcn gobt ta encm loegcncr unbc arf)tcn in-n
cncn lo5en unlnii|m man, alf; bc fi)ncm loftc ni(f)t foenc oftc Inillc mill bl)oii,
;. nnbc bcroncnn al%o ocicnn gobt bor cvc ']\)\kx tvnlue unbc fnncv Uiarlici)t hoxd)
crcnn uniicloucn, Xar ocf jo iinaiUfcn inne gcfunbigct locvt, Tntf] bovdj bc
fiiben funbc el)n 6^rt|"ten to cnem l)el)bcn lucrtti unbc il)nen gobt öovtocdjcnt
unbc Dortnft, unbc ßo f)C bar inne 6lift, etoidjlifcn an allen tvocft niotl)
uoiiarcn fljn. s^ljvununc bauen alle ijc firf bc ntinfctjc Dor, bat l)c in jiincm
10 g()cbeebc nid)t entttiioel olß 3aco6u§ fed^t : Xe bau gnbe 6ibbcn loil, bc tibbe Jot i. >
alßo, batf) 1)C nic{)t cntluiHcI in bcnt gclouen. SlVntc bat io bc fatc batf) f)C
nid)t ipcrt iun()ocrt, batf) t)c in j^ncni gcbccbe troijöelt. \ii)iiimnie cijn uiin|d)c
fi) Bo unlnerbic^ alfe l)c tuillc offte ian, bar lic^t nic()t aljn, ßunbcr bar lirf}t
nllcnc bc mad)t al)n, Xat mcu gabcc- lpacrf)cl)t crc unbc nirtjt bord) bcn
15 unToPcnn unbc tiin)0cl iflnc Uiaraftigcn truiocn tofagingc to loegcnc mafc.
lo bem ocerben
'JJiotl) bi) beut geUmcn ein grott] ftarct tiogficcr unbc oorlangcnt )i)n, alßo
batf) mcn nH)t ernfte üutt)arbic^ti)fen bibbe, in fufcfcn imitcn gclimcn, oft nten
ibt rebe fjabbe unbc late nic^t äff, folange mcn ibt irlangc. Xatf) fcrct un^
-0 be f)crc in bem (fuangelio in cnem ercmpct enc-j notroftigcn miufd)cn, bc bi^üm u.
nad^tc qoam to Btjnem tnunbc, bibbcnbc ummc brc brotl) uor |i)ncn gaft k.
unb be fulfte, bo f)e nt(^t loolbc bcn notroftigf)en troeftcn ummc bc§ loitfcn,
batf) f)C fl)n Orunt loa j, moftc lic bod) af)n ft)ncn banrf ummc bcv oulliarbidicit
luiffen ocm geoeu, batf) l)e bogccrbc: affo loit un-j gobt ocf buffcm crcmpcf iia
25 to ber üulf)arbid)cl)t Oorloccfcn, batf) lol) ocf nidjt up f)ocrcn bibbciii', ßo lange
loi) mcrbcn gctlol)bet. Xc aPerft fagaftid) unbc Porbraten locrbcn nnbe
uormocbcn barupp, ie cpn tefcn, bat ibt en necn ernft X)-:- gf)clocft. iiJanncr
gobt Dortocgf)crt bc oorf)oeringe, glicfd}uet nic^t borl) afgunft oft uff) giDatl)cit
alß oft t)e ntd}t twpben miffc, funber gefcf)uet utf) grotcr fcoc unb 6armt)crtic^eit
30 un» to bem bcftcn, batf) mi) bc-:- to grotcr begerten unbc oorfangent bar na
!rl)gcnn, upp bat unc- bat liarte m^tl) unbc rucm Incrbc unbc gobt be f)crc bco
to grotcr unbc mecr gube§ bar moege in ft^ubben. Ircnte f)e i-S el)n milbe f)cer
unb entfuct fic! ffene gaöe to geocn, bRunbcrn bcn finbcren bcn f)c Ujol Pccfc
gunbc, »oan ocr facf (bat p-j batf) t)arte) itii)bcr unb grotcr loerc. 'Jiu fau
3s bot^ f)arte nid)t grotcr »oerben, alß ibt iS-, %o motf) batf) Porfangent unbc be
"bcgcrtcn bcc- l)artcn ftarcfcr unnbc grotcr fücrbcn , upp batf) gobt bar ort
aocrffoebigcn ücle in ftortc unb bcs to grotcr foff fpncr mitbiri)cl)t unbc bc
minfdjc bc§ to grotcr baten unbc Boürfjcit oan frigc. Xarumme motf) mcu
in bem oaften gelooen cncn borfttgcn gcpft unbc grotti Porfangl)ent f)el)6cn,
40 alö be icle in bcn ppncnn, unube in futcfcr Puerigcu bcgcrtcn oufl)arbtd)
blljPcn, loentc iu bcn cnbe. Xar upp fec^t gobt bord) bcn propf)cteu Xaoib;
4;J8 i8ctlnitl)tciii. l-^'-'i'.
'ti- 81, 11 Tu i'cfjnlt tin)be iip iplilcn bl)iu'n iinintl) iiiibi' icf Uni ocn liorlntlleii. Tc bi'ii
iiiUclju grott) uoiiaiiöcnt oft bcgcrtcun iiod) nicf)t cnl)cit, bc bibbc gobt bni
Vi ii9,2oI)ercn barumme, a\% Saüib fccf)t: 5)U)n ,]clc lieft bcgccrt, bat fec iiioil)tc
lipiinnoient licbbcii lui bl)ncr c\i'rcd)tid)fl)t mibe Wm inilljai-bigl) , flobt lucvt
eil troeften. • ■''
2o beul luH'ften
^JJfotli ei)ii miiiictje firf nl^o Ijolbcii in beiii iv'loueu iiub lun-tniUnnge,
bntl) f)e (inbe beiu l)cvii neuen ftirfeiiu offtc uuiel Jette, neue tl)bt oct neue umte
offte )in)ie uoevfteEc fljucv iuu1)ocnuQe, iuiibev bot alle iljiiem Unllen, uil)il)el)t
ujibe nlmcc^tidjeljt bcüale, urlimoebigcii mibe inoelifeun liorkt)bc ber Dorliocringlje lu
mibe boef) uid)t luillc lucetcii, limuiieer, U'ov, Ido lauge, biird) Inelrfc k., Incute
fi)uc gotlitc liil)fl)el)t luectl) aucrbloebigeu uuteLlifc betcr liUjjje, ftcbe mibe
ftunbc tu rameu, al^ Uii) kbcndfcii luocgeu, all frijolbeu od miroM bavuiume
gcfcf)eeii.
I u; uarh x\ 4inc ijiibt imijcuridjtingc linii bei Uidjt. is
-Jiari) bem be aubadjt ofte bc meningc, bc ct)u minidjc to eiieui UH'vrte
lieft, gift orf bem Incvctc bcn namcn, i-i Dan nocbcn, £iot ct)n luiufdic tolun-uu
t'etracf}te, inatfi fi)uc mcitingc fl), alf} lic inill to bcv bidjt gacu. €ft l)c ibt
loille btion fan bliuiugc, Dan gelvoeutc, imn tiniditcii oftc nnu iunidielit mibe
begliecrtcu jliuer falidieit, alj^o bat lie alUitcUuil Umlbc bicfjteu, Ino iiid)t gebaben jj
tücre: 3§ bat be meningc fjo ftclit fee to laocn. 9locvft i§ bc meningc tvuui,
2at i§, Hau blnange, imn Uvurfitcu, nan geUmeute .'c, fo bod) bat gaiilie Inevcf
nid)t. .s^^)!'"'"""' h' i'l)ii miiifdie tlio, bot l)e bl) lline uidjt tl)o ber tndjt ga
umme bco Uiilleii, bat ibt glictniben t)», Itientc beu geblminglicn bcnft tan gobt
uidit tljbeu unbe 1)-? el)ii fpot ber gnabe bc-5 l)ilgeu facrameutev, loelcfer giuibc •-■.■.
llc Dan rei'ljtem liartcii nidjt begcrt iiub bod) mit cnein iHilfdien gebcvc f;icf
alfjo ftcllct, alfj luerc ib em eruft, iinb bod) io gclagen. cl)n luaerte!cn bringet
mebc flin lange runtoegerent mibe batl) lie ibt im inecr legen beu pnfdien bellt,
bcn iip anber tlibc bc« Ijar« mibe batli muinc be« gebabc« luilleu, Cd: bat bar
na pafd)en neue bctcringc Oolgtiet, fjnnbcr bllifft na alfe ooer. ao
®c benn rcd)tc bid)tcn Inil mit Ornd)tbarliclit, Sc fcaU neue tiibt, neeii
gcbotli anfjccn, fjunber nllene fljnc noetl) mibe be begeerten ber falid)elit, mib
alfjo iitli red)tcr leuc ber gnabe famen, np bat l)e uioege getroftet merben in
fl)ncv confciciiticn. 9llf3 clin minfdie benn flinc fiiiube to ooeveu aocrbenrfct
bc to bermticnbc, fio fcal be firf nid]t aoerinadit parfeii in ber beriiloinge, ^ü
gcrabc alfj bc luere batl) lioenelftnefe, niiube nid)t bar fjo feer umme luniuiglicu,
alf} tocnc bc fjo red)tc bitter riiloc uid)t I)cbbcn, al^ cmc buncfet oau iioebenii
mille fjliii. loente bar lid)t iiirl)l f;o grotli niadit aliu, Tatli de ficf ml)t beu
oorgangen pabben mibe flanglieii biite mibe jlo, alf) au ber leoe nnbc begeerte
be§ nl)gen Icl'cnbcv. 3)aviimmc fd)Ql ein iiiiufd)e crftcii iipcvtncuben enc lebe ^o
10. (jiiic flute lliitcvricl)tiing uoii bet ".t<i;icl)li.'. .J39
iiiib liovlaiiflciit tu bcv bcctcriiiflc cncS nljc^en lcclH'iibc-5. maiincv lic bor vcrf)tc
\cV( tu hid)t, fjL) iiiiil)aijct ci-iiie han bat olbc Iceliciit iiiiitbc fio fiuiipt bc vuiiic
hX) ftdE julucft mibe bc »üaffct bcn litt) bei' Icüe iinb bat io bc ii'd)tc viiluc.
Tax na mutl) bc iiiiulcfie l)cmelifi'nii (U) firf fiuUn'ft iiabc in bcm Ijovtcii crftcii
•• 6irf)tcn mibe iefll)eti cm alfj icfll)cii bcii vcdjtcii l)üeftl)ci"tciiii 'Ihcftcv ojtc iMflcop
fl)iic not^ Hagen, Wente f)e alienc bc ^unbe faii iiovfltjcucn utf) cfltjcnev iiiacl)t.
aiibcrv lucre bc uttiiuciibii^lic ('icfjt imii neuer uuidjt nftc lucrbe. ';!(lici-l"t bc
elften inlücubigljcnn bid)t in beut t)arten iegcii gobt bcn l)cven niad) be ininfdje
niafen alfe tje tiefte fan, al§ cm gobt be gnabc lioiicntl). Tai na alfj l)e
1" biegtet niotf) l)e to fjccn, Tat I)e bat ved)te I)iiclictftiirt'c imtc, nid)t nienc, man
l)c lange mibe ueclc tnd)tct, bat l)e bau luol gcbidjtct licbbc. o^t iö bar iiidjt
inne gcleegen, ocf iiid^t in bec- pveftcis l)ragl)cn, od nidit allene in bem
abfolüeien. Tc redete lued) nnbe (jceiftvatc in bei bid)t l)ä be abei'blocbigfje
gnabe in ber gotliten tofaginge, luoldci gobt to tvofte allen fnnbein gegeben
I'' Ijcft, bo l)e 3. '^'ctci in bcv ftccbe bcv gantjcn rijiiftlitcnii feirfen be madjt gaff
to locjen mibe fcinbenn, ^Dlatliei. jbi. eapittel nnbe bai na ftacrlifev ^JJtattjei'ffi.iim. hm'j
an bem .miii. capittcl: \^cf fcggc inm borluaci: ''^(11 Umtl) gl) fcinbcn npp bcniiK'Utii.is, is
ertrl)fc, fcall gebiuibcn fl)n in bcm bemmel, nnbe all luatl) gl) loefen in bem
ei-til)fe, f^al geloejct fi)n in bcm t)cmmel/ Seffe trocftlüe l)ilge gnabcnrt)te
-■:'< luoibc gabc'j motl) ei)n iflirf djviftcnn minid)e fiartlifcn bctradjten nnbe niitt
gioteni bände in firö bilbcn, lüentl)c l)l)t lid)t bc niad)t mibe gnabe ber bid;t,
üorgebinge ber ßunbc, tioft nnbe biecbc bei confcicnticmi, all bioiibe nnbe
f;alid)el)t be§ l)avtcn legen all funbc, legen all borfcvidingc ber confcientien,
legen iiortlol)belinge nnbe anbed)tingc ber l)elfd)en poitcn.
" 5hl fcal el)n ininfd)e in bcv bid)t bre bingl)e merrfen. Sali) erfte iu be
abfolutio, 3)atl) fl)nt be Inorbe be-5 preftcr-j, be feggcn nnbe öortunbigen bl), bn
fl)ft gl)cloc^et mibe bl)n §nnbc fl)nt bor gäbe borgeben na liibe nnbe inad)t bei
npgcnantcii luoibe 0'l)iifti: '"Jlllc tnatl) gl) lochet' je.
2)atl) anber \)i be gnabe, borgebing[)e ber §unbe, bc örebc mibe tiocft
3u bei confcientien, alfj bcn bc Inoit Inbcn. Tainmme fiel ibt cl)n Sactament,
cl)n l)illid) tefen, batl) mcn be Inoitl) l)oertl) ntl)lücnbigl)en, bc bai bebiicbcn
be gel)ftli!en giiebci inlocnbid^, bar ban bat ^arte getrocftet luert nnbe geftiUct.
Tat brnbbc i)y be gelobe, be ball) baftid)lifen bar bor l)olt, ball) bc
abfolutio nnbe luorbc bcv pieftcrä limi fl)nt ^sn bei traft ber loorbe d)rifti
3.-. 'JPQtl) gl) toe,5emi fd)al gclocBct fl)ir, mibe an bem geloben lid)t bc iiiadjt
allene. 3)e allene matet, bat bc faeramente lucrrfen Inat fe bebiicbcn nnbe all
liHir Ircrt, Iratt) bc preftei fcd)t, luente al^ bn gclocbcft fjo gefdjiict bl). '^Ine
lucldem gelouen alle abfolntien, atle faeiainente ooigecbev fl)ntl), l)a meei
fd)abcn ban baten.
4" Terftallien fd)all elm niinfd)e Uuu-ncemcn, Inanner t)e lucrt at'folbcret,
bat l)e be abfolntien nid)t anbeiC' anncmc, bcn oftc fje (^"l)riftnÄ fnliieft fpiefe,
unbc bai upp bafte getocucn, l)e fi) fjo toaraftigen bau fijneii fnnben gelocjet,
-1-1 II 4<ftbiicl)lciii. 1"il'l'.
nl'? (>l)riftii§ bc liiorbo (icft cv'Ü'vnfcu uube bc '■llbioluticii uid)t aubcvo l)iilbi'ii,
nlft bat Uuivtti b"!!!'!!'!!. 1ai\] l)c- : }]o Unicv nln bc luorbc (Mivifti fliiit, jjo liHii'f
il)iit Off bc Imn-bc in bcv ^^Ibioluticii iicipvcifcit, fiolunnc bc miiifi^c gclocHet.
Taviimmc [50 moti) bc miiiHijc b\) lijuc iiicf)t tuilinclci!, l)c )l) iniu il)ncn fjiinbcii
9cloc,3ct, anbcr-> bcl)t l)c bcmc facrnmciitc ciicn l)ocn mibe iincrc mibe iiintct -
fi)nen gobt tl)o encm loccjcncv. Xav utf) ntcii mi iitad) mcrcfcnn, luo liaevlifcii,
1)0 Um ocDcÜ BC itt't f'i'i' cbbclcii foftlifcn giuibc bcc- liilligcmt Sacramcntc-:
lianbclciin, nirfjt aubevC' bau bc f;oci'5t)e bc piuicn mibe ben marnftiglicn guebigcii
gobt fJLi fd)cubiiilicii, uovlafteven unbc l)Ocnfprafen, Tc tiidjt iniftc iicloeücu, fjc
f3l)it alifodicrct Hau cevcn fjmibcii, mibe iy cn eiie iHnmcvinge mibe belUmriiigc ui
ecvcr fjmibc, Tatl) ibt licele bctcr lucrc, ßc Ictcii bc lnd)t aiiftacn, iippc batl)
fjc iüd)t oePeÜ avgl)cr mafeben, loeute alle batt) iiidjt utl) bcm gcloucn io bat
3(i.m. 14, isis Bimbc. 'Ko viiii.
|I7 >^it>/, \\ Dan .iDiffc Ijacicn.
fiüd) belli in allen iaivaiiiciiten bc hmc motli Uievrfeii alf; batl) rcd)te is
t)oePctftiirfc mibe anc bciii ricUUu'iiii be lacraiiiciite iiid)t mitte Bpiit to bcv
fealid)eit mibe in ber iniije bott) l)tlgc iacraiiicntc 1)0 batl) bocPcbtgubt , fjo
nuitl)nien luivban al|3o l)anbclen nipt ber iniffc, bat be loDc bavinne iHcrbe
flcbnifct unbc gefterrfet. Seall bcm fjo gc)d)eeu, fjo inotl) ein minidje be liiortl)
(51)vifti Paten minbe linili bebenden, bavmcbe l)c bc l'iiiie inilicnbvad)t iinbe ■-■"
iiiflcfctl) mibe und to PiiUcnbviugeu bePaleu licfft, tuente bavintie lid)t bc ^JJiifie
l)ccl inpt all oereiu ipcfcubc, uriidjt mibe iiuttid)eit , anc incllfcn uid)t luin bei
'DJtiffc cnt fangen liievt.
'.waiiii. a6,26n. Tpt fpnt bc Uuirtl) bav bc niijie iv inebe ingliejctl): 'licniet l)cu mibe
siursL', i'Jt. cetet. Tat i)o nipn lid^ani, bc inu' iiilu gcgcncn Inert, ^feinet l)cn mibe -'s
brindet bar utl) alle. Tatl) po bc fcüid bc-:- npiicn mibe elniiicn tcftanicnteo
in inpncni blobc. Tat imr into nnb imr ncelc imriiatcn U'crt tu PorgcPinge
ber Bmibc.
Teifc liHirtl) niütl) epn iilirf (Uiriften in ber niijie uor ogljen bebbcn mibe
Paft bar an ()angcn, altl an bcm l)üePetfturfe ber miüc ,ui Uicldcn od be m
rcd)te grnntgubc bcrcpbingc tl)o ber niiffc mibe tpo bcm 5acrameiitc gelert
luert. Tat incrde l)pr iitl): älHiii bc minjdje icall mpt gäbe bcm l)crn l]aiibelen
oftc to lücrdc fanicn mibe bau eein Unit entfangen, ©,]o motl) ibt alfto to
gncn, Tat iiid)t bc iniiifd)c an [)ccbe unbc ben crftcii ftccn legge, ftmibcr gobt
nllene an alle anBodcitt mibe bcgeerten bcv iiiinfd;cn Hoerfaincn iinb ceine epn :;.■,
tofaginge bl)ocmi. Tatl) fuloc Inortl) gabe-J i-J be cvftc griiiibt, bc cggeftcen,
bar up fid bar im alle uicrde, loorbc mibe banden bec- ininfcbcn boulocn,
loolrtcr luortl) bc iitinfrfjc inotl) bandlmrlpfen iipp nceiiicn unbc ber gotlitcn
tofaginge truioelifcn gelocncn mibe po nid)t bar an tUnüelcu, ibt fp mibe geid)c
alfjo, alfi l)e bp Ijcft togl)cfad)t. beffe triiloc gelooc io bc anluingf, mibbel jm
17. 95011 3J!efK Tjövcii. 441
uiibc ciibc aller Iwrcfc iinbe i-cri)tlH'vbicf)cl)t, UH'iite na bcm be iuinirf)i' ivibe
bc cfc bctt, bat Ije cii tun- linivaftic^l) holt mibe tjcfeniiet, fjo mafet X]C
ficE eneii giiebigcit gobt, be eii Uicbbeviimme cvct mibe maraftid) befeiuict
mibe l)olt.
I'llf50 lieft tSfinftii-5 in beut iiligeu tcftanienti' enc toiaflinglie oftc Infte
ßliebnen, bnr liU) in gelocuen fcoclen, redjtiicvbid) mibe {jalid) bar burd) merben.
Sat fl)iit be luirgcfprafen n)orbe '%aiii l)ö be fcllirt' k. SBatl) l)ö nn bi)t ^'ut. ■-, 2u
tcftanicnte oftc luat Ivert nno barinne tieirfjeljben iniiiii ^'livtfto? luivUnir eliii
grotl), clüid), muitl)ipre[eltd: fdjat, noniptlit liorfielnnge aller l']nnbe, aljj bc
10 tDortf) !lar luben: "Sl)tf) l)§ bc fellic! ene§ nt)a,m, elingcn tcftaiuente« in
nuinem blobc, batl) nor iuln nnnb liov necle inn-iiaten \mx\ to luinieuinge bev
feunbc', Cftc l)e fcolbc fcMen '5uc bar, minidje, 3d iegge bt) to mibe bcidjeibc
bl) ml)t beffen Inorben norgcluiifle alle bl)ncr ijnnbc mibe batl) elüiflc lectieiit,
utib batl) bu luific il)it iinbe lücctcft, bat fnlfe tofaßingc oftc gl)clofte bl)
1^ nnloebberroplicf 6ll)iict, ^o Inil icf bar nV ftcrUcmi mibe ntl)n iDff nnbe blotl)
bar lun- gcuen nnbe tH'i)bcrlel)ge bl) to enem tefeii nnb f5egetl na taten, bar bl)
bii nH)ner gebcncfen fcalt, i?n| l)c fed)t: 'Sjo tmten alf; gl) batl) b^on, f;o botl) liut. 22, lo
bat in nil)iie gebed)tniffe.'
•'öi)r ntt) mad) nieii nu nu-rrt'en, Sali) uiiffc l)üeren nidjt beetcr De (luo
20 ibt 6l) bcm Bloten Incrrfe Htft) aU el)n anbcr l)iftorieii üortctten l)ocreu. luente
miffc ei)n facramcnte iyi, \]o inotl) bar nieer to fantcn alf? batli [)ocvciii aUeiic.
2e benii Inil redjtc miffe l)oercn oftc In-nfcmi, bc motl) fict iiU)t bcm tcftamcntc,
Satl) 1)0 ml)t ber tofaginge, bcfmnnicvcn nnbe fl)nen loücn bar innc lucl)beii
nnbe ftarrfcn. 311^ beim cl)n miiiid)c to ber miffe tiimpt, ^0 fcal l)e fict
2'' evftcn öorbilbcn bc faligen Inorbc Plirifti '''3femct fien' k. nnnbe bar liorban afaitii. 26,20
ßl)ncii gelooen mibe bogcrte up tunilucn in bcffer oftc ber gl)cll)ten Uil)fc,
feggenbe oft benrtcnbc: 0 bu alberbarm l)ertigcftc l)cre al)efu C5l)rifti, be bu utl)
bi)ner grmitlofjcn, milben gnabe nnnbe [iarinr)artirf)cit in bi)ncm tcftamcntc
ml) l)efft togcfcd)t inn-geliingc all im)ncr fiiinbe mibe bc einigen faliri]el)t mibe
30 bat^ ibt ort fd)oIbe miffe ft)n |unber locbberropcn , biftii bar iipp gcftorUcn.
Cef batl) xä 1)0 bar nid)t ane fcolbe tlnt)liclen, (icfftn ml) bl)n l)ilgc bncvtuir
flcifd) uiib blot all cl)n fieegcl mibe el)n mibcrpantl) tl)o euer norlniffingc in
bellt l)ilgen facramcnte nagelaten, Tat!) icf bl)iier bor bl) fcf)olbe gcbcnrfcn. ,^rt'
bibbc bl), leDe l)erc, mill |oban l)illid) tcftamcntc an ml) bcftccbigcn nnbe icf
•■'■•■ [50 Inaraftigen bi)ne-? ll)beiiy moete bclaftid) loerbcii, alfjo inaraftigcn bi)ii
l)ilgc bucrbar fleifrf) nnb blotl) l)l)r öor ml)ncii ogl)eii Inert gcbanbelt, Inelctcr
icf ocf to ftcrrtingt)e ml)nc'3 gbelooen Dan ganlicm l)artcn begcrc to cntfangcnbe,
inentc icf bcnn nn bar iiid)t to bl)ii gcfd)irtet, fto norlate icf ml) bod) gantilifcii
npp bi)ne bilgcn Inorbe nnb tlninel bar iiid)t aiic, bii fi)ft nor inl) geftorncu
iu unbc l)cbbeft bord) bl)nen botl) faii ml) genameu all inl)iic Bunbe. Incntc bu
bift Inaraftid) miiibc rcd)tuerbigl) mibe bolbcft alf? el)n nprid)tid), Inaraftid)
unbc trnlnc gobt alle, bat bu lancft bcii iciinen, bc blj trncmen nnbe loeucii.
442 a^ftbüd)lciii. 1Ö-2-2.
?(lBo iitotf) ci)n minid)e nmeii Ionen iioriiticjcii mibe ttavrfen itpp be
l)iUiflen ttjofaginge iinbe oct fjo luiftc fttf bar upp novlateii, alfj Ijabbe l)c batl)
fiicramente ral}t beut prcftcv ciitfciitgen iinbc al%o in enev troftlifen tobovfirfjt
iinb üiiftem geloDcn »ucbbcr l)cn gaeii, nicfit tlinnelen, ibt %\) nlfjo nlfj l)e
geloeoet unbe batf) i* bcn vcrf)t nüffc Ijoeven.
£e liei'el)binge to bem l)il9cn jacranieute unl ftin ei)n Ijnngcvigc ,5ele,
Xat ic' ein grotl] ftovcE fiogeer ber i3nut[)et)t itnnbe relininge bcr ^nnbe. '^U^
ibt bcn t)'3 ntljt bcr ^3UJic to lioercnn, feo l)v ibt ocf tnl)t bem facrcinientc to
cntfangcnbc, 5^nt 1)>j: Inan cl)u ininjdje Inill bat l]ilgc lacranicntc cntfangen,
feo fcall batt) fine ineninge fl)n, S)atf] l)C rtitle fl)nen loocu uoriil)gcn nnbe
anatifise.sfiftnrcfcn in bem facrnmente npp be l)illigl)en Iporbe "?iemet f)eu unbc eetet',
SUßo batt) bat rechte l)oePet|tncfe in bcr cntfanginge beo l)i(gen jatramcnteü
fl) be ftarfingc be-j gcloPen. Sar ticncffenn fcatt ein minfdjc od bctradjtcn fljnc
gcl)l"tlifcn geörcefc (Tatl) fljnt be o>uabcn toneginge to bcn fennben) unbc jeall
be nnfem Icocn t)ercn tlagen, jeggljcnbe 'Cc^, Icuc tjere, bar befaeretl) nii) bc
t)oücrbii$el)t, egtjenn lebe, S^c gt)rid)ct)t, un!ujd)et)t, ttjorn k. ?(U bcffe gcbrecte
fteetcn in rat)ncm liartcn, Xar tan necu minid)c l)cn fanienn, f^nnber bn altene,
luentc bu bcn bift be [)oege[te arfte, B" fl'iQc 'cE bt) mljne notl) nnbc famc to
ü);niti).ii,2sj)i) iip bl)ne l)ilgen troeftlifen tojaginge '.iJ'amct to ml} all be gl) arbcl)ben unb
beflnaret )l)n unb icf Ibill ium trofteu', nnbe gebe bl) be erc, bat bn bift
Umraftirt) unb rcd)tberbigl) nnbe tlbl)bel bar nid)t ane, Xu loerft ml) bar iniu'
trocftcn, alfj cl)n Inaraftid) trnlbc gobt, lat bu bar ban Ijcbbeft loff unb eere
in ebid)cl)t. 'atmen.
l'U^ü jd)alt cl)n minidje firf l)artlifcnn borlnten npp be goctiifen lofagingc
nnb nid;t bar an tlbibelcnn, na jljncm loben idjall oem gcfd)eeu, '.i|id)t
numcrifen fl)ne egene gt)etircdlid)el)t, fennber groll) ad^tcn be gotlifen lbacrl)el)t
unbc giictl)cl)t ?c.
[19 »ach A] ^\\\ i'djonc unbcrriditingi'
tcclUMi bc nnln'i1)tinor)c in bcni btibc
<£>(\i lian bn iitljitUiccliiigc mibe lian bcr üolfocciiioljc bcii ijrlolicii. -"
^^n bem bagljc bcü qloaben gebende beö guben nnbc in bem
iuci). 11, ^baglje be§ guben gebende beä qluabcn föcclcfiaftici .ri.
^laä) bem ein rcdjt djriftlid Icebent vi ein bagelitcy ll)bcnl unbc ein
iMoi, 7, 1 ftcbe ftrljtf) mit bem bocien gciftc, alfj „uib fedjt: 'Sc-s min)d)en Icebent npp
ber erben iö ein |trl)tl)', Tarnmme io ibt nmmoegclid, ball) be minjdjc to :i5
l)ennigen tljbcn moegc belid) nnbc ^cter fpu, bcr orfafc l)albcn i» bau nocbcn,
bat lul) bem gebabe (^'hrifti nad) alletDbt lualen unbc borelit fpn. Tarnp bcnn
to bem er)'tcn iä mit blpte to uu-rrfenbc, lat tlbl)crlel)e bofoeringe i-ö, 'Jiompt
lifcn bc bac^ bes guben unb bc had) be§ qluabcn. Xx bad) be§ qlbabcn is tl)o
10. tyiiu' idjöui' Hiiifttid)tiiiig 303011 bie 3(iifi'rf)tiiii3 im lobe. 4|:1
bei lud)tcvcn l)aiitt, £e bad) beö giibcii tl)o ber Dovbcicii I)antt, uppc bcv
lut^tcvcn flibeii bc? olmibcii bncicä UaÜcii biifeiit off, ^löcvft iippc bcr liorbcvcn
jljbcit bcc' (iiibcit ba!il)Cv Hollen tci)ii buieiit nff, uppe brv litdjtcrcii ji)beii tu
bem qlDaben baflije fiiubtgljet meii borri) tloiöelmotf), anj:ft, Dvud^ten, fngaftirfjcit,
h itnbiilbid)eit, tiHMiiotl) mibe bvüfnific uppe bev nnbeven flibeti tu ber Pnvbeveit
()Qiit in bem tauben btic^e lunbiget mcn bovd; cf(l)eun lH'l)eef\elirfl)eit, Ponneeten=
l)eit, fefcvidjeit , anbeic^ebeu Proelidljeit, ünlfdjni Urnen mibe lietmctüent.
2)arunnne lepbev nn bev tl)bt beo üvecbec' mecv hiebe Povfllinen ban in ber
tt)bt bei- l"tri)bec', meer Inebe tuevben Oorlnven bovd) bcitl) fleliirfe ban bord)
lü batf) ungelurfe.
Sßp \vo\ beiinc bejjc iali9l)e lere in nllein nngehirfc iinnbe locbberftnlt
nor oghen fdjall geliolbcn Incrben, :,Vbod; bauen alle ic- ibt meift Pan noebcn
in ber ftuitbe bc-j bobe-j, latf) Int) ban in bem bagl)e bev qtüaben gebenden,
bes guben, bar lol) um hoxd) Port)a[en mibe ein boftant grl}peu, bat lül) nid;t
i.s öorttniDelen, unbe liiebberumme in bem bage ha gnben, man iinä batli geinrfe
f5untl)eit, nrebe, ere, gubt uiib tljtlife molDartl) toladjdjcii, batt) toi) hau
gebenden be« qioaben, un§ Dtf)mobii^H!en Prued^ten, bat Jul) nid§t PaUen bord)
be boeraftigfien ie!erid)eit. tnente be in ber tpbt be-J gf)eliirf'e§ Prudjtet iiiib xa
iird;üolbid}, al^ o"'' fcflt: '0>d entjadj ml) alle ml)iier luerde' unbe be lüljje^«"-
20 man: 'Qaliä) iö be mtnjdje, bem alle tl)bt lebe i§\ jobanne minfdjc Ipbct ^^'»6 ;
ftebej l'an firf mibe in firt fulneft binnen bred)t f)e ein (l)ben unb cruece, buteii
t)eft l)e [jepll mibe lueebe. 3Ub bau ioerdet l)e buteii unbe (l)bet bpmien, bl)uneii
brcd)t t)e O'Driftum gecruecigct, buten Port)aPen mibe geeret. ■ädßo loebberumme
be in ber tpbt beo ungeludcJ fjapet unb betriieluet in gobt, inbedjtid) fpiier
■j.-. gneber unbe gnaben, al\] 5paulns fegt JK'o. D. 'lup PorProuiuen unC' in niiicrsiöm.
Porüolginge' k: Seife Ipbet Pau ben anberen unb 6utt)en fid, bntljen bred)t
f)e ein cruece unb Ipben, bpnnen f)epll unb Preebe, unbe alß benuc Ipbet l)e
buten, f5unber freftigfjen InercEet !)e binnen, binnen bred)t l)e Pljviftum geprpfct
unbe norflaret, tnittjen gecruecigct.
30 |)^r utl^ merde nu ein grott) mirafei oftc Inuiibertrierd, Tat gobt
almeditid) bord) fpne milben guabe unbe barmTjertidjeit in bem bagl)e beo guben
ofte gelude^ lucut un-j be ogl)en Dan ben tijtliten guebereu, be uuü bau iegl)en-
loarbid) il)n unbe lorfen, unbe tr)t)fet uns in batf) uugelude, bat M) nidjt
cnieen unb ort nid)t iegl)enlonrbid) ie. mebberumme in bem bagf)c beo uugeludeo
3h ment ()e nn-j be ogl)en Pan bem glcaben, bat un« bau brenget unbe Porid)rertet,
unb let^ uns fcen be gueber be oerne unbe nidjt iegljculoarbid) jpu. Ofte bau
pemaiit fo bull luere, bat ^c in bem bag^e bei? uugelurte» luolbe alleiie anfceu
bat Ipbent unbe not() be em bau Poert)olben, unbe Porgete aljo be-i troftc'j ber
gueber alfj be guabe k. unb feerbe firf nid)t Pan bem argl)en mibe nluabcnu:
40 bcfjc mofte oan notf) lr)eeg[)en orudjten, fd)uemen, Pallen, fid bebroePeu unbe
alfo üortUipPelen. luebberiimme ofte pemant ort fto biil Uierc, bat l)e in bem
bag[)e be-i gedirtcv inolbe alleuc anfceu be gueber oft gelurtc k., Inelrter bau
444 2*cU'ürt)(nii. Iö22.
bov oa,l)(n i-?, iiubc üovglKetc bc-j iiloabcii iiiibf ullc^I)cIllcEec• iiiibc !corbc ftct
iiidjt üaii bcn gucbcveii iiiibc f^cliictc: bcffc ferne in ein bÜnbc [;eefevid)eit, biiv
bovd) I)f firt Pürmcctc fi)ncv ivittjeit mibe alfjo Incvc in-oeliif, lufticf), beii
livuc^teit gabc'S (Itioirfev li bc vc(f)te benft flabcis) Dorltiovpe, i.u1)(-i iiiib Hcliri) in
fljnem luncnii fnn itn(il}e(ucfo, Uielcfev ein boef) t)avbe Hor bev bocrc i«. Unbe ■■■
beijc tUie ftncfc Bc iui) boret) bafielictirtje iiorlinrentjcit nlBo ninncf ben (neben
in bev luarlbc lope, Te ficf anber-ö nirf)t entjolben in eereni nnt^clncfe, bnn
batl) f5c flagt)cn, tuenen ,'e. nnbe in eevem iiljctnefe lnel)d)en, firf uvoenluenn
unbc gabcc' uovgectcn n\
Öl)!" utl) üolgljet bcin: l'llfi nieljt ene ftniibe io, in luelrtev im) nicl)t ein '"
iHiii beffen bel)bev(el)c baiil)cn f)c(ikn, nlf? beo gnben ofte qluiiben, h inin nnt-beii,
bat ort: nii^t ene ftnnbc fi), in luclcfer ein ved)t (5l}riften iiiinfdje nid)t iirnd)te
oftc i)apt, tiruedjte in bem gehirfe, i)([pe in bem nngeluefe. '^luev in beut gclnrfe
fan f)c ittc^t lu'udjten, tic luirgt)eete beim be gncbcv gabcc-, bev gnabe k. niib
benrte bcr qiimben, bntt} i« bcv tont'?, bcr broiaüingt]c, bev ftvaf finge gabco i-.
mibe fl)nc-5 geridjtC'J. Tc« geU)ftn in bem bage bev glnaben ofte nnglielndcv
tan ()c bev gucbcr gabeä, batt) vi bev fjoetcn 6aviu()CvtidKit nidjt gcbcnctcn, l)e
lietibe bnn tf)o vngge ftelt bc bedjteniffe bc-j toviiv, be-J gevicfiteo, bev bvonlinngc
nnb ftvaf finge gabco. Xl)t fl)n tlue offev gäbe bem l)even tiel)agelicf, Tatt) ene
bat offcv bc§ latiec-, loclrfev in bem inebbevftalt inmbc nngclncfe locvt fictaclt, -.'o
IM. 50,23 Xar imn bc pvnpf)cta in beut pfnliii: 'Tatli offcv bc-J laiie-J loevt ml) eevenbe',
Xntf) anbev u bat offev bcS cvncecv, loclrt'ev in bem bag()e be§ gehirtcv mevt
'i'i. M, 19 (^oi-^ciH-n, Tavuaii orf in bem pfnim '(^■in toBvafcn geift i§ ein offcv Oor gäbe, (Sin
tobvafcn unbc tof(ngl}cn ()evtc lnevftu, l)eve, nic^t novarfjtcn.' '^Idf? bcffc bingc
firf \]o I)ogI)celien, \i- !Iaev am bage, bntl) gobt bc l)cvc ft)iie l)iHigcn bovd) ein a-.
liiebbevfpiil, batf) io bovd} bingc bc tcgljcnn cinanbev fl)n, folid) mafct, mentc
bovd) mebbcvftalt nnbe nngeinrtc l)Ovl)cclict l)c be fi)nc bimnen nnbe bovd) bc
liirffamid)eit unbc iiHiInavtl) oovbviufet l)e fjc bl)iincnn unbc iiovfrf)emct alf;o
be lol)fI)cit bev lucvlbc, loclrfev firf oovlicel'ct in bem geliirfc, novliagbct nnbe
tiovfinrfet in bem nngeinrtc, mente fic entenncii nid)t nnb ll)beii ort nid)t bcn ■■"
vnctl) bc'j l)even.
■'pi)V iitli tan mcii im lid)tlifen mevrfcn, mo men bem Lioefen geifte fd)al
tnebbcvftaen in fvonrft)ciben unbc in bem bobe, loclrfev, alfj fje be lateftc, Ho
i'j fjc ort mnnrf ollen noeben be imcvlifcfte unnb bc fjUiavcftc. loente l)l)V motl)
men bnücn alle bingf liiad}ten, batf) men bem boefcn gcefte necn uulbovtl) -•
g()ecl)e, be bnn nnbeV'i nic^t, bnn be lungangcn ftnnbc, bcii bvuct)tcn be§ bobe»,
be pl)nc bev belle • ben gvoteii tovn be§ unbvad)tlitcn ftveiigcn vid)tev mitt
unlocflitev Iiftid)eit nnb bet)cnbicf)eit bem minfdjen noevbvinget, Tatl) \)( bec-
minfd)en bnnrfen in bcffen gvotcn gvcefelüenii noeben mocgbe luivftvirten nnb
nlfjo hax innc fjcc^te, bat be bev gnebev gnbe-J oovgcetc unbc nllcnc bencfc ^o
unnbc ficf bcmoel)e. Um be bcffen noeben cntga nnb bav oon oovloefet locvbe
«übe tan cm bod) iiid;t cntflecit. \")l)vniibcv bebvned;t bc boefc geift beetc
19. 6inc )(f|pnc Unttrtid|tiiiig gegen bic ?tniEd)timg im lobe. 44.")
miiiii"f)cn, bütl) f)c ßc iiiitt beflen bingenii fjü l)avbc brciiöct, batf) f]c mcticii
iiicf)t Iniii bem Imcicii i^eifte Bimber oUciic inin ivibe fiibaiuic biiu^c ciiiiliu'rbcn
üücrgeftcU, J30 bod) gobt norboicjcn unbc bau nlbcvmciit in fijiiev flotlifcu
fluttjcit ftiUc fdjulct. ©elljcf qI§ be ludjt feuv iinb unliifticf) io, lüan bc fjuiiiic
■ mitt birfcn luolcfeii ticimorcfen i-?, botl) bod) iiirfjt bcv fjiiniieii fiiuibcv bcr
iDolrfcii idjult ic-, lucntc bc fuiinc is in ccicm id)i)ne hcin ijo {50 flncv alfä Bt
imcvhcn ntlctnbt ic- gclueft: alio od bc gnebigc gobt, i» aUetl)bt fluebid), milbc,
tuivinr)Qxtid) unb gnbevtcven , Ino tornid) oftc oiunebt l)c id)i)ne, ".lllio batf)
Snlomon lüoU f)eft gefcd^t: 'bc gotlojc iiUtcdjt bnv cn bod) ncmant i)agct', spt. i's, 1
1" Unb IttofeS: 'be lutl) cncä rnfdjenbcn blabci? Wtxt fec novidjrcrfen '. (siübt'-i'i'-'Käs.a':
iHutiolgljct ncninnt unbc bo^ Icevtl) be gotlofc imn cm iuivl)agf)ct bovd) be
üüigcctinge bc& gnben in bem bagdc be-i qioaben.
äBonneev bcnn be ccmfcientia linoeget oftc be tiocje geift mafet bem
min)d)en av6eit in bem bobc Van bcr ßunbe, uan bei l)elle, Dan bem tovne
1:. gabcc' .'c, Sjp fcall men tnebbev antluorbeii: batl) ()cft nn ucne fteebe, ,\bt iy'^ic». 3,4
enc ti)bt bcr broeinifjc od ene tt)bt bcv ovoelube. Xev ^unbc gebenden mibe
gabc-i tovnc f)oert to bem baglje be§ gubcnn, Slüe bind ai'cr f)eft fl)nc tl)bt. uvc». 3, i
"Mio motf) men fid noume Inaven, bat!) men be ti)be iinb ecre loeirfe iüd)t
büvd) einanbev üoimenge. 21)0 bcv tljbt bei' qloabeu (bat iv beC' bobc;;) Ijoevt
:'o nic^t to benden bc§ qtoaben, bev feiinbc nnbc bec pl)nc, Bunbev allene bes
gnben. 'illfo bebe Xamb pial. rlii. '^llfj ml)nc fnafen luovben to gvneict/4ii. 4i, u
l)eb6en ml) ml)ne injenbe iioviprafcn unb üovac^tet bc ml) iiürpülgt)cn' batl)
geid)uct in bem bobc ofte in bobec' tuifoeringcn, bat od bc fnafen (batl) ic- alle
frcftel Porlamenn Dan iegeuloaibid)eit bc« qlüübcn — 'Irrnu ßc ml) jcggen bad;«f. ■•2, <
-■'■ bi) bagf)e: luor is bljn gebt ^ 3^atl) i-i: hu ()efft ueenen gobt, mente gobt i§
toinidj uppe bi). 2ar i-r- uergen ein gobt bc bi) ȟiUe l)elpen. ShJatl) fdjal
f)c b(\n bof)u in §obanem bage bcc- qlnabcn? öc l'djüE I)apcn in gobt. Sarumme
bc piopl)cte fid iulueft tioeftenbe bovd; afiuenbingc lum bem qlunbcn unbc
anmevEingf)e bec- gnben ied}t inn-bnn: '£ mljn Bete, luonimmc biftn bebrocuet im- 42, e
:;o unbc monimme Dovftuevitu m\)'.' matt) fcat id (fegt fe) boc^ angaen^ mt)n
ungcludc brenget ml), t)i)v fd)i)nt nidjt anbcr-j ban bc botl), be tovn, bc f)etlc' k.
•Öc antluort: 'öape unbe tvueluc in gobt, Ivante id tuil en nod) lauen, bci-'-42,6
be i§ ml)n gobt unb bc ^et)lant ml)nej antlatc?', batf) iv: S^arumme fdjaltu
bittifen l)apcn unbe truclucn in gobt, lucntc be gucbcr bcc' f)ei:enn )l)u nod)
3:, pov^anbcnu, Xc bl) alßo fdjoctenn loerben gegcpcn , bat id mit uvoculuben cene
mad) laoen unbe fingljcn: 'Gl)a, bu bift luarattigl)en nU)n fafidjmafcv, mi)u
gobt unbc ml)n I)ei)Iant. laet^ bot ungetndc unb be notf) fo bittev il)u alßc
mad), Bo meetf) id bat iiorlnaer unb 6l)u bec- geloic', bat id nod) incrbe fapcn
unb eien mijncn gobt unb mi)nen fülidjnuifei, ben bn nn uiudjteft alg eneu
40 itrengl)cu rid}tet unbe fcarpen ftraffcv.'
Xc ganzen tift unube 6obregl)eii)e bcc- bocfcn gciftee in bcr ftunbc bc§
bobc-:? i-5 alle bar inne gefeegf)cn, batl) l)c bejic Uue mocgc bordj ein anber
446 SPetfaiid)(ciii. ir>22.
novmcnflcii, Ten bad) bc-3 tiliiabni mibe berfjteiiijie bc3 iiluaben, t)a Uou^eetiiu-irie
be5 (Vibeii, Uiebbcniiiime in bein leueiibe uiib liicfinmid)ett lionneui^et Ije be
nnberen tme, Xeii bad) be-i gaben iinbc bcd)tni)ie bcc' gnbcn, i)n imvgectinfic be>j
qlnabcn. .öl)nimmc §d iiU)tigcn be tioefe geift bcffe tlue imrntenget, fjo iill)tig()eii
itnbc nod) t>ecle ullitigcr fd}aU bc minft^c f5C Hau nnbev jd)el)benn, »oente bntl) -
3. lücjc 11, 3 i.j ein rel)nc beer lui ber icrift, bntl) bnv Ijcfft enen gcfioeHebcn uotf), bntl) i-j
in bem leeuenbe aUetl)bt in-ucc^te, in bcm fterocnbc Dnftc ^api, in bem leeoenbc
gebende bcö iiloaben, in bent bube nid)t anbev-3 ban be§ gnben, Tau) de nlfjn
in bem gelude fid uvucdjtc, bot Ije lere in bem luebbevftalt imft unbc unöDr=
traget Uiccfenn. Unb fallet) ic- lie, be beffe leve oftc vegeE in ft)nem leeucnbc i"
bovd) fleen ungl)elnde unnbe belnmmevnifie (nlfi ein fint bi) ben erften {tod=
ftnuen) luoU levet, batf) l)e bnv na be boliil)fingl)c jljner fünft in bem ved)ten
ftrljbe miiegt)e utl)teenn, luente ein leenent nlfen gebrnfet unbe gcoeuet fnn
lid)tlifen nnbe lüittidjlifen ben botli annemeu. Te giiebcr aber bev be minfdje
in bem bagfje bes qmaben fcaH gebenden, fljntf) nid}t be gnbenn luerde bc lul) i''
gebacn f)eB6en, Sunber be guebev bc-i Ijcren, fljnc barml)evtid)eit nn-3 bovtien
gcgt)Cöcn unbc noc^ geoenbc lucrt. Te barmtjcvtidjeit alreebe gegenen \i bat
IcetJent, luerde unbe ll)ben iinfcs lefcn licren 'ofieiu (>lirifti, ?(iier be gnabe
noc^ üovt)anbenn i-3 be eelnigljc uroeuliibe, luelder in bent bobe (alß ein bronloc
in bem Uiee ber teclinge forget iwr be nrndjt, batf; be nuiege Inerbenn befjolben) -'"
alßü od bord) anrft ber feie in groter fmerte be bronlube Inert irlangtiet.
Dtfcitb. 7, 14 Tenn ibt motl) bon allen ia(igl)enn luaer loerben, ball) bejereben ftel)t: 'S,^c
f^ntt) QÜc gelameu bord) grotl) ungeluede nnbe tjebben eere Heber gtjemafid)en
in bcm blobc bec- lamme*.' 5rif;o lieft be gotlife imjfbcit ceren fd)ocler geteert
in bem bofc gf)enompt l)orologium eterne fapicntic, batf) i-? bat nrUierd ber sr.
Sir. 2, T e)i)igf)cn )Dl)ftieit, fcggcnbe: '3n bl)nem bobe f)oct bl) bat!) bn nid)t anberS bnn
ml)n ll)bcn nnbe ml)ne barml)crttd)cit nnfeecft, nppc bat bl)n liabcn nioegbe
buftenbid) bU)iien.'
Teffe lere t)cbben bl) na alle pfalmen in fid nnbe gfjcnen nnv ein crempel,
*i 143, 2ff befitnbern pfal. cxtii. 3U^ be propl)cte [)abbc gobt gedeebcn, batl) l)e bod) nid)t m
mitl) cm ginge in bat gerid)te Unbc Ino bat!) fpn geeft nlf50 Incre ficanrftet
unbc belebet, od fpn t)ertc in em borftuerct , Tatl) l)e fid l)cnrned)tebe (tuo
gobt f^n anttaet^ öan cm tccrbc) I)c loorbc geU)d ben be in ber Ijclle grnnbt
bnifen, fjcft l)e Inpflifcn fpn ogl)e bnn ben noeben beffeS bagl)e(- gement nnbe
!;ji. U3,;, geben dct ber gnebe bei? l)eren feggenbc: \\d bebbe gl)ebad)t ber noerleebcn bagl)e ■'■:>
od gt)cbad)t np alle bl)ne tuerde nnbe merbe nod) öorban bell) benden nppe
bc luerdc bpncr f)anbe.' Teffe )iierde gabeä (bar bc propl)eta ban fegt) fpnt
bc mQnnid)Oolbigc barm()artid)cit gabcC', uocrmal'j ben beebcren in CU)rifto
bDlnl)fct, unnbc in ben !^itUg[)en, bc batf) matet, bat bc fclc fid in gäbe
Dor(nftigt)c nnb alfo be-S to lid)tli{er be notl) nnbe anbed)tingc abertninne, 'f)ape *"
*|.3, 3iu gobt nnbe tuulatc fid glatt np en; nnb an bcm .iii. pfalm: 'ä^ScIe fcggcn
t()ü mi)ncr feie, ccr i§ nccn troft in ccrem gäbe.' Suc bar ben bad) be§
19. @iiiE idjüiic Unlettidjtiiiig gegen bie 9tnfcc[)tiiiig im lobe. 447
n»onbeiiii, ?Uicvi"t Unitfi bcl)t l)c? ()C fefl^t: Ijcic bii tift mljn 6oid)cniuH-, im)u r ü, i
cve luibc vidjtcft ml) bntl) tiocuct iip.' Siic bnr fecrt ()c firf imii bcm
nlunbcn uiibe i5cbencfet an bc« f)crcu pcbc; imbc an bc .liii. piattii: 'Settj. r>), :
m-oembcn i)ibim ficf DortjccUm tcgljcn ml) mibe be ftarrfcn unbe be
5 lüclbigr)en l)cfi6cn c(cftücu na mi)ncm lecDcnbe' k. Siic bat!) ii' bc bad) be-i
qlnnbcn, S^av UDlgct na be bedjtenifje bc-J gucben: '£cctt) gobt f)elpct ml) nnnbcw m.a
be l)eve i§ ein annemcr ml)ncr feie.' .öl)rumme icaü men bc motbatl) be»
()evcn, befunbernn bat!) Il)ben unbe bc tucvcfe i5l)x\\ü al%o 6ctrad)ten, bat()
men nid}t aUcne Dovgcinncic bcv fnnbc mibe ialid)eitl) ber ftclc bar bovdj tiovf)apc,
10 §unber men ft^all fe od ^o ftcetliten in il)ncni f)erten bvagcn mibe aiievbenrfen,
hati\ men to bem (ateften uti) groter ücrlüunberinge bcv nn6cgrl)plifcn Barm=
f)crtid)eit nnbc Ittolbatf) in bev foetidjeit be-J gecftc-? t[)0 ved)tev lel'c Uiccvbe
cntfengct, batl) t)c ut()6recfe in banc('erl)cit albnec- ofte bcv geltjfen feggcnbe:
'%ä) ml)n gobt unb ml)n t)cve, lno iiniprec!elicf, niifacgvl)pli(f, t)a ungvnntlirf
'5 iy bl)ne (cue nnbc bijne gucbe, be bu i^ii gvnte binge ninmc ml)ncn luiUcii
iDolbeft b()on unbe ll)ben, luatt) jcal id bodj bem l)even luebbergcücn Ouv alle
be gubev unbe luolbatl) bc t)C ml) aUcvinael-S tieft luebbcrgcocn ? lue !an bod)
gcnoc^ lauen, pvl)fcn ofte üov()ecöcn ben fjocten l)even nnnbe falid)mafcv'^ Iw,
IDC bl) unfcv nnbandtiavf)cit, blintf)cit nnbe nnfinnid;cit, bc lul) lel)bev feobane
-" inolbaetl) nid)t botvadjtcn, nid)t leocn, nid)t lauen nod) to l)crtcn neemen atö
iBol boerlid lücere' jc. W\)t beffen ofte bcv gcll)fcnn ocöingen fcalt firt be fclc
vel)fen to bev tcbc ntfi foctev 6otvad)tingT)e bc-J Il)benS (5[)rifti, fjo ueele alf]
moegelid U, locnte alß batt) l)cvte in bev teoe (5l)vifti iv entfenget, tan ibt
lic^tlifen atle bingf ll]ben, bof)n unbe üovtvljgtjen.
2i %e aoev bat[j li)ben Gtivifti nid)t alfeo 6etiad)tet, bat f)e bav utl) to
futrfer Icöe icg^en Ü't)viftum luevbc entfcngl)ct, bav bovdj t)e iimme (>f)viftnv
miücn 6ovet)t fl) to bo^n unbe ll)ben oEe )xiaii) 6l)riftu§ WiU, be bet)t nid^t,
loente {)c 6otvad)tct aflene batf) tl)bcn P()vifti nmme oovgcuinge miUen bev
Bunbc ofte inoloavtt) ber feie, 'ülüev be lenc nimpt bc f^unbc enmed;, bc nidjt
30 umme cte§ egt)cn nutteS tüitlen, fiinbev iimmc ber Icoc (i^vifti miUen l)atct
be ^unbe. .Söl)vumine fd)al( ban be mifl)ecgelidl)cit bcv funbe iitt) bev Icoe
tarnen, fo motl) men tl)0 bem cvftcn bc Icue iitt) ben loovben nnbc lucvdcn
C5[)rifti (batf) iä utt) bcv bed)tniffc bcv gucbid)cit gabco) tveden nnbc fügten.
3tI-3 benn be Boefe geeft loeett) fobannc bcd;tcniffe unbe 6otvad)tinge bes
3s Il)ben-3 C^t)vifti (a(B gcvocvt i?) altcne nobtvoftid) nnbe in-ud)t6av to bev falid;cit,
belill)tct l)c firf mitt untcttitcn ftviden unb bofoevingt)cn ben minfdjcn tol)ov=
ooeren Dan ber teilten bauen mitt ben gveefeliten bilbcn ber funbe, be§ bobc»,
bcv f)cßc JC, meider f)c od fjcer Dov[)ocgct, tiovinevet unbe bofloavet. ^(Ifj bav
bcu bc %di bord) lücrtt) oorvudct, iii ibt unmoegelid, batf) fe batf) H)bcn
M e^rifti in beffev gebadeten >Dl)fe moegf)e botvadjtcn, i)a Iran Be ticffe gvccfcfifcun
bingf)e anfiictl) nnbc bovnp ftanbe bfift, fjo luert fe atfo oorucert, batf) fe alfe-3
trofte-3 Povgliitt, l)a od aoev bem ll)bcn Ül)vifti cl)n oovbvatent)cit, miff)agent
448 SPetbücOlcin. Iö22.
mibe Oovad^tiiuic friic^t iiitb Inectl) niif)t be axmt, clenbc, büße fcIc, bnt() fe firf
mit aller mndjt, Boucclc mocfll)cIii1: i--, üait bcm fiocfcii gccftc mibe all beii
aubevcn fliecjclifcii biiitjljen jcall !cixti, be ogt)eii tl)o boljn mibe iiiitt flaii^ev
botiiiiüiiige troft mib Ijiilpe focfeit 6l) bcr gucbidjeit be-j f)ereti.
llioffjtc l)ei!iaiit luMflljeii, Cft eiieiit bau ein fmibe in ben fl]ii ferne, be *
l)e novgecteii iiidjt t)abbe gebidjtet, wo l)e bar id)olbe inunn-eii^ l'liitiiun-t: ^^s-?
[)e to bcm evfteii mitt ber lene C>l)iifti lool boticftiget, ßo loert fje (idjtlifen
ratl) liiiibeii uiib be ialüitiglje be-S gliciftec- inert eti leren. Sdjoelc lul) aOcr
leren, %o fegge lui) alfjo, batt) l)e fobanii funbe beromoe mibe biegte, uppe be
gotlücn tofaginge in eiiem tiaften gelotoen ficf late abfoloeren, l)cft f}e bc-S tlibt '"
mibe niatf)e, beft l)e aner neue tlibt mibe motli bod) ein nan bcDbcn bol)n, S?e
fmibc botvadjten oftc bat Iljbcii (5l)rifti, S]ü fegge lui) foenlifeii, batt) lic be
finnbe ilid)te§ imrlate, ßc fl)n Ivo ße fl)n, gebidjtet, ungebidjtet, bebadjt oftc
liorgl)ceten unbe entl^olbe ficf allene in ben nnuiben (^brifti nnb boncftigfie bar
iiitie finie banden mibe täte firf bat!) ncnerlciie uil)§ bolneegrjen, batt) f5c nid)t i-'
fi)n gebid}tet nud; beroluct. 9ieebe liiavmnme: Ineiite be groetcftc funbe iv
Püvlaten unbe üorgljeeten be bcd)tiiifie nnb Iciu' (^'brifti. Tarumme fd)atl men
fobanc funbe erften lued) nemen.
21)0 bcm aiibercn. Te beronlningc, bid)t mibe botrad)tingl)e ber funbe
ane ber leOe 6l)rifti ft)nt imu neuer inecrbe, l)a fje ft)n f(^cbclicf, luente be •-'»
norbocuieben gebeucfen, beleben unbe bid)tcn od eerc funbe unb batb fuiiber
lepc (>l)rifti. Sobaiie bed)tniffe bcr fmibe nornierct be nortloiuclingc.
So bem borben. ^Vi nUe bcm tccnenbc beä minfc^en bcf in bem bobc
mott) be bcrouininge unbe lebe ber funbe nid)t iitl) ber femibc fainenu, Bi'n^ei'
^e inotl) uleteu ntl) bcr leoe t^'brifti, ancr be lene (>l)rifti fumpt iiidjt §unber ■■:■■
utl) ben galieu mib loolbabcn gäbe-? Uiolt botrad)tct. barumme f)eb6c icf
gefcd)t, batt) be miufd)e Por allen biiigl)cn fd)all fugl)cn cl)n foctc mibe leefticf
geinoetc to ('»briftum, mibe batt) ntl) fpnen liniubeu barbord) be luccrbc gctagl)en
(•iljriftum t[)o befcnuen mibe leüeu alfj fijuen albcrfioetcftcu unbe Icpcftcn
faU(^mafer. bem {30 gcfc^ceu, Polget bar na ungebiumigcu, one rcd}tc bcronluingt)e, 30
liuiraftid) niiff)agt)eiit ber funbe mibe cue Intter mibe rid)tigc boferiugc. 3*-'
bcm aner fo iiicljt gcfdjceu (bat be lebe uub berouiuiugl)c ber fuube uid)t fumpt
utb bcr Icüe t^brifti) ßo i» be beroutöinge locgcnaftid) unb iä enc galgcnrulnc,
mcer nitf)t , unbe alle bat bar utb fnmpt in utbii'cubigev boferinge i-> ualfd;,
!j!i. 4.1, 8 locntc be .xiiiii. pfalm fegt al^o: In l)efft belePet bc rcct)tücrbid)cit unbe sr,
gef)atet bc boefbeit.
2o bcm crftcit motl) iinc- Por allen bingbcn Iceff fpn bc rcrf)tPerbid)eit
unbe ut^ bcr Icoc nnb bobecgelid)eit (iiic^t utb ^icm mud)ten ber ftraf finge)
barna famen iniftjagcnt nnb norfinabingc ber boefbeit. Tarumme botet iitcn
uiri)t loaraftigbcn be boefbcpt, incu t)cbbc ben erften Pocrl)cn lecff bc rcc^t= -lo
pcrbidjcit, Incldcr IcPc luicrneemlifcnn bar utf) fumpt, loan ei)n minfrfjc anfuet
bc mifpreetelifcu aPerolocbigben luolbactb nubc lePc gabec', bcl^nnbereu in
19. ^itic jd^öiic Uiilcrridjtuiig gegen bie 9liifed)tiing im lobt. 4-40
(5f)riftp, iiub bogiut bau to uodcn unbe imcrfeii, um ftavcfc inen biUitcn bcn
liercn (iliriftum id)olbc Icfcu unbc iijnem l)iUi9cn luillcu liorvtsam ii)u 3C. lax
iiolgct bcn utt), bat bc minicf)c imn l)cvten firf fuliiLMt inifl)agl)ct, 1)0, mit
redjtcnt cvnftc tiatct ii)nc tiüntlicit, uubancfbaTt)eit jc, Tat f)e ßo nirtjt en io
n od nocft nee jo liebbc geluccfen, be utt) julcfcr rechten foetcn Icoe (>l)iifti bc
Bunbe licbbe gcfiatet. unbc batl) is ban ecn rccfjt miücnfamcn bcrouttiingc unbe
ene uoegaftigc bott)c, o" iwicfcr t)c fcatl to bcr falidicit bcl)olben Uicrben, ofte
t)C od be funbc nic^t aüevtelbc no(^ bicf)tcbe, ircnte bc gobt Iceff f)cfft unbc
bemc gabcv tiiiUc unbc Incvcfc Uiotticbatlcu. tau uicf)t imvlarcu bliuicu. ■'öcfftu
10 be* aucv tl)bt unbc matl)c, ßo jcaltu bcr guabc bcv abiolnticu in bev bid)t
nic^t uoriuemcn, uppc bat bu bco to oaftcr Uicrbcft in bcm gelouen uppc gabee
(ntligc tofngingc.
Lnn anbei; uiaglje: il>ütli jcfjüll be miufdjc bol)u, ßo t)e bctocvt
wert, oft t}c ocf uttiiruieelct fl) to bcr iali^eit? tJlntwovt: .<3e jc^aLl ßc
1:. bovfmaben.
io bem erften barummc: rocute ibt i» euc grote üovmcctcnticit unb cnc
bovBoctinge gabcc', ficf be-j pocvncmcn Inecten UnKcn bcn raetl) gabc-S aber fict,
trat gobt initt em »oerliebbc oftc mit em luiltc matcn. Sarummc fcall mcu
in üorac^tinglie bcm bocicu gciftc fcgglicn: 3Boll Uicctt) bcn UnUcu unbc upiatc
20 be« l)eren? Tatt) i-i ml) uict}t bcimlcu nod) gcbabeu, batf) icf fcali i)oniovfct)cu
ofte Bocfenn, matt) gobt aoev m^ ofte ienmgt)e cveaturcn gebencfe oft in bem
finne f)ebbc to bonbc, funbcr bat irf fcaÜ botracf)tcu bc guabc, gubc unnbc
molbütt) be» l)Cien unbc cn imu bavtcu Icncu unnbc lauen, batt) l)C bord) it)nc
gotUten guttieit alle bing! (lefft molgemafet. 2)c bar nidjt mebe tf)o ürceben
2=, i», feuubcv ftccft ficf in bc iHn-bovgcn rid)te gäbe», i» gctl)cf Vucifcro, bc crftcii
lüolbe gäbe gelt)cf mcefcu, batl) io incctcu bcn raetl) bc» Ijcrciin aücr fict unbc
alle anber binge. Sarummc arbei)bet bc bocfe geift mit alle flauer lift, bcn
minfc^en in bat fulnc ftvicf unbc in ben oaU Suciferi to bringl)cn, Tatl) bc
minfd)e ficf boerncemc bcn raetl) unb Unlleu gabco aber ficf tl)o Uiccten, mclcfcr
30 boc^ gobt nid^t l)cbbcu loill ocf utrf)t lt)bcn fau. Unbc wein l)e alßo mitt
fiucifer lurecDelifeu ftid)t in ben t)emmetl, ocf fdjcnbigljeu mitt ceme balle in
be l)c[Ie unbc Um l)c hoegticr ftic()t, l)o l)c beper balt. ^locrft bu nicfjt alßo,
funbcr latl) bl) bat gcnorf} ftjn unbe nl)m ibt an in banctbarl)eit, 3}att) bu
weeteft fl)uen milleu, batl) bu fl)uc t)or6orgl)eu rid)tc nicf)t fcocicft lucctcn, bar
3-, bu ben mitt bccmc uirfjt tl)0 brccbcn toeereft, %o biftu i'ucifcro gclijcf in bcr
t)ODerbic^cit, fjo uicrftu ocf mit cm ballen jc. 'Fcitt beffer locfingljc i» '4-hiuIu-3
geftrictet unbe ^eft ficf genoegcn loten, bo l^c ficf tjorlnunberbc ber t)emcliten
borborgl)cn rirf)te gäbe» unbc rccp, 'Jio. ri: T' tticlcf ene grotc bucpc bc»9!Bm. n, ?,3
rl)cfbommc§, betjbe ber tt)l)fl)cit unbe botantniffe gäbe», roo gacr unbcgri)plict
40 ft)nt fi)nc gl)crid)tc' jc. Tarumme blljff in bi)ncr ciutiiolbid)cit unbc in ben
Unnibcu b"l)rifti, uppc batli bu nid)t Uicrbcft imrbrucfct nan bcr flacrbcit ber
glorienu, mo bu bl) öormcetcft tobortiorfdjcu bc mocgentlicit, "^Ufj Sato. fegt. jpc. 2.'., 27
Xiut^et^ aBcite. X, 2. 2y
4r)0 S^cttniditein. 1522.
So bem nnbercn: S^c iitl)ivlucclituv ton incii nitfjt bctli fcimcii, bau in
(^'l)rifto, Inctcfcr li bc loljilieit (labco, luciitc nllc tuifniitciiific ^abc-j locrt
irlaiirtl)ct in bcv IcUc. 'ii'otx bc teue tan mcu am Öt)riftn iiidjt lictibcn, nlfe
luicrivicd}t i«, lüovummc forfjftn bau be Bofantcniffe bntljcn bcr botrnct)tin(\l)c
I. fior. 2,-2bev UninbiMi b"l)rifti? Tcnrt'c np cn nnbc fci^iic mit -^hiuIo: '^sd tlröbc ml) ;.
nidjt utligcgel'cn nnber intu iditcfmc-J to Incctcn, bau attcnc (51)riftnm bcii
flccvuccigben', Incntc fcoU men Unit uncttcS oftc fiilii'i[)e-5 Un-ctcnn, tan mcii
ooi). 10, T nid)t t'ctl) ban in (5f)vifto rtliccrncciflct Uu'ctcn, Incnte bc [•:• nn^c biu'V,
bc nnbcr-j timcr l)cn iip ftidjt, io ein bccff imb mocrbcr, bavummc jifjaU 1)C
ürf lücrbcn glicfianflcn to bcv cluigljcn Dorboemcniffe. Seffc floavc botoering()e m
Imn bcr ntliirUicclingc t)cfft C^l)riftnS in bcm crnccc ort nov nny ancvUninticn,
bo t)C l)Ocrbc, .Sjc l)apc ofte trnctuc nu in t^obt, bc Hu-vt cn novlocfcn oft l)C
loil. ©je fecben nirfjt 'Cft l)c tan cbbcv oft lic locctli', fjnnbcv 'oft l)c loill',
?ni5 fcolbcn Bc fcfi,gl)cn: 'Csbt id)i)nt alBo, batl) lic nidjt enluillc, al tan l)c
oftc lucctl) Ifol to l)clpcn'. '^lIt";o fiift bc bocfc gccft bcr fclc in, ofte gobt fc i-.
oct luillc falid) mafcn, Incntc biftu nid)t ntljirlncclt, [50 toiU t)c blj nid)t falirf)
matenn. ib'^x fc^all men bcn boefcn gceft borlolifcn upp cnc anbcr tl)bt, locnte
in fobancr tl)bt bcS bobc-j fd)aU men nidjt bifpntcrcn norf) tlniftcn oan bcv
ntl)irU)cclingl)C iinbe locrc bod) nid)t bactlirf, loan men rebe bar belc na fodjtc.
tnatt) fod)t t)e benn, bc« l)c bod) nid)t binben tan nod) fcall nnbc borlctt) iinber -.'h
bcv tl)bt bord) fbncu nnl)Ovfam icgl)cn gobt , batt) ()e biUitcn bov alle fcolbe
botvad)tcn ? Tat Huilbc bc luicfe gccft l)cbbcn, bat bc minfdjc in bcr nnrcd)tcn
tl)bt in beffen bingcn gäbe unl)orfam loorbe nnbc al^o gobt botoerbc. Vja
limt bvagcftu iiii meer na ber ntbivlocclingc alfj bo bn in bcv locgtjcn nod)
Iegt)cft? \ii)rninmc fto bofere bl) nnb merbe alfj ein flcnc fint, fjo U'crftn ;;.•>
iMiif). is,3 gaenbe in bat^ vljtc bcv I)cmmclen, batl) iv: linflc nid)t mecv i)orborfd)cnn alfj
batt) fint bel)t bau bl)nev iiti)irlocelingc.
So bcm brnbbcn bobÜ)tc bl), bat bn (^"l)riftnm Iccff l)elibcft, feo t'iftn
iitf)ir>ücclct. bn merft cn aocr nid)t Iceff t)cbben ane bord) be botradjtingc
fl)nev lebe, fbner guebe unbe Inolbaetf), bat() bn bar bord) entfengct cc:ie labcft, .-.o
prbfeft, ercft ,>c. alf; borgcfcd)t is, oct ii- ibt nid)t moegT)clirf, batl) be M)riftnm
lecff l)cft nidjt fdjolbc iitl)irmcclt fl)nn, loevc ibt aber f]atc batl) bn bovlcctcft
bc botvadjtingf)e bcv guebe nnbc loolbactl) ('»l)vifti nnbc norlüiUigljeft ofte
bnlbovbeft bc-j boefcn gciftc§ anbcditingc, fio toovbcftn bod) nid)t anbero bau
bovtmioclingljc binbenn, locntc bn fonbcft niri)t ninbcn batl] bn fod)ft nad) bem r,
gobt bl) nid)t t)eft togelatcn fl)ne borborgen rid)te to locctcnn. •'öbrnmmc fjo
t)oett bl) bor fjobane liftige l)obvcgl)crl)e bc-s boefcn geeftcv.
^Jiori) ene oragljc ban bcm gcloocn in (^l)riftnm imn bcn Sacvamcnteii k:
ml)t beffen nnbc ucelcn anberen, i)a mit allen bancfen ane be bancfen ban
(^"l)vifto fod)t be boefe gccft bc bortloiliclingc. .'öbrnb i>j to antUnnben, batl) -w
men bc ogl)cn bafte tl)o gebaen fiobanc banden ooracljtcn mibe borfmabcn fcall,
iinnbc fanftn nidjt bcn ved;teii baftcn geloben (alfj blj bundet) l)cbbenn, jjo
19. Pinc Jd^öiic UnterTirfjtimg gegen hie 9tiifod)fiing im Jobc. 4^A
f)e66e bcit (oOcii bcs (^cloucii, batli i-j: ttiimidje unb Imt^licevc, battii cucii
UmviiftiiV" fiHu'ii imn-iiljcft In'l'&cu unbc locl'e in bcmc Unicii bcv (liHiiicn tVvcfcn
ofte cncv flubeii iniiubi'-:' , bcii bii fcimcft in ciicm luifteii iieloiKii, lueiitc alle
beffe fioeie bancfen jiiutl) lurfjt bl)iic ^imbcv beS fioefen fleeftec' iiljfatc unb
:. Docrnccmcnt. l'lltjo l)cfft 6. '-iu-viiavbU'i ciieti iaflaftii-(()cii 6vobcv (be iiid)t büvfte
miffc fiolbcn, rtetvoeftct, ic9i5l)cnbe: '©n l)cn, bvobcr, l)tilt miijc in niDucni Urnen.'
Öc bebe aljo unnbc toort fnn bcr bofociingc Uovlocfct.
So bcm lateften: luan bc boefe gecft mertfct l}e tu bei Indjtcvcn i'iibi'n
bonf) Uovtlinlicliiuic nitf)t Um lulinncn, bogint l)c to ituvnicn to bev lun-bcvn
10 fl)bcn, bat i>? bind) bcdjtcnifjc nnbe botrneloingc bc-ö gilben, bntl) bc in-ndjtc
bc§ [tvengen ridjtö borga oftc bati) mcn bc fjiinbc unb batl) ocPct nirfjt nd)tc,
ai^o ftl)gc in cuc biiraftigtjc fjcctcvidicit nnbc alfjo ihyIc groctcv unbc imcvlifcr
Halt to bring[)C. ilHinnccv bccmc ntinidjcn bcnn fjobnnc ftvicfe liun-bcn iiocv=
getoorpen, ßo fcol lie nngvbpcnu batt) anbcv becl bcficv lere, DUnnptlifen in
li bcm bagljc bc? gubcn fcalt bn nidjt iiovgectcn bc-j qUmbcn, luentc bcl)bcrtoccgl)cn
i-3 üaerlid)cit, ''.Jlltogrote fccfcvidjeit unbc nltogrotl) orudjte. Iljcgcn bc jctcridjcit
bccnt bc fpvocfc 5|."auli, liuin fc jeggcn ^bt ii Urccbc unb lieft neue bacr, ijo i- siifi ;>. ;
hiert fee bat ocbcl unb öorbcrocn fncllc aocvtiaüen.
3:egf)cn bc ingafticf)cit unb bc inndjtcn becut be ilu'ocfe oiot' 'SCmn bn bi^vioMi, iv
20 bunctcn left bu ii)[t nli lunborocn, fjo mcvitu luebbcinpgacnbc alü bc nungl)cn=
ftcrnc'. --ülbuä motl) bc miuirfjc ftct »Dljjlitcn f)cbbeu, bat l)c boret) bc »oapeii
ber redjtocrbidjcit firf li'cctc to bofrf)crmcu to bcr borbercn unbc lnd)tcrcu ()antt.
;3§ batt) uuö bruerfct be anrft uiib luitditc, bat )ül) bau anfecu bc gnebc unb
iDolbaet beC' t)crcn, iö bat um borl)ecliet bc feefcrid;cit, feo is t)c falid) be bar
■2r, Drucktet beu ^ercn unb I)abet in bcn t)crcn.
on atte bcffcn biiigcn unb nocben io bc ncgcftc rnctl), bat lol) be Tiutbc
unb guabe gabcü mit gaulieni Ijcrtcn anropen, uu uid;t altcnc, fj'inber od to
allen tt)ben unb b^unbern in bcr ftunbe be§ bobe» un» uic^t borkten nod;
betruelncn in bcn frcftcu bc tni) t)ebben entfangen, f;nnbcr nod) liecle ntecr
30 bibben, bat Jinj beu ürudjten mit ber bcdjtcnifie bcä gnbcu unb bc bormcetcnt)cit
mit bcr bed^tcniffe be-s qtoaben abcrloinnen, Inelrfcr aEcue ban gäbe motf)
inerben irtangl)ct. Xati) gcbetl) Uietdcr i§ be borftige bogertc bcr bingc be \v\)
botiu fd)üc(cu iy unfc, aucr batl) bot}n unb inillcnbringfjcnt i§ nltcne gabcv
bcv almcd;tigt)en t)ercn, gtjctaoct unnbc benebi)ct in ctüidjcit.
29*
452 JBetbüc^lcin. 1522.
[20 »ach 6] %m !25ctrtiri)tinuj[ iinb ■^ittiimj tjcrjcn öntt
gcmadjr burdj 2?nibcr äcroniinuni.
Ößi'v, id) Ineiß ba? bii linuTV öot bift, aiit Sdjopffcv bcr 'Ü\1t uub
5Kenid)IicI}er 9iatur, ^i^ ^i^et)^ bo5 bu 6tft bie tiolfommcn TreiifaÜitifait iinb
iinjertaifigc unnb iinaligcftf)ct)bcn iiiitcrfc^cl)bcn inn brdicn 'l^crfcm, inittcv, ■•
5iin, 4''ei)Ü9er o,aift, id; Uicijfj, bn-? bu baö einig luort bift, büc- ba abgcfttgcii
ift Don bem §i)mcl inn 'ba^ (frtrid), iiin bcn Sel)6 ber ^uiirffratüen 5Jhn-ic:
bu Bift gcfprungcn nuff ba-j f)oIlj beß cvcüfe ,5Üt>ergieffcn bcin .fioftbarlidjes
S^lüt für uuß arm fünbcr. od; bitt bid) Xcmutigüd), nieiu •S>rv, ^d) bit
bid) [)er|(ic^, mein Seltgmadjer, 3d) btt bid; um6 beineS Seiben-3 Jintlen, mein "'
2v6fter, boä fo m( .Qoftbnvlid)-? blute- für und) nit fei) uniüiti(id) iHn-goffeu.
fonber inn Vergebung aUer meiner £ünb, für bie id} bcgcr ber nergcbung öon
bem tag, feiber ic^ t^ob empfangen \>al' Inaffer beB tjailigen 2auff§, bife auff
ben punct, unb flag bir lierr mein fd)ulb. Unnb befegleidjen begcr ic^ S?er=
gebnng inn bem fo id) f)ab i8clel)bigct uub betrübt bciu luilrf. Hub ic^ bitt '•
bemutiglli(^ Don alten ^3tcnfd)en burd) @ott, \)a^ fie (Bot für mid) 3^itteu,
bn§ er fei) mein Sterrf jet^unb nnb bi-j inn mein letfteö enbc, bamit ba-j bcr
7Vel)nbt nit ma6)i iiab über midi. «ÜJKv^lJ.
|2i mir-h 0] '!^\\\ vi?ctictt iJüii bcc tjailiöcii T>rcijljflit.
C ©Ott, bu aller .S^ailigift 3?rel)l)ait, alfe bu unB nad) bir Webl)lbt unb -"
0)efc§affen l)aft inn unferer Seel, (Meboren a\\^ bcr 3}ainen unb .Weüfdjeu
i.^uncffralDcn ^Piaria nad) bcr *F(Cufd)l)ait unb unß am ftammen bcfj b'rcntj
(^■rncret unb Cvrlbf^t t)aft, gelDafd)cn inn beinern SJofcnfarbcn '-Blut, oerlelit)
unß bcinen ©otlid^en }^x\)i> Dnb fegen, iDcnb unß allce bac- unfe fri)ab fci) an
ber feel. 'kirnen. m
\2i)iachw.»\ ( aleiulai'iuin.
Garnes torreo lamis cii tremonte»,
Et latus coniedo biboque ad ignem.
Cisio lanu.-i Epipliaiiijs die duiia Magoruin,
Vincit ouans Agno, uoiia l'.iiiiiiin liiiniiia uordint. so
lufido glacieiii l'Vbrus socuri
Nee non mitia oiilta stercorizo.
Kt ])ui-gata I'arens ad templiim diirit lesnm,
Sede doces saera cnm Petro Matthia geiites.
1' .?)ietonl)mul H' :, Bnofcgci^ibc »nb'jdjibc M' Iti Ijcitjiciflirf) 11' 7.V ftab mn(^t IC
24 üllcl bQ5, ba« Bii^ W J.') fcelcii 11'
20. SBclrQd)timg 11. iPittiiiig gegen (äiott. -1. (£iii Öicbet U. b. Ijl. SIrciljcit. 27. Äoleiibct. 4'y,i
Eu suiii .Martins, qui puto geaieutes
Vites, uec minus arbores coniosas.
Euocat ad Studium puerile Gregoriiis agmen,
Aeterni Guatum patris Mariie teuet aluus.
5 Aprilis patuhe nucis sub luubra
Post conuiuia dormio libeuter.
Pnesulis Ainbrosii laudcs iinitare saoerdos
Et pellant equites Georgi luore tyrannos.
Maius uuuc equito per arua Isetus
10 Atque hac glorior aucupatione.
Lajta Crucis Holeine reperit jiia ciira tropliaea,
Vinea cum floret i)lebs Urbauum celebrabit.
Aestiiio meto luuius calore
Has la)tas segetes diu cupitas.
15 Ardua Solis eqiio.s traliis iu flistigia Vite,
Agni monstrat onus sed Baptistes tibi Petra.
Granum Iidius aridis flagello,
E spicis qiiatio coquente solo.
lam Maria; Sobolem Baptista salutat in aluo
20 Adficit Herodes nece lacobum Sebedieuni.
Augustus uegetos cados coacto
Quam possnm bene circulis papyro.
\'iiiciila post Petri patitur Laurentius ignes.
Impie moeehe dabas meretrici colla loliannis.
2s Nigris impleo dolium racomis
September, l)ene uina coneoquantur.
Aegidius celebrat Mariie uirginis ortuin,
Quo combusta die Solymorum m(oiiia iiarraiit.
Oetober boue seniino iuuante
30 Vt tellus ferat omuibus Icgumen.
Christe tuas leges Celtis Diouysius adfert
Scriptis Luca tuis fruimur, docuit Simo Persas.
Pingiies ditibus anseres Nouember
Vendo, et ligna seeo fauente luna.
35 Pannonius docuit Gallorum Martins oras,
Fertilis Elizabeth cantat Duringia landes.
Lsetus uiuere nunc uolo Deceniber
Oecido quoniam suem triuniphans.
Post casti saera Nicolei longissima no.x est,
*o Fausta dies celebrat tibi Cliristnm uirgine natnm.
45-i 53ft0üd)lEiii. 1Ö22.
|29«^/r/, A'i 3;:r6ilniic[ lua? lini cijiu'ui fta-tuMibiMi nuMifdji'ii
.lUllfliibdn fcy.
©e'bcitcf lieöcr mcnj^, bas hu gctniifft bift iiiib biiv jljiinbt bcin tauff
l)Liliibvad)t jol Uicvbcii. Ivoft bicf} bce tiattcvlid)cn gncbigcii buiibts, bcn Öiott
l)m SaL'vantcnt ber f)Cl)Iigeii tauff mit bir gemacfjt f)at, bart)iinon er bir fein s
lci)beu iinb ftcvben ,511 tievgcbiing beincv funb gcfc^eiicft iinb fcrfprod)cii l)at
aiJiuMe, 16 ^Fcat. ultimo: "il>o bu gtoubcft unb gctaufft Incrbcft, foUcft bu fetig feiu',
5(lfo boy bic tauff biv cljn gcluiß Uiavt.jcicfjen fcl] bcr g6ttlicf)en l)ulbcu uub
guuft, barbcl) bu iH-vftcfjcrt Irirbcft, ba-J biv bcin fuubt Mvgcbcu fciu unub
biv bcin tobt l)el)lfam, 3n i--l)n ciiigaiigf ]uni einigen leben Inovben onfj w
gnebigem aUmccljtigen tuiUen Wotte-5 be-j uattevo, fon-j unb Ijeljligen gelifte-?,
2.ffl!oici4,22bcv bid) getaufft l)at. §ievnmb gleidj aU ba^ Dold Jsfvael jnn tobts fcvlig=
feljten fidjev buvrf)Ä IKobt meve gicng on alten fdjaben, ^'llfo T)ab bu gav fclmen
,5lüeiffcl, ob bid) bel)n funbt, tobt obev anbev tviibfall anfidjt: C'kitt loivbt bid)
afüiii.c,4in fvafft feinev Devljeiffnng CMm. nj.) buvd) nevbienft bc5 ftevbenS C5f)vifti, '^
bavauff hn getaufft bift, gelimltigflid) evvebten, 'Ollfo ba-5 biv cö eben fo Ivenig
fd^nbcn uii'ige, ala c-s bem .Sjcvven (5i)vifto bat tonnen fc^abcn. .S'')l)cvnmb fei)
geling ber gnabcn Giotte-j uniib üer^agc nid)t l)m lel}bcn unnb ftcvben. 35er=
tvalüc fcrttid) hai bid) bcin bevv 05ot .^cf»'^ ^bviftuy tvoftcn unb feiigen luivbt,
bec' ev biv jum luavl3el)d)cn bie tauff geben t}att, Iniv fet)n alte jum tobt liev= -<>
uvtcl)lt, baben unnS and) jn tobt loiUigtlidj begeben. Senn alle bic luiv jn
iKöm. G, 3:jt)efnm (il)riftum getaufft, finbt jn feinen tob getaufft (JKom. üj.), ba« luiv
aud) line cv ftcvben. Tenn tniv ftcvben bev funbt nicf)t, bac- fletifd) ftcvbe benn
audj leljplid). '2o finb luiv l)l)c mit l)l)m begvaben jn ben tob buvd) bie tniif,
auff ba§ gleid) loie (if)viftu-3 ift auffeviüccft Uonn ben tobten buvd) bic l)cvlig!cl)t 2.1
beä Imttevc', 1'Ufo folten aurf) loiv jun cl)neni nclucu leben limnbeln. co loiv
abcv fantpt l)bin finbt gepflant;,t Inovben ,)U glel)d)cnt tobt, fo Uunben loiv
audj bev auffevftcl)cung glcid) fein' jc. ?luff bcn allein ucrtralo fvaljbig, bev
1.30I). 2,'.'tft bic lievfunung beincv fiinbt uov Wott .). oobaiin. ij. lex ift jn bife Inelt
fbmiuen bie funbev feiig i^uiuadjcii, äBeldjc ev fo gav t)cvt;lid) lod'et, bn ev 30
a';atiiMi,2sfpvid)t yOtattl). vj. '.Üoinpt ]n mir atte, bie jv mucfelig unnb belabcn fcl)t, id)
loil end) cvqnictcn'. ]u jl)m fbmpt man, loenn man auff l)t)n Oeftigflid)
Uevtvalnet, ih left feinen Derbevbcu, bcr ]n l)bm tbmpt, fouber gibt pbni ba-o
einig leben, l)t)m beoillc bcin lcl)b unnb fcic. Scnii cv ift getvclo, luivbt biv
nit liegen nod; fctcn. .Söicrumb fprid) mit bem l)cl)ligen '|h-opl)etcn ^-Pfalm :i5
m 31, r, .vrvj. 'on bcin benbc bcuillbc id) mcpiuMi gebft, bn bnft mid) evlofet, .'oevv bu
tveloer @ott.'
i »olürac^t A 34 ücfil^c l>
29. Iröftuiig l'ci ciiiciii oterOciibi'U. 455
(5l;n tvoftndf) ßcpct.
D Tu aller flütinftcv •'öovr Cn''Üi (^"lu'iftc, cvtmniiiii hid) unnju unb )il)c
mirf) nniifit fimbcv aiin mit bcii tiiu^eii bt'iiicv tnu-ml)evl.uiifoit, 'Umc bii aiiial)cft wiud vg.ts
!:l.ktvum jii be-j furftcn l)off, Xa-3 fiiiibirt Uieiib um tl)fd) jii bc-S 'l'')^!'-"'!'-'^'-''^""'- '■"*'■
5 I)aiiv iinb bcii iifjäti)«- am mnili. iH'v(cl)l)e mir biird) bciii iilicv giittii^ftc ^'"t -':i. "
aiuib, ba-j idj mit 'l'etro mcl)u jiiiibt lu'UU'l)iie, mit bcm )iinbiiV'H Unnib bid;
üoltdmcuttid) lic6e im.b mit beut )d)äcf}er bid) eUniiflidjeii iel)e. "Jlmeu.
9Jeben beut trinke mnu bem ftcrbenbeu für (^Ijriftum am ereul;,, ba er
mit feim'm leDben uiib fterbeii iiufer finibt, tobt unub licrte uberunmbeii l)at,
10 Xarumb bu bife brel) ftucf uidjt jii bir foiiber ju b"l)ri[to aii)el)eii matt, jiiu
bir toirbeft bu tjerlorn, aEein jun 6l)rifto Inirbeft bu ert)atteu. öif)e bn-j ift
0)ottc-j Inml', Ineldic' bie fiuibt ber luclt l)i)nnim|.it. C^r f)at fei 6er nm ereulj joi). i, -."j
aUe anfedjtuufl ber fterbeubeu erü)bteu, auff hai lüir i)l]e fleluifeUd) uii^^ trofteu,
er f)Qt'iS uberliniuben. iOcuu bid) uuu in tob§ nottcn ber eiuco anfidjt, So
15 ferc bcin Ijerlj bnPou mir auff (5t)riftum. ^iim erftcu: jyidjt bid) ber tobt an^
Sif)e loie er (\eftorbeu ift, alfo fieuimpt er alleu beuen, bie l)l)u nufef)eu mit
feftem gtautjen, ben tobt, lüie er felbv ei)u figur beefclbeu aujeligt ,^uil)nu.
am .iij. 3»9lct(^ h)ie alte fo bie fd^Iangeu burd^ ^Jtofeu auffgeridjt aufal)euoDii. s, u
nit fturbeu oou ber glifft ber feucrigeu fdjlangeu, Ta§ aud) ber fo C^l)riftuui
20 aufil)et nit ftirbt. ^-]uui auberu: ^-n^t bidj bie fuubt au^ So filje au bae
guabeuBilbe O'liriftum, loie er bcine füub am ereut? oou bir ut)mpt uub bie
für bid) treftt. Xarau ,]UH't)ffeI aud) c\ax uid)t, Xeiiii alba fiub fuubt
ulimuicr fiiubt, Souber bie felbeu alle juu feiner gcredjtigfeljt oertilget, loie
*|kiulu» fprid)t .j. (5or. rü. 'Öot fei) band, ber uuö uberlotjubung beS tobö uub i- juu. i.-,,:,?
-■' ber funbt geben bat ju t^brifto ^llil» uuferm .'berru'. ;]um brittcu: '^llfo
audj fo bid) bie l)etle ober oer,;iücl)fluug aufid;t, Sit)e CU)riftum an, ber lum
bel)uet loegen üon Wot nerlaffen uub aU ein Oerbampter gein r)cUc gefareu
ift, bo er fc^rel): 'D ©ott met)n Wott, loie l)aft bu ntid) Oerlaffeu T ;inn iDfaiid. 27, ig
bem T)att er bet)n l)cllc uberlounben uub bid) ber feligfeit geloif] gemad)t.
30 .§alt feft unb fud) bid; nur ju (|[)rifto, fo lüurbeft bu gctoif]lid) nit berloru,
fonber mit l)t)m gefegnet. "älmcn.
'Jlnff ba-j bu aber feft i)m glauben r)altteft, fo bitte ©ott iimft et)ueu
red)tcn glauben, il'o eC' nun bie ,',el)t bulbet, bette mau bem fraurteu für
ha§ Oater unfer. -idfo bctrad)t licBe» tinbt, ba-:? bid) C^IjriftU'j bei)u \icrr
35 '^el)ft unb teret betten, Xarauf; bu geloif-j bl)ft, e-j loere bir gefd)el)en loie bu
Bitteft, fouft l)ett er bid} nid)t l)ei)ffeu bittt)en.
3nm erften. 3"" ^^'^ oatter unfer fi!)eft bu, luie grofj elenb, fuubt
unb i)amer ju bifem leben fet), bcis man l)[)nt berl^alben bitlic^ gramm loerben
6 iüubiflem 1/ 22 oud^ fehU b 27 gen 6 28 fjafttt b SO loivbcft 6
35 loevbc 6
456 a3cibücf)(ciii. 1.V22.
fol. Xcnii bic tucl)! \mx l)ic leben, fo Icftcni Inir nur Öottecj namcu, 2el)n
Ijm reicf) bcv funben, fianbclii Inibcr ©ottc? tüilleii, ftectcn in ber ammadjt,
jnn iiiiibcn , nnfed)tun9 nnb ciUcm ii6el. Tavumb ni)cmnnbt-i beS tobtv
crfcfjrccfen, fonber nicl racf)r fid) fvclucn fol.
,3nm tinbevu Silicft bn Dm imtev unier bie grolfcn t^nte unb (mrm= s
I)CvV.i9fci)t föüttec', ^Tcnn (^"liriftuÄ ,5ci)gt an, biiv cv nnfev Imtev fcl), ber birf)
Hon allem bifem elcnb evlcbigen unnb barflcgcn mit allen guttevn erfüllen unb
bcgnaben Uiil, terliallien er bic^ mit ftarrfem glanlien f)eift bitten. Xarumb
ob bn bid) ttml jn allen ftürfen biß gebetd ftreflid) befinbeft, ilinff nid)t-5
beftermtmber Oiott ann, ber Inil biv anfjbelffcu. Oiebencf ob hu gleid) el)n '"
baftbart ober ungebovfam fiubt bift, So ift bod) er ber atlergiittigft batter t)m
blmtel, bo er biv bel)n erbtetil geben Uni mit (5brifto, ber umb feiuec' uamcu3
lüillen fid) belju erbarmet.
3um brt)ttcn ännn genmlt ober reid) bcS tob«, leuffel unnb funben jnn
fel)nen fi^u^, fd)irm unb regtment annljmpt. is
3um bierbten ©einen feiigen IriUeu an bir unb bir ]\\m beften lioln=
bringt. Tenu bebn abgner Unit uerbambt bid).
3nm funfften S'er bid) jn aller not tröftet unb fterdet mit bem brobt
feines Inorte.
3um fed)ften Ter bir alle bcbn fnnb ber',eid}t, fo bn nun beu anbern 20
aud) iier^eidjft.
3um ficbenben Ter bid) jn feljucr aufedjtnng oerleft, Souber oon allem
u6cl erlbfet. '.'(uff t)l)U Ocrtrnlue geutUirf), ]u l)bm ruff l)crldid).
Xno bu aber frei) ,]u l)l)m flieben unnb rüffen magft. So betradjt ju
beu artirfelu beo glanbeno ums er für ebn Wot fei), ilHV? er umb bebnet luillcu -5
getl)an t)Qt, tl)Ut nnb tl)un loil, ?llfo bno bu nur auff l)l)U allein allen beincn
bertraloen ftcUeu nnb jn bbn allein glauben foUeft. lenn er ift almed)tig,
bem nid)to Unberftebot ober uumuglid) ift, fonber alleä gefd)id)t mao er Uiill.
(Sr ift bcl)n üatter ber bic^ liebet, ber bir gnnftig ift nnb bir Uml Unl, (h- ift
bciu frf)obffer ber on bcin mitlm'irdeu oon nicbto au^ gnebigem loilleu bid) ■»
erbalten nnb feiigen )uirbt.
6i- t)at bir feinen fon ^bi^finn ()l)riftum gefd)enctt, Ter bein embfengfnu§
unnb fiinbtlid)e gepuvt burcl) feine rcbniget nnb b^büget, burd) fein lebbeu nnb
fterben bicb oon fiiubt, tobt unnb bellen erlofet, Tnrd) fein urftcub, bbmelfart
nnb berligtcit bid) frumm, geved)t nnb ,inm erben aller gntter Wotte-J gemad)t '■'■'
bat, ber bu mit jl)m rid)ten folft.
tH- bat bir l)m loort bec- (huingelij feinen bebligeu Oiebft geben, Tnrd)
>üeld)cn bu cl)n glicb ber (^"briftcnbeit nuub tel)lbafftig aller (^"bvifteulid)en
gcmabnfd)afft, aller funben lebig, ?tn leib unb feie eliiigflid)en feiig linn-ben
3 nieinanbt A 76/77 iiuIbtiiiQt h 30 iiev.jcij^et h il »ev.n'ijljcft 0
■20. Jröftmifl bi'i i'iiiciit Sterliciibfii. 3:!. Wii fiivjrv 93i'iivitf bc5 S'nti'viiiifcvi-. l^y
{'ift. Xaiiimb uüv fUidE» baiaii, fvci) iieftinlicii, bic uh'1)1 bii in i\voifc tvoftuiuii
uiinb 3iifaivuifi von (Mott liaft.
ä"Bo bei" ftcrbeiibc cici'iti^ttic^t luivbt, 2o id)vci) man i)iii tvelulid) ci)ii,
bO'j er ju föot rüffe iiimb fdjrcl) jii bcv iiott. Ter fein niicl) iiid)t Inffcn, er
s mitft nntliHirteii iitib evl)6rn, (Ss luirbt ciiirlj nller jrijiiierli lcl)bliel), Uieitii man
3U (V)ott niffet.
5lad) 9elcgenl)el)t mac( man bem fraucfen bifcr piuiet el)nen ober mel)v
furl)alteii iinb nur aitff CJl)riftinn Uiel)fen. \'lmen.
[33 nach Y\ €\n iuirtscr innjrin bcö D.itcr mifiTö.
10 äJater unjer ber bii bift l)m l)imel.
3:aö ift:
3l6f) bu almcdjtifler, gncbiger unb fliitigcr imter, ber bu nUcntl)ar6cn
nmb nnc' unb bei) un>5 Bift, fc^affeft, ernereft, crt)elteit unb befdjirmeft.
C*)ct)ei(ii^et lucrbe bcin name.
IS Xaö ift:
Tciu name Inerbe rccf)t crtanb, burd) redete lere unb erlauben, unb ba
burc^ gelobet unb gcprcifet.
3u fome un-:- bcin reid;.
£)a§ ift:
20 9icgire bu uu« burd) beinen beititien ni-'ift Senn Ino \vix Hon bir lierlaffcit
finb, fo falten loir l)nn alle funbe, lafter unb unfat, älUe gefdjricben ift: Oii^od. i.-.,5
micC) fnnb l)t)r nichts tl)uu.
Xeiu toille 9e)d)el)e auff erben )üie i)m l)imeL
So§ ift:
-'S Söir luoUen, ba-j un-? alle tteiie nad) unferm tnillen (^ieng, baö tuir on
creuli loeren, ?(ber öerrc Coott, fd)affe beinen Unlleu nn uuy nub nib »"ö
geljorfam unb gcbutt.
Unfer teglid) bvob gib un-j l)eute.
Das ift:
:w D .§crrc öerforgc aud) bcn leib, gib unS naruug, t(ugl)cit, guten tenmub,
gefunbbeit unb alle leiblid;e notturfft, luie bu Oerfprorf)cu l)aft. Snd)t jum aiiaun r,, 33
erften ba-S l)ime(reid) fo luerben alle anbere guter end) angegeben.
Sßergib uuv unferc fd)ulb, alo luir Hergeben unfern fd)ul.
3)a§ ift:
:t' Siclüeit nu ber .s3crr uns leret unb gebeut um nmb iicr,iet)I)ung ber
funbe ,^u bitten, fo foüen tnir nid)t 'jlneiffcln, er toölle awd) Hergeben. Xagegeu
458 SBctbüdjtciu. 1522.
abix fobbcvt cv bac- luir aitcf) nevjciljcii iiiib fviblicf) fein, luic er fpiicfjt:
i>uitu). f., 14 23cvge6ct fo iinvb eud) aucf; iicrgcOcn.
llnb füre uiiC' itidjt i)nu licrfucf)unf|.
Xiiä ift:
l'ao unc' iiid)t fnUcn, fo tniv luniudjt lucrbcu, Icmi iiid)t ,^Uu'iffc( ift, ^
1. *civi ;>, s ber Icuftel begcrc uns l)im alle fd)anbe 311 Inerffen, 'il^ie -|»et. fpridjt Xao cv
h)ic ein 3ovni9ci- lelue lud)e jc. Safür mir uno mit uiiierit frefftcu nid^t
mugcn kfdjirmcn, Tariimb .Soerr bctiütc bii unc'.
(irlofe um linm iibel.
lao ift: 10
.Sjilff IUI-: auc- allerlei) not mib loibberlnertigfcit Hub joubcrlidj errette
luiv luint tobe.
^Jllltlv^j;.
[84 »ach z\ pai'fiüiial.
^DUrt. i'iitljer.
3(^f) t)ab-j für gut auge)el)cii bao alte '4-Hiflional bud)liii \\\ beut bett-
buc^Uit ju tl)un, allermeift iimb ber finber unb einfeltigeii luiUeii, lucld)e
biird) Bilbniä unb gleid;nic' beffcr bclncgt luerben , bie ©bttlidjcn gefd;id)t yi
wntt. 1.11 bebauen, benu bnrd) bloffe inort obber lere, luie Sant -Kareuö be.H'uget, bav
aud; 6l)riftuv umb ber cinfeltigeu luillen eitel glcidjuio für l)bn prebiget bnbc.
3d^ ^QÜot aber etlid^ mef)r gefd)i(^t auo ber ib'iblia ba]u gctban, unb fprudjc
nuÄ beut tcrt babel) gefelit, ba-j e-? beibeo befte ftd)er unb fefter bcbalteu merbe.
llnb bac' alle-j jum guten anl)eben unb crempel, ob ijcmaub bem nad) loolt
folgen, unb fo er gcfd)icft ba^u tnere, foldjce bcffern. Jcnn idjy nid)t für
bbfe ac^tc. So mau folc^c gefd)id)te and) bnn Stuben unb l)un famevn mit
beu fprud;eu malete, bamit man Öotteo loerd unb tnort an allen cnben l)mer
für augcn bette, unb brau fnrdjt unb glauben gegen töott übet, llnb lüa-j
foltc' fd)abcn, ob Ijnuinb alle fnrnemlidje gefd)id)te ber ganijcu AMblia alfo
lie-? wa^) einanber malen i)u ein bndjlin, bac- ein fold) budjliu ein leben S3ibel
luerc unb Ijicffe? ^-ur mar man tau bem gemeinen man bie loort unb loerc!
Wotteö nid)t ju öicl obber yi offt furljalten, SBenu man glcid) banon finget
uub faget, tlinget unb prebigt, fdjreibt uub liefet, malet unb .^eidient. So ift
bennod; ber Satan ijmcr bar allju ftarcf unb marfer, baffelbige ,5U l)inbern
15 ÜJiart.] %. ffliatti. cd) %. Mavtinuä yd- Ui ^ab c5 /" lü\n (i in Imuc libellum
(|iio<|5 liistoriä paßiouis ClirilH depictaiii lelinem mn 20 Ij^ll] jlicn cdfgi/; gcprcbigt (.(li/il,-
Wcptcbigct /' Jl 58i6to Ji baju] paßiüiii Clirilli mn '>;> onb tamem cJ/ji'i 31 glcid)]
fehlt m etiam u 32 jcidjct c
33. ein Imex Söcgtiff bfä a]atetunfcf3. 34. Sulljcvä $Qf|ioiiat. 459
unb untcrbrudEcn mit fciiint ciigelii imb Qlicbeni, bivj fold) unier funicmcu
unb ülciö nidfjt aKein gut, foubcrn niirf) UuU not uiib miffg 1^6l)cft not i[t.
06 ahn bo» bie bilbcu ftüvincv Uu-vbcii iH'vbamiicn unb ncvndjtcu, ba
ligt mir nidjtS au. Sie bcbuvfien un)i'r lere iüd)t-3, So tuoUcu luir l)l)vcv
5 Icve uid;t unb finb alfo balbc gejdieibcn. Hii-^ln-aucf) uiib fatfdjc ,5uueiiiri)t
an bilben i)aU i^ aüe ^eit üevbampt unb gcftvarft, löte l;u allen anbeiu
fturtcii. SBas aber uicfjt miäbraurij ift, t)al)e icf) Dmer laffcu unb licifien tilcibcn
unb t)alten, aljo ba-s mann ]n nülflirf)eni unb jcligem braud; bringe. -iU']o
leren toir bic unfern unb bie albern, Sic tluglinge foUeu mibbcr unfer irfjiiler
10 no(^ meiftcr fein. 6l)riftuö fei) mit alten bic l)I)m glembcu unb i)l)u lieb
l)abcu. 'iluien.
(Holzschnitt: Gott erschafft die Welt.)
?lm anfang fc^uff ®ott l)l)mel unb erben, ©ene. j. i.ajioici, i
llnb «ot falle alle-; Unvö er gemadjt fiatte, unb e§ Uiar feer gut,«i'Mci,3i
15 töcne. ij.
Unb @ott rüget am fiebenben tage imn allen feinen Uierden, t'oene. ij. iiJ«»if >!'-
(Holzschnitt: Gott hläst Adam Odem ein und schafft Eva.)
©Ott fc^uff bell nu'iifdjen l)l)m yim bilbe, ,^um bilbe öottei? fdjuff er i.tol-h- i.a;
l)f)n. @r fd)uff fie ein man unb tücib, Ojenc. j.
20 ©Ott bamet ein meib an-i ber riebe bie er bon '.Jlbam nam, unb brad)t i-w^ft 2.221-
fie ju l)l)m. Ta fprad; '.!lbani : 2)aS ift ein mal gebcin bon meinen gcbeinen,
unb ficifd) bon meinem ftetfd) etc.
(Holzschnitt: Kia bietet Adum den Apfel.)
©Ott gebot ?(bam unb fprad): Tu folt bon allen betnmcn bm garten i.>iKoif 2.161.
25 cffen, 5lber Dom baUJUt be-j erfeutni« gut-3 unb bofe-j fottn nidjt effeii etc.
Sic fdytang fprarf) ^xm. tueibe: *JJJit nidjte merbet l)l)r ftcrbcn, i.iuiüjc 3,41,
fonbcrn ©ott loeis, äöenn l)l)r ba oou effet, fo »uerbet t)[)r fein glcid) mic
©Ott etc.
3 Betbammeil cdfi 4 jtc ('/.■ 6/7 Ne<ß eiiim nmjuä ullius rei alxil'uiii pruliaui mn
y Weber ßk 14 an al(e§ cdf}/ilc tjM /' tnb filje bei, 6^ cdfyik 15 ®cn. i. cdfyik
fehlt vm 16 tuWct /' 18 SSnb ©ott cdf/iL- »)§ni fehlt f aum fiilbc fehlt n 19 ffir]
SBnb er cdfpl- 9)icnlin »nb TixmVm cdffd; ®en. ij. cmn JO Snb ©ott bet .^»63(9* l"»lDct
cdf/ik 3lbam] bem 5)JEnid)cn cdf;/il.- 21 aboml bcr ffllcnjc^ cdf<fik ein mot] boc& edfifd:
Sein cdiiih Sain / bcinen cd'/tl- Boineu /' 22 etc. ©euc. ü. edfjihmn 24 »nb ©ott bcr
.^eiHSl cdf;/iL- abom) bem 'Blcnicljcu edf/ll. 2t2.-j c(|cn dou allcttcl) Scumc (Sciomcn 0 cdf/ik
25 Bon bem cdf/ik k. Senn toclc^ä (2ann njellic^eä /) togä bu bauon ifjeft, reirftn bcä tobeä
ftctScn. 6en. ij. cdfyik 20 3t «erbet mit nidjtc (nid&t / ) bcä tobcl cdfyik 27 SBenu)
bQ-3, H)eld)ä tngcg cdfjik 27 28 (0 Werben cWcr (clnrc /') äugen auffget^on (auffgctl^on /), »nb
werbet fein Wie ©ott, etc. ©en. iij. cdf/ik apericntur oculi udlri, et eritis licut dij fcientes
boiium et iiialum etc. mn 28 Geuelis .3. 7/1
460 »etbüdjlciii. 1.J22.
(Huhxchnitt: Vertreibimf/ aus dem Puradies.)
1. fflioK 3, 15 Sa ipxad) (äoü ju bev ^(^langen: '^sä) tvil i(\nhi<i}a^t ^d}m ,^linfd)cii bir
unb bcm tneibc, ^ipifcTjcn bciitcm fnmcn iiiib i)I)rcm fcimcn. Scv jclbc fol bir
bcii fopfi jutvcttcn, Unb bii luirft l)l]n i)nn bic ferjcii bcijjcn, Üien. iij.
(Uoksclmitt: Arche Nouh.) ''
1. iffiojc 6, 5f. ®ev .'pcrv fa^^c, ha^i bcr menfc^en boftieit gro? luav aiiff erben, Unb nlle-ö
ticfjtcn unb tradjten nur böfe Inat l)mev bar. Tn velnet i)(in, ba§ ev ben
menfdjen gcfcfjaffeii l)titte, ©ene. uj.
i.a)iDic7, 17.23 %ü tarn bic finbflut bicr^ig tage nnff erben, Sönb trug ben taften empor
über ber erben. '.Jllio inarb uertitget alle-? tmiv nn^ bcm crbbobcn Umr etc. '»
(i)cne. inj.
( Huhscli inü : 1 'erbrcnii uiiji Sudoiiix. )
I. otlijc 18, 50 Ter .'perr fprad): (f-i ift ein gcfd)rcl) ju ©obom iinb Womorra, bn-? tft
groy, nnb junbc, bie finb idjlucr, Oienc. rlHij.
1. TOojciw.iif. 3:q fte-ä ber öerr fd^iocbel unb feiner regen Uom .'oervu lum inimcl anff !■■
©obom unb Öiomorra, unb teret bie ftebte umb, Oiene. \\.
I Holzschnitt: TisdKjesclhcliKft heim Oderlamiii.)
2.i'foici3,:i.:>ff. Xcv sxxx jprad) .jn Wofe: Im ,]ef)enben tage beö erften 'JJionbey neme
ein iglicbcr ein frfjaff, ba fein feil au ift, ein menlin, cinc§ iar» alt. Unb
helialtct'3 bio auff ben l.iier,]cl)enbcu tag bcflctbigen monben , nnb fcf)lad)tet'j -■o
.^lüijcfjen abcnb. Unb folt feinem bluty nemcn nnb bcibc pfoftcn nnb bic
uberfdjmeüc bamit beftreid^cn, ©robt. jij.
(HoUschititt: Unterga»/) des l'harao.)
2.2Koici4,27ff. 3)cr .S3crr ftoritt bie (fgt)pter mitten l)u§ mcer, bas bn-J Uiaffer bebcc!t
reuter unb magen, nnb alte mad;t '4.st)arao, baö uidjt einer ubcrbleib. \'lbcr -ii
bie ünbcr ^\xad giengen troden mitten bnrc^ä mcer, Uub ba^ tuoffcr Uuir
ly^n für mourcu ;,ur rcd)ten uub jur liuctcn, 6rob. riiij.
a ©Ott ber .&S9iM ////■ .3 mib jtDijc^en bcm rdfylh- 4 jcvtrcttcit /' ftcc^en dißl: ®cn. :))
Sq lieg ©Ott ber .fieiHiR VIbain aufj bem ©arten eben, ba?. er bas Reib tnluet, bauon (bnntoti /'.
er flcnoiitcn ift, unb treib Wbam aiiä. iCiib Ingcrt (ledert ///) für bcii ©arten (5-bcu ben eHjcnitim
mit einem btoffcn tjaumcnbem Sdjrocrb, juberoaren ben lueg 3U bem Salom beS Veliens. ©en. 3. ('///'/■
cntni>rechcHd n (i Sev] 1a ber c/'i/i/.- 7 Srod^ten jre§ Ijcrtjen cd/;iil: \)fy\] e§ jn cdfyH-
ben| bie cdfyi/.- 6' gemacht ^atte (t)ctte /') auff (fxim rdfylk 9 ©ünbflnfi /' »nb bie
SBaffcv louc&fen, »nb IjuBeii cdfyil.- empor] Quff, ünb trugen in empor cdfyil; lo erben etc. .'/('/
etc.] I'ehll cdfyil- ab honilne iisi|? ad pecus mii 14 jnnbc, bie] jre funbe (©ünb) cdfuik
faft fd^toere cd;iih faft fdjioar /' l'> fc^inefel cdii/ik regnen /' regeneu ijik nun bem
.&6iR9i*Jc uom .feimet erab ([)cvab /) cdfyil. W ©en. 18. c k. ©en. 19. dfyihnn is monben
cdfyi/.: ;y eine-3] »nb ein-3 (aiaä /') cdfyil. I'JhJO unb fott-S bef)alten rr//./i7. i'O be»
monben cdfyil. fd^rac^tet«] ein jglirfjc (Ijegflic^ä /' jglidjä d;/il;) ^eufflin im gantjen 3frael fol§
(fott c3 /■) fd^Iad^ten cdfyilc -Jl abenbS cdfyil.- foU f 21122 an ber tf)ur (Itjur dfyil.-),
önb bic oberft (obcrft (///(/■) cdfyil.-. 24 ftörljt « fturfeet cdfyil.- ha ba§ i luibber tam, onb
bcbcdfct cdfyil,- -J.'i (oagen Dnb Sfeuter cdfifil; unrrus ot equites mn oHc bie /' be§ iJJOarao,
bie jnen nac^ gcfolget luareii, in« "JJiccr, baä cdfyil: einer (ainer ( \ au§ jneii iii/.'/i'/ überbtib /'
34. Sut^erä ^offional. 4til
(Hohsdinitt: Mosen eiMlt die Tafln.)
Ter .'öcvr vcbct nlle bicfc tnovt : ^rf) ^'i" bcr sjciT bcin Wott, (?j:obi. rr. 2. sD;oic2o, u.
6)ott ucvfunbii^et nui) feinen Snnb, ben er eurf) c^cbot ,^u tt)nn, ncnilidj .-,. mofc 4, n
bie 3ei)en Mort, unb icl)vcib fic auff ,5100 fteinern tafeln, Xcut. iiij.
5 (Eolzsclmitl: Mannaregen.)
Unb aU bev tntn f^efnUen Inar, fi()e, bn lac^ ctlraS l)nn bcr tm'iften, 2. TOofne, uf.
bunnc unb Uein, toie bev veiffc auff bein lanbe. llnb bie finbcv fprad)cn: Xa5
ift Wan, erob. x-Dj.
Ch- fpeifet birf) mit ^J.ltan, auff baä er btr funb ttjct, bas ber menfcf) ?.. moic s, 3
10 nic^t lc6t beö brob-i allein, fonbern aücc' bn-? anc^ beut mnnbe bec- .'ö{v;ii;K(y5J
9ef)et, Teutero. inij.
i Hohtycliititt : Jtii- erhallte Sclihiiiie.)
Xer .ö®)i9J fprncf) ,5U SJiofe: ^JJiadje bir ein efirne frfjlani^e unb ridjte fic 4. tooic 21. s
auff 3um jeit^cn: ÄVr gebiffen ift unb fibet fic an, ber fot ftcnefen, 5hnu. j-jj.
1-. ^Jtlfo mnö ber fon bes mcnfc^cn crt)ül)et fticrbcn, auff ba§ alle fo an l)f)n3oii. 3, Hf.
glcuben, nid)t nerloren rtierben, fonbern ba-5 einige leBen (laben, ^o- iü-
(Hohschnitt: Mtiriii VcrJcihuliiiuiu/.j
S'er §6'3{.H Inirb cuc^ felbc' ein ,')eid;eu geben. @it)C, eine iungfrain iftsa?, u
fc^monger unb tnirb einen fon geperen, ^siala nii.
-'0 Unb ber C^^ngcl fprad): 5"!''^^ bid) nidjt, 'DJfaria, Xenn bu l)aft gnabeauM, sof.
funben bei) Oiott. 5i[)e, bu luirft fd)luanger Inerbeu unb einen fon geberen etc.
Suce. j.
(Holzschnitt: 3Iaria und Elisabeth.)
5llarta ftunb auff ^nn ben fefbigen tagen unb gieng auffä gebirge cnbetic^, sur. 1, 39 ti
25 yir ftab 3"ba, unb tarn l)nn bao f}au§ 3'it^nrif. ""b gruffet Slifadetf).
llnb ba (ilifabctf) ben gruc- IViarie Ijoret, büpffct ba-j ünb l;nn l)l)rcm
leibe, Suce. [.
(Hobsdtnitt: Christi Gehurt.)
Unb e§ bcgaB fiel) ha. fic ju 58etf)lel)em loareu, lam bie 5eit, ba-? fieaui.2,6f.
3u gefecren folte. Unb fie gebar Ijliren crften fon Unb Inicfelt l)^n l)nn lüinbel
unb legt t)bn l)nn eine tribpen, Tenn fie batten fonft feinen ralnm l)nn bcr
I)erberge, i'ute. ii.
2 QSott, ®u folt feine (faiit / ) anbete ©otter (©ottcr dfifd) I)o'6cn neben mir, etc. cdfijil;
Deus tuus. Noii hahebis Deos allenos Exo. 20. 7i " tonb ift. Snb bo e§ bie iJinbet Sfi^Bf'
{a^en, ^fxaäjtn fie Bntcrnanbei: (»nbcioinanbct f) cdfyik 0 ba§ bu 6nb bcine Sietct nie crtanb
l^otteft, Sluff cdfyik quod ignorabas tu et patres tui mn 10 Dom SStob cdfi;il: oücä]
»on allem cdfyik 11 egreditiir m ingreditur n 13 örine f 14 jum ^ei^tn auff cdfyik
genefen] teSen cdfyik l'> bc§ 5JIenft^en Son cdfyik fo] bie cdfyik l'j gebeten (gelieren f),
ben roitbt fie (f? f) pfiffen 3nimonu 61 dfyik et uocabitur iiomen eins Emmanuel mn
■20 Jenn fehlt dfyik Jl 6et) Piott funben cdfyi wetben im leific (Se^b /") cdfyik etc.]
fehlt c beä 9}omen foltu 3^Ei"§ ^aiffen 3C. dfi/ik et uocabis noinen eius lesum etc. mn
24 3Dlotia aber cdf;/ik felbigen fehlt cdfyik auff bo§ cdfyik 2.5 äu ber cdfyik 3ube
dfyik Sod^ariaä cdfgil,- ßlijobet^. cdf 26 SBnb c§ begab [xä), aU cdfyik aJlaria yik
28 Berodes auf dem Throne i 30 SBinbeln cdfyik 31 ^alte (/ ^ett /'
462 SBetbüt^Iein. 1522.
CHohsdmitt : Bexchneidung.)
2ii(.2, 21 Unb bü Q(|te tage itmfi lüavcn, ba§ ba-r- titib bcfctjuittcn würbe, Ta
Umrb fein naine geneimet ^sfiefii-?, loclc^er Oom (yngcl gcnennct Umv, die beim
ev t)n miitter Iciöe cntpfangcn fönib, Siicc. it.
(HohsdiniU: Anbetung der Weisen.) *
iB;.ittr).2,iMi ^iiv jeit bcc- fonigeö .'öerobi-j famen bic ÜiVifcn Dom morgen lanb gen
;^serufa(em unb jprücf;en: Sßo ift ber nelüe geborne funig bcr 3"^cn'?
lliib fie fielen ntbber, betten ba-^ tinb an unb tl)ettcn i)[)re \d)chi auff
unb fc^encEten i)t)in golb, loeirauc^ unb ntt)rrf)en, ^Dtattl). ii.
(Holzschnitt: Kindermord.) lo
wntui.2,i6fi .sperobe-j idjictt au-j unb lice alte finbcr 3U -J?etl)leeni tobten, unb an
l)l)rer ganljer grenk, bie ba jwetjicrig unb brunber Waren etc.
Xa ift erfüllet, ba§ gefagt ift öon bem iprop^etcu ^\eremia: 3luff bem
gcbirge tjat man gct)orct oiet flagen-S \m^ f)cnten-S, Staljel bclocinet ndve
finbcr etc. ^JJiattl). ii. i--
(Holzschnitt: Darstellung im Tempel.)
snt.i.'i.u. Xa bie tage ijfjrer reinigung nQc§ bem gefe|c 'DJlofi famen, brachten fie
bac' tinb 3f}tl'ii-J gen Jerufalem, auff ba§ fie Ijfin barftcKetcii beut .s^errn.
Unb Simeon fegcnet fie unb fpracf) jn feiner nuitter lllaria : 5il)e, biefer
ift gefeilt ]ü eim fall unb aufferftetjen Dieter l)nn C^fraet, unb juni jeic^en, 2"
bem Unbberfi)ro(^en wirb, Suce. ii.
(Hohschnitt: Der zwölfjährige Jesxs im Tempel.)
siiit. 2, 43.46.49 Xq« üttb ;3t)efuC' bleib ju .^erufatem unb feine eitern WuftenS nicl)t,
?tber am britten tage funben fie l)()n ijm tempcl fitjen mitten unter ben Icrern,
baC' er \fyn ,5uf)6rct unb fie fraget. 25
Unb er fprad) 3n feinen eitern : äßa-j iftv, bac' i)l)r micf) fudjet '. äBiffet '
t)l]x nic^t, bah i^ fein mu5 ijnn bem, bae meinc§ Paters ift? £ucc. ij.
(Holzschnitt: Predigt Johannis.)
Soft. i,6i. 6? Wor ein menfcf) Pon CJott gefanbt, ber f)ie?' ^vof)anne§, Xer fam yim
jeugniC', bae er jeugete öon bem lied)t, ^sol)anni'i .j. 30
siit. 3, 3 ;3o^anne§ lam l)nn alte gegenb bes ^oi^i^an«, unb prebigt bic tauffe ber
buffe jur bcrgebung ber funben, 2nc. n\.
2 Würbe difi ■! gcnennct njor üon bem ßngel cdfyik 6 lamen] Si^e, ba tarnen cdfylh
7 nclD geSorcn a ncffifleBotnc dg s tnb Ijcttcn cdft/ll,- 12 jt gon^c c jtc gan^e dfYd-
ganzen « etc. fehlt cdf/ik 13 3crcmia, bcv bo fptic^t edfglL 11 man ein gcfcfjrel)
geboret, tjiet {tagend, lticinen§ »nb cdfgil: SRoc^cl cdf/ik 15 3Jlottt). ii. fehlt n 17 SJnnb
bn df//il.- 18 3^cium d;/l- 19 ju 'Slatia feiner 9)!utter cdfgih 20 ift] wirb edfgik
ju einem cdgili 3U einem /' 2.9 lougten cä f nic^t etc. gik 24 SSinb e§ tegat fid^ nod^
breien togen cdfipk 25 jufioretc edf^ih fragte cdfgil- 26 ift c? /" gcfucot f)aU I cdfgih
2'J warb edfgik Ser] 2et fctbigc cdfgil- 30 »on bem Sie^t jcugetc edf;/ih 31 gegenb
Dmb bcn 3otban cdfgil- firebigtc edfgik
34. Sutf)cr* «IJnffionat. 463
(Holzscliiiltt: Christi Taufe.)
oeiii§ tarn am &al\ka an bcn ;äorbQn 311 2iol)önne, baiS er fid) tcuffcns'iattii.s.n.ict.
licffc. lliib [ii\e, ba "waxb bcv ^t}md u6cv i)f)m auffgetl^aii , itub ^otjanne-S
fat)e bcn cjcift Ciottc-?, fllcic^ al§ eine tniibc t)cra6 fnrcn imb auff l)f)n fomen.
5 Uiib fil)c, G'iiic ftimmc nom f)l)incl trab ipxadj: Iah ij't mein lietcv Jon, an
bcm \ä) lnolgcfallen habt, Wait. iij.
(Hoksclmitl : Versudiiiiig.)
Ta toorb 3{)ciu§ öom geift t)nn bic Hniftcn gctricticn, auff hab cv Ucvfud^t »latiii 4, 1
tturbe Dom teuffei etc.
jo 65 ftcljct gefc^rtebcn: Ser inenfd) lebt nictjt allein ht-2 brob§, fonbern attittt). 4, 4
QÜer iDort, bic auc' bcm munbc (^)ottcc' gelien.
(fs ftel}ct gcfc^ricben: Xu fnlt anbeten Sott beinen .'öevrn, unb l)l)mc *;..tiii. 4, 10
QÜcine biencn.
65 ftcbct gcfd)rieben: Xu folt @ott beinen öervn nid)t ticvfncijen, i';attr).4, 7
'5 51fattf)ei .ij.
(HohschnHt : Eodizeit zu Cana.)
3f)efu5 loavb auc^ gelabcn juv ^oc[)3eit mit feinen iungern, Unb ba fie-x». 2, 2f.
nid}t mein l)attcn, fprad) feine mnttcr: Sic fiatcn feinen mein.
(5in iglic{;ev mcnfcf) gibt ^um evften bcn guten mein, unb barnad}, lüennjoi). 2, 10
«> fie tvunden morben finb, bcn geringern, 3o't)in- iJ-
(HohscJmiit: Johannis Tod.)
5)crobe-j begieng feinen iar tag. Xa tankt bic toc^ter bcr .^erobia-i furwaiiri. 14, c-n
l)f)m, Unb .Sjerobcl Oer^ies mit cim cibe, Gr molt t)l)r geben, ma-i fic fobbern
mürbe. Unb aU fie äuuor oon l)f)rcr mnttcr mor jugeric^t, 6j.nad^ fie: &\b
2* mir bac- Ijcubt ^ofjanni» bcS teuffcrs l)er auff einer fc^uffel. Unb er frfjtdt
f)in unb tice 3oi)nnnc§ cntbcnbtcn ijm gefengniC', unb fein bcubt marb bev
getragen l)nn einer fc^uffcln unb beut meiblin gegeben, ^]lattl). riiij.
2 fid^ 6on jtn cd/'</il- 3 liefle de. gik t^et fid^ bcr |)iinet ouff 66er jm cdfyik
4 erob cdyd ouff] stier cdfyik ö I^erai f 6 htm] \miäjtm cdiji icetlic^Eni /' 6' getrieben]
gefurl c gefürt ti/y»'/.- 8jO er Bon bcm Seiifcl ucrfuc^t cdfuik 9 etc. fehlt cdf 10 tom SBrob
oQcine ("oHain /") c<7///?7- n aller] Bon einem jglid^em (oinctn tjegHid^em /' jglic|en 1) ed/V/iV,- ba§
burd^ ben munb cdfr/il; ge^ct cd;iik geet f läTOott^cj om .iiij. a ÜKottb- 4. cdfijikm Mattli. 14. )i
17 3^efu§ Bnb feine 3""S" worbcn (Würben /}/i/) oud^ ouff bie ^ocbjeit geloben cdf'ßl- 17,18 ba
e§ on Söein gebroc^ (geprodti /), fpricf)t bic 3Jlutter 3t)efu ju jm cdffd; 18 feinen] nid^t cdfgih
19 Sbnman c Sebcrmon d/ji7.- bcn fehlt cdfijih bornod^ fehlt cdfgik 19,20 In mn folgt
Joh. 5, 6—11 im Wortlaut der Vulgata 20 ben] oB benn ben cdfgik 22 ffia 5ierobe§
feinen aor^loge Oorätog gik) begieng, So tonnte (tonnet /") cdfgik bcr fehlt f 2.3 jncn.
S:a§ gefiel §erobe§ wot, Sorumb Ber^icl er jr mit cdfgik 24 augerid^tet Wor cdfgik 2ö mir
^cr ouff eine Sd^uffet (Sd&uffcl fgik) bol cdfifik 25J26 »nb bcr .ßtnig (flünig f) worb
troWrig. 2od^ Bmb be? ©ibc? mitlen, Bnb ber bie mit jm ju tifd^ foffen, befolg (befalc§ /' befolgt /.)
Ki jr 3U geben, »nb j^idtet ^in Bnb ent^eu^te (ent^ouptet /) cdfgik 26 ent^eubten fehlt cdfgik
27 Snegbltn cdfgik
464 i8etbüti)lcin. ly'22.
(Hohschnitt : Heihing rfcs' Bliiiilcii und Enceckini;/ Lairiri.)
sut. 18,35.38 2a Os^cfu-i i"il)c 3" vV'i'icijü fain, jiid ein dUnbcv am lueiv iinb niffct:
3ii)ciii, hu füll Tauib, erbarm biet) mein etc. Siice. rnüj.
;u.ii.u,wi. «f. ^{)efu!j fprac^ 311 'JJtartlja: ^^^d) bin bie aufferitcr)iiu9 uiib bao leben.
2Bcr an mic^ gletobt, bei luirb leben, ob er gletc^ ftnrbc, llnb Iner an micl) ■•
glelnbt, bcr loirb nl)mer metir ftcrbcn. Ta er ba» gefagct, ricff er laut:
Safarc tont Ijerauc^, llnb ber Hcrftorbene fam lieranö, gebnnben mit grak
tiidjcrn, ^ofian- ?i-
I Hohschnitl : Kinjiiii um I'iihiisonnidii.)
w.ittij 21,5. 8i. jgiigt ber todjter ^\m\: Sil)c bein tonig fompt jn bir fanfftmntig, nnb '"
reitet auff eljm füllen ber laftbarn efelinn. '^tber Oiel liold-5 breittet bie tleiber
anff ben tueg, bie anbern t)iett)en ,3lneige unb ftrelreten fie anff ben locg. jDas?
üold aber, ba§ Por gieng unb nadj folget, rieff unb fprad): §oftanna beut
föne S'ouib, gebenebeijet fei), ber ba lompt l)m namcn beo öerreu, .'öofianna
l)nn ber liobe, ''3.">cattl). yri- ''
( Hol:aclinitt : Jesus irdscht den Jüngern die I'^iiße.)
3oi) 13, 4i. 3il)ei"ä legt ab feine fleibcr unb nam einen fdjurti unb umbgiirtet fid).
Siarnad) goö er ttiaffer l)nn ein berfen, l)ub an ben iuugern bie fuffe ^u luaffdjen
unb trnrfct fie mit bem fd)iirlie bamit er umbgiirtet mar, ^sofinu. ruf.
(Jlol-scini.itl: Abeiid/iiahl.) 20
i'iir. 22, i6.i9i. „it)efuÄ fprad) ^n feinen iiingern: ''3)iirf) f)at l)erlilid) l'erlanget bi-J ofter=
lamb mit eud^ ju effen, elje benn irf) lel)be.
llnb ha fie äffen nam of)ff"'-' haö brob, bancEt unb brad^« unb gab§
ben inngern unb fprad): ^Jieiuet, effet, ba-S ift mein leib, llnb er nam beu
filtf}, bancft unb gab l)l]n unb ipxaä): S^rinclet alle barauv, baS ift mein blnt 2.'.
be§ netoeu Slcftamcnt«, bas üergoffen Uiirb fnr cud) ^ir Vergebung ber funbeu.
Solche:?' tbut .^u meinem gebedjtuii?.
< llohsi'liiiilt : (hflisrinunc.)
iijioiti), 2(;,3Gfi. CvlKfui' öiciifl l)inano mit feinen iiuigern über ben bad) ii'ibron, ba Umr
ein garte etc. Unb nam ,^u fid) ''|H'tron nnb bie ,]loeen föne ^Vbi'bci, fieng :;o
1 — 8 fehlt cdlijU,- :> \int( Olli .sl'iij. « Tjü et liu-ies eius fudario erat ligata m«
]<) fiünig /" bir] mit /' II einem tejct, öiib nuff einem guttcn (güUcn dfil.) cdfißk 12 bcm
wese (1.) l "(imm f Ijieficn dijik .Sroeige Hon bcii SScumen, onb cdfyih 13 ricff] fd^vei;
cdfffik 14 ©cloBct cdfyik jnn bem cdi/ii- 17 leget feine fllcibcv nie cdfyik 19 trüdiiet /'
27/22 3I)cfu§ bis teljbe fe/ill c 22 Succ. 22. dfyil;m.n 24 bell (I.)] feinen cdfyil; 5iemet
t]'m fdfißk 24125 leib, bet fut (fi'iv di/il.) encl) gegefccn luirb. ©oldji (gollid)!! /' ®olä)i /.)
tl)ut ju meinem flebed^tniö (flebecfjtnufi /'. Seffelücn glcidjcn nam er audj bcii ,(li'tc§, nuc^ bem
V'lbenbmot cd.i}/il: 25 ij^n) jn ben <•,//;/// *J!cmet l)in, »nb trinctct cdfi/il: 2,'>l20 3)icfcr
Hdä) ift ba§ ncwe leflamcnt jnn meinem falut, ba§ fiti: (für d) tui) cdfi/it 26 fnr euc5
fehlt cdfuik 27 tf|ut, fo offt jr§ trinctt cdfjik TOatt^. 26. ÜKav. 14. «u. 22. 1. Sor. 11.
cdfuil- Mattli. 26. hucx. 22. m Mattli. 26. Luc;u. 22 1 Colin. 11. n SO etc. 3oi 13. c etc.
So^on. 18. dfjjihmn $etrum cdfijil 301406,1 »nb fieng an jii traluren enb 311 jngcn. ®n
fliroi^ 3^cf"S rdf:/il,'
M. \.'utl)cte ^pnjfioiml. 46ö
nn tn-tvi'ibt ',11 iciu imb \c[C\m, iiiib flu-acf) \\\ Ulm: llicinc ieclr ift lu'tn'itit bii
an bcn tob, "JJinttljci rmj.
@§ crfc^cin t)()m aOcv nii lviu\i'l ihhii l)i)nu'l iinb ftcvctct i)t)ii. llnb C'j^Jni--'i,4:if-
fnm, boÄ fr mit bcm tobe vaiui iinb betet Ijefftiiicv. Cv-ö Imivb aber fein ']d)\wk
.'. niie bdito tvoiiffeii, bic fielen anff bie erben, ^uce. rrii.
(Hohschnitt: Gefaniicnnahme Jesit.)
?(ts ,V)ciny nocf} rcbet, Sifie ba fatn ^nbaS bcr '.toeltfen einer nnb mit '«01111.20, -irff.
l)l)m eine flrofje jcf;ar mit jei)toerbten nnb mit ftanflen.
Unb ber üevrt)ctcv l)ntte i)l)n ein yic^en gegeficn iinbpieiaflt: ißelri)en id)
10 fnifcn mcrbe, bcr ift«, ben grcifft. Unb alo Imlb trnt er ^n oiliefn nnb fpnid):
05ott grnffe bid) ^Habbi. nnb fnffet l)l)n.
(Ho/:scl(iiitt: Jesus i-or Kaiplias.i
Tn traten fie liinjn nnb griffen ;^'()efnm nnb fnrcten i)l)n ',nm l)ol)en ■"uuf.n,4G..'.3.r.5
priefkr (niiplja-j, bal^in fid) bic jdjrifftgelertcn nnb (^Iteften Oerfamlet l)atten.
1.'. Tic l)0^en Jjrieftcr nnb (Jlteften nnb ber ganlie ratii jnd)tcn falfdje
gc^cugnic' mibcv 3t)cj"i". i^ii^" fi^' W^ ]'"" tobe bred)ten, Unb fnnben feincv.
(Hohschnitt: Jeus ror Pontius Pilatus.)
3)c§ morgen» t)ieltcn alle fjofic pviefter nnb (vlteften i)m Vold einen rat s?nt. 22, c.«
nkr C^f)ci"l". baö fie lifim yim tobe fiiitffcn, Unb bnnbcn i)t)n nnb fnretcn
20 ijtjn l)in unb nbcrantmortcten l)l)n bem l'anbpflcger '4>ontio 'IMUito. Unb bcv i'ut. 23, 1. 3
Sanbpflcger fraget ijlm nnbfprad): 'i^iftn bcr i^vuben fontg? 3M"'-' ober fprad)
^u. t)i]m: Xu fagcty.
■J an] in //iV. 2ob, !C. c/ll- :i cvfiiöicn dk crjrfjin /// S a piincipibus racenlotuni
et seiiioribus pupuli iiiilJi mn » I)ctt /' 10t 11 jproc^ , öcgtuffet iScgviiffct df'/d) jciftu
9Ja66i, Snb fufjet (tüfict />/i7,-) jn. 3f)eiu§ abfi fprac^ ju jm, 5lJ!cin Steunb, luntumB iiftu tcmien '.
ta traten fie ^inp, unb legten bic Ijenbe (ftenb /') on 3t)efiim »nb griffen jn (jn etc. 'd\ 2n
ucrlicfjen in alle junger , ftnb flogen. 51!att^. 26. cdfuik Et ecce nmis ex Ins qui erant cuiii
lefu, exti'iidoiis niüiunn, cxemit gljulifi l'iuini, et percntie.s feruura principis facerdotuin, aiiipu-
taiiit aui'ii'nlaiii uiiis. .Xfattli. 26. mn Vi Sic aicr S^cjum gegriffen fjattcn (fietten /'l, fnretcn
(füreten dil.- fürten /) jn ju bem cdfyi/c 14 fid) fehlt al/ijil.- II lö jid^ Bevfamtct fjattcn
(fitttcn /'). 5lettu§ oljcr folgctc jm nac^ »on fcrncä (fctren /'), 6i§ jnn ben $a[[aft be§ ^o^m--
prieftcr?, Bnb gieng (giengen :/l- giengc i) Ijinein, unb folite (fa^t /') fid^ ücl) bie Sned^te (fnedjt / ),
?tuff ba§ et fe^c. Wo es ()inon.j iBoltc. Sic rilfffil.- 15 pxic^tn aber »nb cdfi/il.- lO jcugniä
rd;/il.- jeiigfnuß /' anff baä fie in tobten, Iinb fnnben (ein§. SJnb roic wol nicl fatjcfjcr B'ngtn
crju (^erju /) trotten, fnnben fie bocf) teine-3 (fain§ /). Slatt^. 20. cdfyll- IS oder f)ieltcn
rd/'i/il.- bic etteften bcä »otdE§ cdfyil.: H) fie jn tobten cdfuilc jn, füreten .'/'/• -^" »6et=
nntttjorten adik jn ben c !)!itato etc. .'/('/.■ 2-2 fogeft§ o. fageft?. 33nb ba er »erllagt
warb »on ben .tioficnpricftern imb («-(teften, antwortet er nit^tä. ®a fprac^ $itotu§ jn jm,
.t)örcftn iöörcft bn f) nirf)t, wie I)art fie biet) ocrltagen':' l^nb er antwortet im nic^t auff ein
Wort, ?Uio bal firft onrt) bcr Sanbpflcget jeer uernninbevtc. lOtattl). 27. cdf'jil
Sut{)crä ai>crfe. X, 2 30
466 £öctl)ürf)[cin. 1522.
( lliil:<ihiiitt: (!(i/iftii)iri.l
i'iif. 23, i:i IG Ta vicff ^Mlatiiv nbcnnal uiib uuiltc Oslicfum Uio Infieii imb fprari): >\d)
fiiibc fein lafadjc bco tobcc' an t)l)nt, barnmb mil icf) l)t)n jiidjtiflcii iinb lov Iniicn.
?ofi 19, 1 Xo nain '^»tlatnä ^Ijcfum uiib gcifjelt ijfjn, ^sotjan. vir.
( Hohschnitt : Die Kricgskiiechtc kfi>)ini Jcsiidi.)
TOiiitii. 27, sTii. Xa nomcu bie fvicgc^fnec^te bc« Sanbpfleger« ^ticjniu ]n jid) iju-i rid)t=
l)au5 unb famlctcu über l)l)u bie flunl'.c fdjnr, unb logen l)f)n auy nub Icj^tcn
l)f)m einen piirpnr nuintel an nnb fknfjten eine bovne fvnne nnb fal'.ten fie anff
fein l)enbt nnb ein rl)ov l)n feine red)te Ijanb etc.
(Huhscluiitt: l'iliiliif! ~cii/l Jesuiii (hm. Volh:)
>ii. i9.4i. Ta gienfl '^•'ili'itnc- Inibber Ijevaug unb fprndj ^n l)f)n: Setiet, ic^ fuve
t)l]n f)evan5 ,]n cnd), bai- l)liv erfennet, ba§ id} feine id)ulb an l)f)m finbe.
'^Kl'o gienfl 3')tjiiy l)evanc' unb trug eine borne frone nnb pnrpur fleib.
lliib er iprad) ^u \)i}n: iSefjet, SBeld) ein nienid).
(Hohschnitt: Pilatus icüscht die Hiinile.)
a'Mtiti.27, ä4f. Ta ater '^Mlatus fafie, ba>J er nidit-:? fcfjaffet, fonbern niel ein iiroffer
getnnicl Iparb, '•Jhini er liuifier unb liniid) bie i)enbe für beni luikt nnb fprad):
od) (nn nnid)i'ilbifl am btut biefeö 9ered)ten, Set)et l)l)r ,',n. Ta antlnortet
bas gantie Holet' unb jprarf): ©ein hlut foute über uno nnb nber unter finber.
(Hot:sch iiitt : KreazIrniiHtij. )
s>;,iti[). 27,31 Xa fie l]l)n Perfpottet I)atteu, ',ogeu fie t)t)nt ben mantel an;- unb ,iogen
l)l)ni feine fletber an unb fnrcteu l)l)n l)iu bad fie ijfin crenljigcten.
5011.11,17 Hub er trug fein creniie nnb gieng l)inau-- ,',nr ftette, bie 2d)ebbe[ftet
tjeifft, anff (ybreifd; (^olgatl).
{Holzschnitt : Christus irint iiiis Kirit: f/ciiin/r/l.)
5dim9, i8f. ?llba ereuliigeten fie l)l)n, nnb mit Xfym 3iocen anbcr ;,u beiben feiten,
TOnrf.ir,, 2s ^sfiefnm aber mitten l)nne. Unb bie fd)rifft ift erfnllet bie bn fagt : iSx ift
unter bie ubeltl)eter gered)nel.
2 abnmai ju juen ;/ik 'wxad), Sßa-j l)at bi-iui (bnim /) bicjci uuclg nctl)<in (cu'tl)oii /'"l?
3(() cdfyik o laffen. l'uc. 23 (22 /) cdfyil: ^oftauniä nm .j-ij. a fehlt f c \nn
bn§ cdfi/il; S X^uxpcx i/i böriicii c bunic dfi/ik 9 l)niib. SBiib tifiiflctoii bif .ffiiie fuv
^uov /) jni, Pnb jpottotcii jn, inib ipvariji'ti, O^iocivi'iffft ji'iftii (jfljoft bit /) ^lititn (bov ijübcit i/il)
.Uonifl (Silben Siünia, /), «nb jpi'ictm jn nn. ä>nb mimeii bns 9(l)ov, unb |rt)(nBen bnmit fein
.^■^rntit O^oupt f). aiiattl). 27. cdfyik etc. Mnttli.-ci. 27. vi Et gemi lli>.\o ante enni, iUu-
ilebaiit ei, diccntes. Aue Rex iudiuoriim, Kt expiientes in i'iini, uccoperunt arumliuem et
perc.uciebant caput eins Mattli. 27 n i:i bovncn cd/';/k bovnc ( 14 fpvi(i)t cdfyik 53Jcnjrt).
%a in bie .^o^cnfvieftcv tnb bie Sicnov jaljcn, frf)vicn fie, Bnb fpradjcn, ßvcutiicic, Cvciiljiflc.
3of)an. 19. cdfyil: M uid] bng liict cdl''/il: W an bem (/////.• /.'* tinbev. 5J!«ttl). 27.
cdfyilmn •>! Sönb ba cd;/il: Snb bo /' -J'J tjljni] jn c cvcnliinetcn. 3Jiattf). '21. cdfyil:
crucifigerciit. Mnitli. 27 mn 23124 bie in Ijcift Srt)cbbcll"tct, Wcirtje Ijcifjet nnft fibveiirf) Wulciiitlin.
cdfyil: S"')- 19- cdfyihan 20 Ju] nnff cdf 27 june. S"')«"- l'J- S'^ """-'b cdli/il: lefiini
loli.in. I f). Kt im|ileta ma ift fehlt cdfijil: 2'S (jetccfjnct. 9Jlav. Ib.'cdfi; gevec^ncl luotbcn, 'Dlavc. lö. l:
M. Siit^cr? ^nificiinl. ICÜ
'l^tlotiis aBer fd)vei(i ciiu' u6cv)ri)vifft niib fdU fic niiff-J aTiilu\ iiiib iiuiv
neid)ricben : ;\l)cfiiv non ".Uajnvctl), bev Osi'^c» fimig.
(Holssch n ilt : Kren: igii nq.)
Unb eä Umv um6 bic fccfiftc ftiiubc, itiib ftc cvciilügctcn l){)ti. 3f)cfi''5 ^'"'^'- ^*
5 o6cr fpvQ(^: 3.Hitcr Dcrgib Dlm, bfiin fio Itiiifcii niiüt itm? fic tl)im.
Unb Oil)cÜi-^ if^i'fi) akvmnr mit lauter fti)mmcn: 'initcv ijn bcine l)eiibc -»'• a j.;
befcll) t(^ meinen gcift. Unb <\[-: n ba§ gejagt, gab er ben geift auff.
(Hohscli n ilt : Kivuzabiialiiiic.l
Unb fehet, (^in man mit namcn rsoicpl) ein rabficrv, bcr Univ ein gutcv"»' -'^^-on-
10 frumev man, bev Ijatte nidjt bcunlligct iinn l;l)rcn vab unb Ijanbtl, bev lonv
tion ?(vamatliia ber 3uben ftab unb tpattet auffö veic^ CMotte-J, bev gieng ju
'^Mtato unb bat umti ben leii^nam olKt". ""b uam lilin nb. tnicfelt i)lin iin
ein linmab.
(Hohschnitt: Gi'abhgaiiij.)
••■■ Xa namen fic ben (cicf)nam oiM» ""i^ fninbcn l)Tin mit leinen tudjcvn >'M9.«)ff-
unb mit ben fpeceveljcn, mie bic o"^^'" Pflt^i^tn \u bcgvabcn.
G-!' loav abev au bev ftete ba ev gccreul^iget ttiarb, ein garte, unb Dnt
gavtcn ein neioe grab, l)nu nie(d}cm nicmanb l)be gelegt timv. Xafclbv bin
legten fic Si'iciu'n/ ^ic iveit ba-J gva6 nabe Uvir, umb bc« ruft tago nnllcu
-■0 ber ^vhtn.
(lluh^ihiiill: Aii/'ersicititiitj.j
"Jlbcv an bev Sabbatljev tage einen bc-j movgcn-^' frut)e gefd;ad) eine gviiffcOTnuti.2s,i-4
erbbcbnng. £enn ber Sngcf be§ .öevrn fnv Dom f)i)mel t)erab, trat Ijin^n nnb
lual^ct ben ftein »on be-ö grabe-i tliür unb jatU fid) barauff. Unb feine geftalt
J OBetfd^rifft cdf'iji auff baä ;/ik 2 3ol)an. 19. cdfyi/cnm 4 fextn, et teiiubnu
facta' funt fuper univeiljiiii terr.im ufcß aJ lioiä iionam. Kt dicebat mit .5 l'aciunt. Luc. 23. n
t^un. Siice 23. Sa fic in abev gecveiitjigrt l)attcii (.Ijettcu f), tcitctcn jic feine flcibev, Unb
loorftcn (loutftcn nHi"} hai los bavumli, 'Äuff ba§ eifüllcl wuvbc (louvbc (l;/'d) bos aefaflt ift biird)
ben ilJtopfjcten, Sic l^abcn meine fttcibct imtev fic§ geleitet, unb \ibtx mein gewanb tjaben iic bn?
Sol geworffcn. ^!att^. 27. cdfyü: 6j7 ticff taut, bnb tfvad^. Sätet, 3cf) 6eiet^ (befild^ /'
befet^c i) meinen Seift jnn beinc l)enbe (§enb /) cdfyil; 6 ftim a 7 gefagt, Dcrfc^ieb et.
£'uc. 23. cdfiß; expirauit. Luce. 23. »J)i .0 fi^e cdfßk 11 Stvimot^ia cdfifik Stab
bct Süben Oubcn / 1, bet aud^ ouff ba« veit^ ©ottc« rtottet cdfu'ih l'IS Icib S^efu. Suc. 23.
Sa befall) (bcfatt^ /' befaßt 7.) "iUtatu?, man folt in im (jm jn ßlc) geben. Snb 3ofefl) nom
ben Ccib , »nb »idtelt (widEetct i) in im (in dfyik) ein tein Simuanb (Scinrtabt / ). 9)iatl5. 27.
e§ !am aber auc^ Siicobemu^ bet »otmot§ bet) bet no^t ju ^fit\u fomen tnat, unb fitad^te Ü)l5ttf)en
tinb Sltotn »ntetnanbet (ainanbct /'), bei) tjunbett (ifunbcn. So^on- 19- edf/pk 13 Dndonc.
Luc«!. 23. mn 15 mit] inn cdffpk 10 unb mit ben] mit cdf'/!k IS loel^b? c ltie[t^e§
dfyik 19120 »mb be§ SüftageS roitlcn bet 3iiben, bic tocit boä ©tob na^c mar. 3o^on. 19.
rdfjik 20 lefuni. loliaii. 19. mn 22 %m abcnb oOct be§ Sabbat^^ feiettog§ (fcljttagl / A:),
weldjet (mcttic^et f) anbricht om moigen be§ ctften tage? (tag§ /' iteicvtogca yll) bct (be§ /)
Sabbaten, tom 3«atia «Btagbatcna, imb bic anbcv 9)!atia ba§ ßtab lubefcbcn iPnb fi^c, e§ gefc^aii^
cdf;/ik 23 etbbeben cdfV/lk fut] fttm cdfyik 24 Waltjclt r Don bet tl)ur (3f)i'n
dfyik) cdfijik
30»
468 93ctlnid)lcin. 15'2'2.
Imu- luie bcv blilj imb fein flfib UH'ic- nie- bcv irimce. Tie l)iitcv aba cviri")vorfeii
fitv fiirdjt unb irurben als Ivevni fic tob.
(Holzschnitt: Dir Friiiu-n am Grabe.)
watii) 2s,5-7 5(6er bcr G^ngcl fprad) 511 bni Uunbcni: mu'cf)tct ciicf) nufjt, ^"scf) loci?-
biU' l)l:)r ^^tjefiim beu gecrciitiigctcn jiidjt. Gv ift nid)t tjie, l^v ift auffevftmibeii,
löic er gejagt :^at, fompt {)cr unb fe^ct bie ftctc, ba bcr .&crr hin gelegt uuiv,
llnb 9cl)ct fi-iinetl fiiii uiib fagctg fciiicit tuiigcvii ba-j er auffcrftanbeu fei) luui
ben tobten.
tHohschnitt: Je.fKS erscheint Maria Mai/dakiia.)
:<oii. 20, 11 ff. 'iJfaria ^Jfagbalena ftunb für bent gra"6e unb Ineinet brauficii. Spridjt
otjefiiö 511 t)i\x: 'iücib, SIIhIv loetncftu^ äBcn fitd)ftu? Sie meinet. eS fei) bcr
gartner, iinb fprac^: .Söerr, tjaftu l)t)n locg getragen, fo fage mir--. 3l)einv
fprac^: iHaria. la fprad) fic ]u t)t)m: ;:){abbnni, ba-i dcift 'Dlleifter. ;\licfuv
ipxaä): 9inrc mid; nidjt an, -Tcun id) bin nodi uid)t auffgefaren jn meinem
ä>atcr etc.
CHoV.schiiiti : ,/(;.s((.< leigt sicli Thonuis.)
:?oii. 20. sei. llnb über ad)t tage loaren abcrmal feine inngcr brennen nnb Il)oma-j
mit i)t)n, ba fam .^ficfu-j ba bie tl)ur licrfd)loffen toar, trit mitten ein nnb
fprid)t: m'ibe fei) mit cnd). Tarnadj fprad) er ]n 2l)oma: ^Keidjc l)ev bcincn
fiiiger unb fit)e meine l)cnbc, nnb rcid}e tjcr beine Ijanb unb lege fic t)nn
meine feilten, nnb fcp nidjt nnglcmbig fonbcrn glelnbig.
(Ho!:xcli)iilt : Hiiiunelfulirt. )
OTnti. IC, u-19 Unb ba fic ^u tifd) faffcn, offenbaret er fid) nnb ftvafft t)l)rcn nnglaloben
nnb fprad): ©e'^et l)in pnn alle Inelt unb picbigct bav Cniangelion allen
1 erfc^radcn cdfijik > njovcit cdfuil: *J)latt^. 28. cdfylJcm. 4 fpra^] antroottct,
»nb fpratf) c(//ji/.- 6 fifjet ,2 §6rv gelegen ^at <-(i/;///.: r eilenb eiZ/.'/iVc- jaget eä «//y;/.- fei)]
ift cdf T'jS dicitc difcipulis eins, qui.i l'iirre.xit vi occe praredit uos in Gaülffi.im, il)i eum
iiideliitis, ence prse.dixi uobis. n s tobten. Siib jifje, 6r loirb iuv Iviot /') cuc^ (jingt^fn i""
©alileom, So »oevbct jt jn fe^en, ©itjc, 3^ ()Obä eud) gejagt, cdfyik ffllott^. 2S. cdfifikmn
10 üHabalena ;/ fcldi um brouijen, k. cdi/il- barouijen, !C. /' 12 fptad)] ipvi(f)t ju jm cdfyik
12:13 mir, ido (roa /) fjoftu jn I)inge[egt, fo reit i^ in ^olen. ©pvictjt ^tjcfuä ju jv, 9)!ovia.
%a toantc fic fic^ »mb, tinb f(ivtc^t ju rAlfyil- 1314 Sfi-'irfjt Sflffu-S ju fr cdfyih- lö etc.]
®e!jc aber l)in ju meinen 3Jrubern, Bnb fage jiicn, !^äi fave anff ,iu meinem äSatev, »nb ,iu eloreni
Safer, JU meinem Sott, bnb in ewrcm ®ott. 9Karia 3JiügbaIcno fonU't (tömpt d;/!IA trnb »cv--
funbiget (»erti'inbiget dfyil.) ben 3Üngern, 3d) t)ab ben ^iGrrn gejefjen, unb iolc()s (jollid)? /) ^nt
er JU mir gcfagt. ^o'ion. 20. cd/}/ili \':ule autwn ad IVatrcs ineos, t-t die eis. .\fccndi) ad
patiem incuin et patrem ueftruni, Denen nienni et Deum ueftruui. loliaii. 20. mii i.S' ba
(am] flompt cfStompi dißk roatcn, »nb cdf:iil; li) fprac^] fpric^t cdfi/ih 19130 beinen i beine /. )
finger ^er cdf>/il.- 20 5anb Ijer, Dnb cdfi/ih 27 gleubig. S^omoS ontluorlet, »nb fprad^ ju jm,
9)!ein §Srr Bü mein Sott. Sprirfjt 3f)fiii3 3" j'" , Sielueit bn mid^ geieljen fiaft 2fjoma, fo
gleubeftn iglauift bu / i. Selig jinb ijeinb/), bie nirtjt fc^cn, »nb büd) gleubeu (glauben /) '^('//yi/.
K( Ipondit Tlioinas, et dixit ci, Doniinns mens et Deus mens, Dicit ei Hiefu.s, Qiiia iiidilii nie,
credidifti, Bcati qui iion uideruiit et credidernnt. n S"^""- 20. cdf</il,mn 23 3" IfB'/
2a bie eilffe (Slilff f) ju cdfyilc fid) 3f)tiui, »nb fd^ott cdff/il- 23;24 »ngtamicn »nb jreä
l^ct^cn Jfftigfeit, baä (»nb f) fie ni^t gcglcubet (gcgtautct /') Rotten, bcncn, bie jn gefefien
Ratten, ouffeiftanben. 5Pnb jprac^ ju jnen cd/'i/il-- Guangetium i/il. aßet cd/'nl.
34. ?utt|et-3 'iJaffional. 4r><l
cvcnturcn. 41Vt glciuBt uiib flctnufft )üirb, bcv linvb idifl, 4lVv abcv iiidjt
glch)6et, bcr Unvb tievbampt.
Hub bei" >öcvr iiad) bcm er mit l)t)ii cjevcbt Ijottc, umrb a aiiffi^cnoiiu'ii
i}eu l)l)mcl uiib ji^t jur ved;teu l)anb WotteC'.
ö (Holzschnitt: Anst/itßunri des lieiluieii Geistes. )
l>nb aU bcr tag bev '4>ftn9ften erfüllet loor, liuiren fic alle einmütig 511 im- ■:. 1-4
[)auffe, llnb tl gefc^acf) fcf}ncll ein braufen l'om ftl)mel ai-i eiiiec' gertaltigcu
roinbcv, lliib man fatje an l)l)n jungen ',nrteilet al-^ Inercu fie fcunig. Unb
er fa^t fid) auff einen iglic^en unter l)f)u, llnb lourben alle üot bec- lieiligeu
lu gctfteä llnb fiengen an \\x rebcn mit anbern jungen.
(Holzschnitt : Taufe, l'redifit und Abendmaid in einer Kirche..)
Sic o6cr gicngen auv unb prebigtcu an allen orten, llnb ber .'öcrr iNain«, m
IwirdEet mit l)t)n unb befrefftigct ba-j Imut bnrd) mitfolgenbc jeicf^cu. 'spetruä
iprac^: Tl)ut 6uife unb laue fid) ein iglidjer teuffen auff ben uamen ;\liefu5U'n -.',39 41
li (5f)riiti jur iiergebung ber fuubc, jo merbet i)l)r empfal)eu bie gäbe bec- l)eiligen
geiftc-3. Sie nu fein luort gerne annamen, lieffen fid) teuffen etc.
(Hohschnitt: Christus (ds Weltrichter.) '
ol)efu-5 fprad): ';!)l)r merbet fe()en be-3 mcnfdjen fou filjen ]ux xtäjknmm.M.t,*
l)anb ber frafft unb fomcn mit bc§ ()l)mel» motden.
■M Sl?eun aber be-J menfdjen fon fumen tnirb Dnu feiner fierrlitfcit unb aKeD.'atin. ic-i?
l)eiligc (Jngcl mit i)l)m, Xenu tuirb er fitjcn auff bem ftuel feiner l)errticfeit,
unb iDcrben für l)l)m üerfamlct inerben alte uolcfer llnb er mirb fie rou
cinanbcr fc^ciben etc.
I SBer ba cdf'i/i/c jclig iBcvbcu cd/'yik 2 6ctbamt)t »ctbeii (etc. iV.) cdfyih o ^M /
oufjgc'^aicn cdfyil- 4 @otte§. Tiat. 16. cdfyikmn 6'J ju ^Quffe] 6e>) cinanbcr cdfgik
8 iDinbcS »nb erfüllet (erfüllet df;;iIA bo§ gon^c §bu§, ba fie faffcn. S'nb cdfyil jneu bic
cdfyil, 9 fc^tc cdffil.- fe^et / 10 leben] Jjrcbigcn cdfyil: jungen, noc^ bem bcr ®eift jnen
go6 ouljufprec^cn cdfijih Slct. "2. cdfyihmn 11 die drei leisten Ahschnitte stehen in l:mn
in der Folge 3. 1. 2 Holzschnitt : Landschaft mit Aposteln cfi/ihnn 12 ortcm c
131 14 geilten. 3)ior. IC f etrui fprad^, So toijfc nu (nun /') ba§ gan^e ^aui ju (511 fehlt /.) 3irocl
gcWU, bol ©Ott biefcn 3cium, bcn jr gccrcu^igct T)a6t, ju einem .^Grrn »nb 6f)rift gcmadjt ^ot.
Sljut cdff/ilc 16 Seifte?. Senn (2ann /) cud^ (crocv il) »nb Oucvn flinbern (cWcr ßinbcv yil)
ifl bo§ (biefciV) SBcr^eiffcn 1 i'cr^ciffung /.), bnb ollen 1 alter .</i7) bie ferne jinb, SBctiljc ©ott onfer
§Crt erju (^crju f) ruffcn mirb. 2ie cdfgil: sc. ?lct. 2. cdf(/ll:mn 18 fprod^, l'on nu
(nun /) an Wirbl gcfc^c^en, bo§ jr fe^cn ttierbct cdfrjil; 19 Ijonb fehlt cdfyil- jnn bcn
SBoMcn be= öiniclä. cdfjil: aRotlft. 2G. cdfgil.mn 22 alle SBötdcr »crjamlct Werben cdfgil-
23 etc.] gteid^ o[§ ein (ber //i7.) §irte bic Sd^ofc ton bcn Soctcn fd^eibct, SPnb wirb bie S^afe ju
i-fiirt bie Sd§afc jü /') feiner Siechten ftcllcn, »nb bie SJoie lur Sindcn, '.(. cdfgil ^iattfi. 26. c
•Blatt^. 2h. dfjihnn
X'l 10, .'.
470 SBctbüdjIciii. 1.V2-2.
(Hulz^chnUt: AKüSeiiihiiiii der ■liiiii/tr.l
i'fiuMü.iM. Unb ^\fic)ii-j ipvciif): CVlict l)in \m\\ nllc Hielt uiib piTbiftL't biVJ (i-uaiu\c=
lioti aUcit crcatiircii. 'iC^Ln• f^lcubt unb ivtaufft luivb, ber fot jdig UH-vbeii,
'i*oev iibev nidjt i^IcUi&t, bcr iol licrbampt Un'rben.
'^^intm .nnij. V)!)!- buliu ift aiiÖLViiuini im nllc luclt luib >)f)r Univt nii &
bi'v liH'lt ciibc.
[85 /»r'A //| •13fiiijt.: imö ■^ctfüunuMii.
Ü'iii ijemciiu' lu'idit iiiib bitt iiinli nc r cj r b luuj bcr jiiuboii
iiiib itinb ein Ohitjeltg leben.
3(51) cuiiiev jüiibigcr iiieiiid) bcfcnne beut l'lUmerfitigeii Okitt biivd) ,,V'i"iii "*
('^bviftiiin meine maiiii]faltif(e fünb nnb inlfevtitv nbevtrettuiit] feiner l)el)lii^eu
ijebot nnnb |eine>> ciotlidjen luiUen;, Uield)e fid) in meinem fleifri) gebanfft
bähen nnnb un ,;al movben feinb iilo bev Scinb om l'ieev. mie ein nntveglidjev
Inft iinb fie mir inl yi idjU'er Umrben, barinn id), nd) («ott, bifi biebcr mid)
bem millen bey J^-ürften bijer Unit gelebt bnb nnb getbon limo meinem fleijjrf) i5
nnb biifen Inftcn bat mbUen gefallen, in el)tel{ebt meiner gcbanctcu, in
nnnuliiiitebt ber Uuirt, in tmbebt ber Uierd nnb bliiibbeit nu-ineo bcrtjeno, in
eijgner lieb mein felbft, in gebidjtem fd)ein ber friimbtebt nnnb inn gefevbtcm
tobtem gUinben. 'Jindj bem tri) ben liften nnb eiiigebnngen beö bufen gel)fte5
nnb ineiuii flcljfd)':; inn ernft nie Iriberftrebet, fnnber ben felbigen ,511 tanfent -»
malen mcr mcber beo bcbliiV" gcl)ft'-' gotteo mciiu-v .V)errn trcUiev mavnung
nnb einfpredjen gcbord)et nnnb gefolget biib, llnnb mic id; alfo ben aller
beften yfatt) gottee bcrarijt, feinem l)el)ligen namen genm-eret nnnb er,-iiiriiel
babe, fo iftö mir lel)ii nnnb rcUn-t mid) imn bpvl'xn.
Xielnebl aber nnn bie gereri)tiglel)t Cinitteo biird) ben gUmben ,\efn -'•
(^"Ijrifti in alle nnb nber alle menfd)en, bie ba glonben, ift gcoffciibavt, alfo
baci alle menfcben nmb fnnft gered)t gemnebt Inerben bnrd) bie erlofnng, bie
ba ift in ('»briftu 3^1", Uu'ldjen ber XHllmed)tig Oiutt allen menjebcn fiirgefelit
bat ]n einem gcnabenftiil bnrd) ben glnnbeu in fein bi'tjligeo blnt: So fnnune
id) armer fiinbcr b<-'i'it inn ber ,^el)t ber genaben nnb barmberljigfebt nnb bit :"'
Oiot meinen .sperren, ba-j er mir loiill einen reel)ten Unirbafftigen glanben geben
bnrel) Oicfum ('>l)riftnm nnb luoll mir itmb feinet Uiillen alle meine fiiiibe
bcrgcben, mid; bcv nerficljern nnnb luni tag .yi tag erneloerji inn bem finn
•J,:j GuatlftcUum '////(/. .'; allcv J'j:/. üUov bn (■(////'''■ )»( (elcu.io ■!)] luivb cdfifil.
4 tucrbfii. Sic .Stitljf» nlicv, bit ba fcilfloii loorbcn , bcncii, bie ba gtcuicii, (inb (jcinb /') bie,
^)im iiifiiicm Jfameii tucvbcii fic Jfufct austicibcii, *J)iil ncluon Si'naf» xthtn , Sdilaiuii'u Hcv--
Ivcibcii, %\\'b fo fic dluaS toblirfjo (tübtüdjS dfil.] tvinrtoii, luirbä (wirbt cv / ) jiicii iiirijt frfjabfii.
*.Hiiff bif .Uvanrfcii locrbcn jic bie (jciibe (4icilb /) Icücii, jo luivbS icffcr mit jticii lucvbcii. cdft/i/.
"•Max. IC. cdfyhiin r, 19. 3vf Sdjnuv flcfjtt fgcct /) an's alfijd.- ^.'nnb rdf Vanbc :iik
lüOVt] TCbe cdfij'dc
35. tBüdp imb Sciformchi. 171
mcine-S l)crl?cn-J, niiff ba-j \ä) bcfti'iibifl inoß Dcrhitini alh- (-(ütdiic iiiib lucltlidje
ficgivbcu, ntcffifl, iiucl)tciTii , lU'vcdjt, fviimm, fcüicf), (ifl)ov)aiii , (\i\tiuT,, inilb,
',udjtiö luib beiiii'itiii jd) uiiiib nad) bi'in Unllcii iv^tti'-^ i'i'i iciiicv flotlirijcii
fordjt aEt)ie nuft bifem jamertnt leb. bao id) ber Unit, dllni |iiiibni imiib
.". miv idb-i nlfo ntifterO, bamit id) bcr lüfiiiifft mi'iiu'v Vtcni'u iiiiiib .VieljlmibC'
ocju (5l)vii"ti mit ijuttcv s]enni3idjafft iiiib fvölidj enoavteii mt'ijc. XHiucii.
(Viii aiibevc fiivlic '-^cic^t.
•'Ößvr Ch'!" 6i)vifti", ber bu bift ein el;m3ev iieiunbrnndjev bev lievliniiibleii
geluiffen, älMv nvmeii bi'ivfftiivn füiibev iiin yiuevfidjt beiiier c^ute uiib flunbcii
'" ftellen biv iiui i^emeiii fi'iv beii tui|cn luiiim iinfcv-:? l)i'rljcii<j mit aUeii iciiu'ii
»uiirlicln, aften uiib fn'id)tcu, nurf; mit oll feiiiev friimme iiiib UiiiirtVleii,
luc(d)e bu all luol lueliiiett iinb fciiiu'ft, e« iel) an itiiu'i1id)eu bec^ivbcii inib
iVbaiirfen ober inii eii|icrlid)eu uuivteii imnb lucrrfeii. lliib Inttcii uiifcvv
nvmen Devmogeri'^, ob mir aiid) etliuio nermoflcii ]ü bitten, bu uuilleft ßuebiiv
IS Iid;en anfer fteiiien bevfi befd)nel)bcn , fuv ba-j nit ein nelueJ idjaffen, baryi
mit eim neluen gcljft begaben, mit beinev bijmlifdjen i^ennbeii iafft, nnb hm
iVl)ftltd)en loofjerbrnnnen bei^ieifen nnnb nctjen, anff bn« bie innerliche flifft
nniib iafft be-? flelifdjec' anfjcjetriidnct, bem alten menid)cn feinen c^anf\ abgelei)uet
nnnb nnfcr lierl; nid)t etnit^ borner nnnb bifteln ,;n ber bellen, fnnber flel)ftlid)e
-" frndjt in bcr (]eredjtic]fel)t unb bet)li3fei)t bringen nuig ,]nm einigen leben. Vlmen.
3u Wott bem unter ein gebfit.
U(fimed)tiger Wott, l)i)nu'lifd)cr imter, bu Idjüpffer bbiuel-ö nnnb ber erben,
ob lüir tool nnci unmirbig befinben bid) ]u bitten, fo beluegt unno bod) beine
groffc barml)erlugtel)t unb nnfcre not, baä toir on unterlaß bid) ,511 bitten
-'S urfad) gewinnen. Unn-? tröftct auc^ beiu 3lUnu-d)ttge gntigfeljt, aufs luetdjer
bir nid)tc' uumuglid) ift p'i geben, (•:- ift bir nimmer ]n fet)Uier ober ,yi uil,
gütigfeijt allen glaubigen ]n beloeljfeu. 2arumb 0 uUnu-djtiger fd;bpffer, eluiger
gültiger ÖJott, t)^mlifd^er Datier, ,ieül)e uns in bid) unb gib unä beincn lieben
fuu ,^efnm (>l)riftnm unfern l)el)lanb im l)el)ligen gebft nnnb im red)teu glauben
3" bcä berljenii ,5U erfeunen, baburd) loir bao eloig leben l)abeu in bem felbigeii
beinern ©un ;Osfiu 6t)riftü, unfcrcm .söerreu. '.Jlmcn.
3fi Wott bem fuu, (51)rifto unferm .s^erreu
unb .vielilanb ein gebät.
AÖCh-r ^Vfn 0"tirifte, bu eljuiger einiger fuu ©otte-J, ber bu nmb unfert
35 lüillen bift nienfd) Uunben, auff ba§ bu unS jü @ott bem bater fnreft, ber=
balben and) ',um ooter gangen imub ]\i feiner redeten gefeffen bift: iH'rlel)l)e,
ba-j mir burdj hm glauben im l)ei)ligen geljft bei) bir im l)i)mlifdjeu mefeu
472 aicttnid)(ein. l?>'2-2.
ici)cu iiuiib nad) biicm cUciib mit bciiiev flavlici)t inndc^cbnt bei) biv cluidlicfi
lilci)bfii mögen, Ter bit mit Ckitt bem luiter uiib bem lieliligen iieilft Icbcft
iiiib l)evv)d)e)t ein amver (ijott ,^u croiiieii ;,cl}teii. '^(mcii.
3u ©Ott bem lieDlifleu c[Ci)it ein lU'l-H't.
Aii^m l)ei)liivr gelift, bu einiger tvoft aller bctrul'ten, ein redjter lerer
ber iuarl)cl)t unb ein brcnncnbc' fcür bor gotlidjen lieb, ent^iinb nücv bittenben
berhen, nnff bao fie mit nnanfiipredilidjen ienffhen bitten nnnb erlaniienn
Wot ben unter bnrd) C^briftnm in beiner trafft 3nerfcnnen, in bein erfantnnv
]n nemen nnnb bao int umren C5l)riftUd)cn leben beUiel)icn mögen, bnrd) beu
lellH'n nniern ■'öerrn Ou'i'nn b'briftnm. 'Olmen.
Ihiib luare BnB nnb ]iifniifft bev ret)rf)o Wotte-?
ein gebet.
C linier ■V)err nnnb 0)ott ^\eju ^"bi'ifte, ieintemul uonn bir ,',euget bie
l)el)ligc id)rifft, bao bn in ;^eiten bcine« ampt-J unfcrer fcUgfctt felbft bic bnf}
nnb ,5nfnnfft be-J vcic^ö ber fjljmel geprebigt nnb nad) beiner auffcrftcbnng baft
gciogt , (y-? bct l)e fein muffen bao bu leibcft nnb nm brittcn tag Pon ben
tobten anfferftiiubeft, unb bao bie bnf; in beinern namen Herfnubiget luürb
unb fergebung bcrjünbcn: Xavumb mir annen jrrenben abgeferten mm Wott,
bie mir fil',en im fiiifteruuc- unb limnbelen in begirben beo flel)fd)ec-, tbnn nad)
avt bifcr loelt, lim-j uiifevem flel)fd) nnb gemnt und gefeit, bie mir ferr fiiib
iHinn ber bnrgerfd)afft bcinee rcd)ten fsfvael'S nnb fvembbling bei) feinem bnnb
unb lufageu: .''-ilMr fud)en an nnb bitten bid) in inugliriier bemid , bov bn
bnrd) bie miltigfel)t beineo gel)ftec' nu-J ,;n beinern imlrf ermelen nnb auffiiemen,
nn-? in jm ',inn gcl)ftlid)en ;\frael crneUiern nnb ^nr büfj unb bcfferung tuibcr
gebercn Umlteft, babel) unc' beferen unb ^n bir mit cim ernft unb eifer nnfers
bertjen .jicben, ba*? mir alfo auffböreu mögen inm ben liiercfen be-j tnbc-j unb
bcv finfternuc-,
^•^erftöve and) in nn-? bao rcl)c^ ber fiinben, bentpfie in nuo bie begirben.
gebanrten, Ivort unb nierrt beo f(el)fd)e-:: nnb feineo gango. ;lfid)t auff nnb
ftell uno ',nr befferung unb buf; imnn unferen Pöfen Inegen nnb manblen.
ynJ5 unfcre gliber bienen ber geredjtigtcpt \nx beiligung. ÜH'rIcbr)e bn« yinemen
in allen guten unb bir bebeglid)en mereten mit nberflnfi. bnntit loir nid)t im
flepfd) leben, fnubcr uon allen beffelbigen beflednngen nnb macfelen ablaifeu
uunb nlfo inn bein rcid) eingefald, bni; mir bnrd) bie Pergieffung beiuci? tbeuren
bliitv (bnrinn bu rcpncv uunermaud'elte-j l'nmlein uuni? geUiafd)en [)(\\t) bic
nergebnug nnferer mnnigfeltigen grnffeu funben erlangen mögen, l'lnien.
3.1. Seid)! uub «Setforincrii. -\7:\
Sil bev licliluic'i Tvcl)feltigeit ct)uii'ifel)t
Piub einen uiaveu flfnuden ein flefnit.
C 'ü(lhnerf)tii^ev 6avmlierl!irtev Wt't , )tf)iipfev l)i)inelc' nnnb bev eiben,
biclocljl bu unter allen erentuveii nuB rtvoijev i^utte ollein beii ntenjeljen biv
5 ,5um gottlidicn 6ilb gcfd)affen haft, anff ba-j ev burd) bcin niittaglidjev cluigeC'
ivovt, burd') beinen eDnigen 5un ^\efnm C^'l)viftnm int lieliligen geifte anjV
gcmnftevt Don oben l)evab loiber geporen, geben'cvt nnb an|5 bifem jrbiid)en
nevgengtlidKn leben in ba§ gotlid) etnig I)l)mliid) leben ge.^ogen nnb anfj gnnbeu
eingcfürt lonvbc, Tavnnib bu beffelbigen beine-j Sun» nidjt üeiidjonet, fnnbev
10 in für alle nienfdien in bittern tobt gegeben, auff bao, )oer in jn glaube,
nic^t öerberb, junbcr l)ab ba^ eluige leben: 2o fumnien wir arntcn menldjen
r)eut für bein angefid)t, flagen bir fo Dil tüir l)mmer mögen nidjt allein bcn
groffen Unglauben, bie elienb blinbf)el)t nnnb bermeffeue nnltiiffenl)el)t nnferv
lierbofeten berlienä, funber bac- mir and) foldj-j gar nieljt luiber ]u Ijerlsen nemen
15 noc^ evfennen mögen, ja eil mcr, bao luir unfern Unglauben für glauben
lialtcn, iinfere blinbbelit für ba-? lied)t ergrel)ffen , bao flel)fd) für ben geljft
auffblafen unb xnn fnntnia ba-r-, loav fanni ben minftcn fd)eiu bat 0)6ttlid)er
binger , für ba§ beft luefen unb für beine linirtiel^t oufägeben , babel) auc^ fo
firfjer cinl)cr faren on alle fordet, gleidj ob inir mit beut tob ein inmh gefd)lagen
:o nnnb mit ber l)cll ein abrebe gemadit (luie ber ^4-H'opliet fagt), ja gleid) ob^f'^'*''*
mir ben l)l}mcl fd)on eiugcnummen betten unb bot bir bie aller bcften loeren,
fo cc' bod) (ad) ©Ott) nnfere frud)t, untugent, el)gne lieb, rad)fal, nel)^, grl)mni,
l)orf)mut unnb bie gleifiuerifdjen türf bec< bbfen leben Inol auf?lticl)fen, Urne- mir
für ein bäum fein mögen, Tarburd) mir bann nnfers unglanbenc', beincc'
» groffen jorn» nnb ernftlid)en gerid^teS billig folten nber.jeügt mcrben. 3^05
bcrl;, ift tatt, bie mare lieb ift ganii lievlofd)eu, alle gute nnb gebult ift
Untergängen. SBir baben nid;t allein fein ernft ,',u beinern erfantnn-j, funbev
e« ift aud) unö alle» jü toiber, ma» ba» gel)cl)mnu5 bes maren glaubeno
anlanget, ma-i bein gotlid) mcl)fil)el)t , l)l)mlifd)e guter nnb emigf; leben
■M erforbcrn.
2l(^ !bext @ott erbarm bic^, bn brunii ber barml)crl3igfel)t. Va]] abgeben
auc' beinem mnnbe ba» mort bc» gtaubeuv, fd)aff neme oren unb berljeu, bamit
mir baffclb üon bir boren, i)erftel)en unb bemaren, aud) im gel)orfam beffclben
an unterlafj manbeln nnb ba» cmig leben f)aben mögen. Sann e» ift l)e
a:. foldjcä mort nit^ti? anbers bonn bein Sun, bein mel)f;l)eit, flerd'e unb arm,
uufer -öcrr ^"\cfu3 (5briftn-^. v'lmcn.
C 0»i-l"ii C5l)rifte ber l)erluig ber eiuigen feligfeljt, meldjeni ber initer allen
gemalt gebenu ^at ,5Ü c^nem aufetei)ler ber l)imlifd)en guter unb Jvc'ivirf) bec'
maren glaubenä gefel.it bat, befud) un-j bnit mit genaben burd) beinen I)el)ligen
*'< gei)ft mit ber einmirrfenben frafft beiner aufferftcl)uiig uon tobten, auff bn0
18 btintx b
474 a3ft('ücf)leiit. 1-V2-2.
nur bi'incc! Icljbcu-?, bliitlicrgicffeiii?, ftcrbcii« uiib aiiffevftcl)cuc- im rtlniitu'it
iiniieffeii, ba biird) Uiir bie iicrcd)tii-(fel)t bf-J glautieno, bie bii jclb« bift iiiii
nücv (.'»iotjeligfi'ljt ciupialien luinb mit bni moviti'u bov (-(Inulicu'j ,511 einigem
pvcijfe bcineä I)l)mlifd)cn S^atcvi? (ic,5ciigcn moöcn. 'M) .s^crr ^sefu, [tcl)e nuff
uiib bcfcfiuti bein Hole!, äöolh'ft bcm Satl)aii iiidjt .]uhi)>n, ba6 er fi'iv beu
limvci! g[aiibcii ein gcbid)tcn nHil)ii auürid)tc, fiivv ledcnbigc liuu-t ein tobten
lnid)fta6en einfiirc, fiiv bie geluißfdjafft einen jlnebifel, ja bn-J finftcntnc? für
ein liedjt anff locrffe. (5-rlmrme bid) nnfev, O'tjrifte, er',el)ii beiit lierrliiifei)t
imnb bie frafft beineci (jetjliijeii gel)l"t-:;.
O bu I)el)li9ev gcljft, ein töntt mit bem Unter nnb bem jnn in mnd)t
unb eeren, bn troftcv aUer in Öbtt betrübten l)er^en, ber bn bift ein Öielji't
bec. gtniibcnv, ber liebe, bec; liedito nnb nlter •'C')l)mliid)enn gabenn: fnnune
mit bem Ijetien glrtn|! (iijottlidjer flcirt]Cl)t nnnb bringe biv:. l)l)meli)d) lied)t
beo gtnnbcnji inn nnfer gcUnjfen, babnrd) mir nnfern nnglanben nnnb
iintiniienl)el)t nid)t allein erfennen mögen, fuiiber and) gnebiglid) baoon
entlebigt nnnb mit reid}em luUligen Derftanb 0)ottlicl)er tueljfetieit in ber
geloi^fd)ajft bes tnaren glanben-? nmb (^tjrifti luiEcn begäbet nnb erfiiUet
loerben.
ÄHipne uns mit bem id)itt bec^ glaubend imr allem fenrigen gefd)of; nnb
unitiimigfeljt bc-j argliftigen böjeu geljftes, baj mir gefterrft loerben im Merren,
einen 9{itteiit(fjcii tampff be§ gcinubenö fempffen, be« ©atl)an>3 ^Heid), bife Unit
unb alte feinblidje ant"rf)(eg ntierUnnben, '^Inff bao Uiir ,iii leljt bas enb beo
glanben-j baruou bringen mügen, baS ift bie jcligfeljt ber feelen unb ba-J einig
leben. \Hmen.
Umb ,^ünomen nnb beftanb im redjten glauben ein gebat. i's
SlÜmedjtiger cloiger gültiger C^iott uniib .öerr, ein imtter unfer» .'perreu
Csefu C'>t)rifti beinec^ elmigen geliebten funö, loir bie loir etlnan abtrinnig unb
beinc feiub in unferm finn, in uutugent nnnb biifeu loercfen geloeft fein,
luelcfje bn nun oerfonet l)aft iiui bem leljb bev flel)jd)S beS felbigeu bciueö fituu
biird) ben tob nnb Hon ber finfterunfj ,\n bem lounberbareu lieel)t beiner m
lierrligtel)t im glauben l)aft berufien, onfi boo bn itnc. al-:; tinber bes lieditcä
l)el)lig, on luand:el, nnftreftid) für beiu angefieljt bringen unb ftellen modjteft:
iiyir bitten bid) betliri), bn loolft nuy uieren bein gnab nnb bno fleiu ange;,nubt
ferljlein be-j glaubeno bmmer Ije mer burd; beiu gottlidje frafft anffblofen,
baö ein breuuenbo feur baraufj Incrbe, anff baö luir in einem Irareu glauben x-.
bel)alten bariuu yinemeu uunb anffloarfjfen, bo-j luir gegriiubet, ftatfeft nub
uubelueglid) inn ber l)offuuug bec? einigen leben-J, lueld)e biird) bein (vnangelinm
Uertimbigt ift, beljarreu nnb befunben luerben , Turdj beiuen fnn „sefuiii
(5t)riftnm unb unfern \ierren. '.Hnu'ii.
35. 3<ei({)t= imb SSctfoimdii. -17')
llinl) bii-3 cvtiintiui? G^f)ri[tt jn Wott bcm luitov
ein gcbiit.
5t6fi .söcn-f @iitt, '3lÜmcrf)tiiicr ()l)m(ijcf)cr imtcv, bicuicl)( bii bcincii fiui
^scjum Gtjviftiim auß grunblofcr bavmfjcrijigfcl)! 511 einem initlev, fniipvccfjer
.s unb eiiuigen lu'vjoner ^Unfcfjen biv unub nii-j Ijaft furtVlteUet, buvd) jit nlle
c\mh unb t)avm[)erljirt!cl)t belüeljiet unb bie liljml if djen frfjel', be-3 cluigcu lebeu-:?
auB]iitel)Ien uevfprodjen, inn bem fo n Hon bir ino f(el)irf) oufiflcfanb ift nteufd)
moibcn unub l)at ben bittevu tob mnb unfercr erl6iun(:< luiüen gelitten, fein
bhit jn ber Uergelning unterer fiinben Hergoffen, narf) bcm er aucf) buvrf) beine
lu göttliche trafft unb med)tige fterd; ift anfferluecfet unb ]u beincr red;ten in-J
I)l;mli jd) ineieit gefegt toorben, ben I)cl)tigcn gel)ft, fo er empfangen unnb bie
gaben beffclbigen über allec- gläubig flelifd) aufr,ngteffen: So fummeu beiit
mir arme nuluiffenbe menfdjenn, fdjreljcn ^u beiner initevlid)cn liebe, bie bn
gel)obt f)aft ^ii allen auffcrttjelteu inn 61)rifto, el)e ber inelt gvunb'ift gelegt,
15 bn UHilleft un-3 geben ben gepft bev liiel)f;f)ei)t unb nffenbarung 'jum crfantuuf;
beffelbigen beinetj fun;- unferc- §erren Oicfu ^l)rifti unub bein felbft burd; jn,
ha5 lüir bic^ ben üater im fun unb ben fun mit bir bater im f)e^ligcn gcljft
ein Öott unnb 'öcrren erfcnnen m6d)ten. &ib eiieurf)te angcn unferer
berftcntnufj, auff bae mir marbafftig fel)en mögen, mie loir gnebiglid) anfj
•-"I ben finfternuffen 3U beinern Uninberbarn lied}t bernffen merbcn, 'iL^eldjec- ba fei)
bie l)offnung foldjeC' bl)i"lifrfK" beruffö unb mcld}c§ fei) ber reid)tl)nmb beo
bcrrlic^en erb§ in beineu beljligcn, unb meUidjeÄ fei) bie uberfd)menrflid)c groffe
beiner niad)t in allen maren glaubigen uad) ber murcfnng beiner med)tigeu
ftcrcf, bie bu gcmnrdt t)aft inn ^l)rifto, al§ bn jn bon ben tobten ()aft auff=
•-■j crmerft unb ,^n beiner rerf)ten im [)l)melifd)eii loefen fil'.en laffcu unb t)aft jn
iior allen bingen ;,um l)anbt ber gemein geben, meldte ba fein lei)b ift. i>ev-
lei)t)C uu'3 einen maren tebenbigcn glauben, baburd} mir auc^ jm ünget)efftet
unb gliber feine« lel)bc' fein mögen, bamit mir alle fülle beiner gottlidjen
gnabcn fdjopffen unnb bir, beiner gutte unnb barml)erlugfei)t aUjeljt bancfbar
'" bcfuuben mcrben burc^ benfelüigen ocfmii (il)riftinn unfern .'öerren, ber mit
bir lebtt unb t)errfd)et in el)nigfel)t be-J l)cl)ligen gelifteo, nun unb eluiglid) ou
cnbe. l'lmen.
3ii Wott bem Sun.
S^'ir fei) lobe, prcl)t5, band unb cer, 0 Öerr 3efu (itjtifte, ber bu alle
X. uufere burfftigfei)t auf bid) gclaben f)aft, ben bittern tob umb unfcrt luillen
gelitten, geftorben bift am (ireul^, miber aufferftanben unnb ,511 l)i)mel geftigen,
uu-3 armen biirfftigen menfdjen mit beinem t)l)meUfd)cn uater iuüerfbneu unb
beinen l)el)ltgcn gci)ft mit ,5utel)len .jur gemeinfdjafft ber l)l)mlifd)en guter unb
be» emigcn lebeni?. Tic mel;l bu uns and) in ben tagen beiue-j ik\)i<i)5 ben
40 Pater in beinem namen daft ^n bitten befoll)en, fo fummeu mir l)eiit 311 bir
476 a3ctbücE)(eiii. 1522.
mit unjcvcn begivbeii, uneuuil iiiijcr IiihI;, iiod) falt, luiicv c^ciuut .^erftvcluct
iiiib uiifev gan^cf mcnjcl) (nd) Onittl nod) nier bift'u 5ci)tlirf)en bingeii aiiljoiiget,
bnnii bno tinr iin§ nad) beii l)i)mltjd)cii gutem iiub ga&cu criiftlid) feuctcii,
iiber iiuri) bid) ber maficu, >ine cS tnllidj fein foltc, im gciiilieii glmibcu bitten
imb (iiiruffen m6d)teii. Tu liuiUcft lieüt, 0 gütiger ^ui". für m\-i fteeu, 5
unieve fdiniad)c\)t erfüllen unnb nuc- armen nnUiirbigen ereatnren crUierbcu
bao luir beiuen l)el)ligen geljft auf; gniiben erlnngen. Uu'ldier uno nnfer l)er^
t)crneiiH\ in betner lieb entjünbe nnb in bein unb beine-j imtere erfantnuv unb
in nlle niarfiel)t füre, biio mir nllt)ie in g6ttlid)er lieb nnb ford)t nll',ci)t leben
unb bidj inn allem unfern fnrnemen al-ö unfern genebigen Ünitt unb Ferren i"
ftetv lun- äugen liafaen, Ter bn lebeft nnb f)errf(I)eft mit Wott bem imter iiin
ei)nigtel)t beo liel)ligen gelifte-:^, nun nnb emiglirf) on enbe. \'lmeu.
,8ü Ö)ott bem Ijeiiligen Oh'iift.
.Viä^ntm liet)liger gei)ft, bn einiger troft aller betrübten, bn geiift ber
'f)el)liguug nnb lebcnbigmad)ung, ein rediter lerer ber g6tlid)en limrbcijt. C is
bu iDonue unb freüb aller (5liriftglaubigen fcelen, erfülle bie (lerlien beincr
gläubigen mit t)l)mUfdjen troft. (^^utjünbc inn un« ba-j fenr beiiier liebe, auff
bao babur(^ au^gebrent Serben alle (üfte unb eljgenfiunigtcljt unferS flel)fd)y,
nnb teifle an^ uu§ armen nntnirbigcn menfrf)en bie reidjen gaben unb gefdjeuc!
ber gbttlidjen giuiben, barburd) mir (M)riftum ^\efum unfern .\iierru nnb Wott -<'
unb feine erlofung burd) bid) erfennen nnb tun (_^l)rifto ein ueloe-j red)t=
gefdjaffne-j leben anfallen. ?lud) barinii taglid) ,',unemen nnb beftenbig bif;
aii'j enb berl^arrcn, auff ba-S mir and) non allem jrtljnmb bei)m erfantnuv
(5l)rifti ticloaret inn allerlei) liiel)f5l)el)t aufflriad)fen unb burdj bid) um6 feinet
luiUcu l)mmer l)e mer ,^um preljfj gotteo auf?gefürt nnb 3nlJercl)tet »ucrbeu, ^5
Turd) beu felbigen unfern .s>rrn ,Aefum ('<l)riftum. 'Linien.
(yin gemeine bancffagung für bao crfantnu'j
ber gaben gottcc-.
Mi^st armen bürftigeu mcnfd)cu , .sjerr aluted)tiger 0>ott, merben bnrd)
bcine nianigfeltige gnebige liuVltl)at, bereu tein ,)al uod) maf; mag gefunben -m
»Derben, l)LHi)lid) bernrfad)t bid) ]n loben unb, loieluol nur bir barumb ]n
bnnrfen unnb alle-? bermogeuv alle ;,ei)t nnb ftunben beiue moltliat \n rümen
unb in bancffagung beiuen nanieu .(u erl)ebeu unc' frijulbig bcfinbeu, .^sebod)
loollen mir l)eüt üor aller meuiglirf) bir Befantnufe tl)nn unb fogcn, bas bu
unc' armen fo oil an); lauterer barnil)ert!igfel)t gibeft nnb allein auf} beiner ü.i
miltigfel)t reid)lid) aufjtel)left, bao bil ee luir junenu'u unb ]u bancten, bann
bu ,yi geben uub \n frf)eurfcu nad)leffig, ba§ luir über ber menge beiner gaben
gonlj uergefelid) merben. fQax Vlllmeditiger Wott, bn fenneft alt beine miltigtel)t
unnb luoltlint über unfere bürfftigtel)t anfigcfpenbet , banoii luir and) jre ,',al
35. SBeic^t: iiiib SPetfotmcln. 477
imiib iminigfcUiflfcl)! biv befcll)cn iiniib l)ei)m tvaflni, bann fic u-iub bcin iiiib
bii l)ai"t fie un-j aujj c^iinbcii cvidjgct iinb iiiit(\ctcl)k't, laiiür iniv biv, jo uil
lin'r iimmcr mocicn, iiiifci-Ä I)ciiicii unb ncmüts banrt, lob iiiinb ccv fagcii mit
anficl)cfftcr bcmutigcv bitt, bit loolleft iiiio alle 3cl)t ;,it beineiit geiif)cnc!c
■■■ lt)el)tcv bercl)tcn, bcinev gaben cmpfcnglic^ unnb milbig macfjen, baneben um
ein boiirfbav gloubig bcii! liev(ei)l)en , baS ba beiner iiinelicf)en mnltbatten
Itetv im uuteitaß cinbenrf fei) iinb iiiinmev miig nevgejien, Xiirrij ocl"in
(5l)i-i|"tiim unferen öervcn im t)cl)Iigcn gcljjt ,5ii bem etoigen prel)§, glorien unnb
maieftat. 5(men.
»0 (Jin banrffagnng fnv bie moltbat iinc- uon &oit
biivf^ C^riftnm gefdjenrtt, ein gebat.
iy5lvmt)erliiger emigev ©ott, l)l)mliid)er imttcv, mir fageu bir banrf nunb
loben biri), ba-i bn une auf? beincr miltcn barmt)erliigfei)t 311 bereitet unnb
geft^idt l^aft gemadjt jit bem erbtct)l ber liel)ligen inn bem licd}te, baJ' bii
i"' unne crlofet auf} ber gemalt ber finfternufe unb fiu't gefalit Ijaft inn ba-? veid)
ber lieb beiu>j fun-j oti» Cl)vi!ti, in meldjem mir Ijaben bie erlofung burd)
fein Wut, bas ift ücrgcbung iinfcrer iunben naä) bem reid)tl)umb beincr gnaben,
mclc^-j mir prclifcn unb mit banct l)od) Hör bir rümen 2urd) benfelben ocüim
C^ljriftum beincn fun unnb unfern .sperren, ber mit bir Ijcrridjet unb lebet
20 in el)uigfel)t beo beijligen geljft-?, ein marer ßott ]n allen eloigen 3Ct)ten. '.Jlmen.
llmb getrcme bicncr unb nmb frnd;t be^ (>uangelionc-
ein gebat.
l'aß bic^ §cvr ^i\n (^Ijrifte gegen un§, bie tnir üerlaifeu unnb aU
fc^efleiu, bie feinen flirten Ijaben, ,5erftremet feinb, beine barmf)ert;igtei)t bemegcn
25 unb narf) bem anä) ber fdjuit groß ift, ber redeten arbel)ter aber luenig, bn,
hjelid^er ein fönt be-5 frfjnitj bift, loolleft beine getreloe arbeljter inn beinen
fd^nit mit einer groffen an',ale außbingeu, ?lud) bie, fo bu aufifeubeft in
jrcm gang mit beiner gnaben fürbern, barjü mit bem bcljligeu gel)ft begaben,
füllen unb leljten, bamit fie bir öilfeltige fruchte bringenb, auff ba-J alfo ,]n
30 beinern loBe üon bem ret)nen U)ei)lien in beiner fdjemren bie garben ber
glau'bigen mit bauffen tierfamlet toerben, Ter bu mit Wott bem öater inn
cl)nigfel)t be§ f)el)ligen geljft-? tcbeft unb l)errfd}eft ein marl)afftcr ©ott 31'!
cloigen 3el)tcn. 'Jtmen.
llmb el)nig!ei)t be^ fiunec- unnb oerftaubs
3h in g6tlid)en fadjen.
C 2u emigcr barmljerljiger föott, ber hu bift ein gott beo fribeuv, ber
Ucb unb e^nigfeit, nit aber ber 3mtfvalt unb manigfeltigfeit, mit melrf;er bu
27 ausbringen b
478 SBetbüd)(ein. 1522.
t)e^t au% beinern recf)tcn urteijl bife luelt, banimb bac- fie bid), bcr bu nllctn
epmcifei)t ftifftcft iinb ei-f)alten fanft, lunla|icu iinb aiiff jie luetB[)cl)t Don biv
(gefallen ift, befunber in ben ftücfcn, bie bciiic ^ptliclje iiHivfieiit unb bie iclic^=
feijt ber fcelen nnlani:ien, tiaftn fic firf) laffen tcljlcn nub ]ütreuncn, niiff bao
fie ntt jrer öermelintcn IneiBtjeljt inn ber üilfcltii^feljt ^u icf}anbcn Uiiirb unb s
311 biv, C licbtjabcr ber el}niiifel)t , luibcrfertc. iBir armen fiinbcr, ben bu
fol^e» flucbigflicf) ücrlicljcn l)aft 511 erfenneit, tntten unb ftcljeu bic^, bu Uiotleft
bur(^ ben lieljligcn 9cl)ft alle-? 'jurftrelutc juiammeu bringen, ba-3 geteljlet
Derel)uigen unnb gan^ machen, 3(ucf) und geben, bac- toir ,511 beiner el)nig!et)t
feren, bein el)nigc clrigc liiart)Cl)t fudjcn, üou allem ^itinipalt ablncicfjeu , baö ">
lüir eincö finncs, luiUenS, niiffenS, gmutc- unb lierftantc- Incrbeu, bcr bn gcri(f}t
fei) nac^ 3ef" 6t)rifto unjerm .'ocrrn, barniit alo bann toir in ber gleichmütigen
el)uig!et)t bicf) fil)mlifcf)cn 3>ater uufcrv .'öcrrcn ;\c)u (vfirifti mit einem munb
prcl)fcn unb loben mögen, burcf) genanten unfern i)crren ^V'fum Ct)riftum im
i)cl)Iigen gcljft. n
llmb ein luare Öt)riftlid}e liebe ein gebet.
•'pli-rr almcc^tigcr föott, ber bu bift bie lieb unb lucr in ber lieb ift,
ber ift in bir unb bu in j^m burc^ o^i"'" 6l)riftum: SOir armen bürfftigcu
mcnfcfjcu fc^reljeu f)cut jii bir mit jameric^em f)er|en unb bitten unferc' armen
ncrmogeuv, bu inoKcft bie uugeferbtc rccfjte cfjriftlicfje lieb burc^ ben bctjligcn s«
geijft an^gicffcu in unferc f)er|cn, barburcf) mir nn^ unbereinanber Uunliafftig
lictjen, nit allein mit mortcu funber and) mit tuercfen. Tamit loir alfo
unfern glaubeuii rcljrfytid) bcmcl)fcnn alo bie ba tum oben l)crab geboren feinb,
uit auß bergcnglictjem, funber aue nnbcrgcngflicljem famenn burd) ba-ö Inort
be§ lebcnbigen (S)otteS. .^lilff un§ banebcn, C •'öcrr Sott, unb gib un§ fo nil -'■■
lic^tä, bac' mir alle glcifjnerifdjc lielje, bie au] um- felbv gerid)t unb allen
falfc^eu fd}ein, ber nit üoii reljnem l)cr^eu gcl)et, eljgentlidj erfenncn lernen,
auff ba» lüir nidjt unter bcr gcftalt unnb namcn ber liebe loiber ben glauben
unb lüiber beine gottlidje loarl)Cl)t Ijanblen unb alfo oon bcr rcd;ten liebe bie
burd) ba-j Prcülj im btut Pljrifti ermorben cntlid) gar mod)tcn abfallen, Tnrc^ ■■»
ben f erben unfcrcn .sperren -^(\mn Gl)riftum. 'ihnen.
2sn lei)ben, francfl)et)ten ober lDiberh)ertig!ei)t ]\i Wott bcm batev
ein gcbat.
C Sarmljer^iger irntter, gib un§ bein genab unb bte Itbenbige loürcftidje
frafft beincä tietjligen gci)ftC', auff ba§ toir inn atterle^ SreiH, armiit, trauc!= -.i:.
I)cl)t, nerfolgnug unb Uiibcrmertigfel)t beiuen initcrlirfjen millen innerlid) unb
cuffertid) crfcnnen, ben fclbcn mit rcd)ter gottlid)er gebult Ijcrlilid) annemen
unb un§ barinn frolic^ unnb beftenbig(id) auBleljben, Tnrrf) ocfin" (^'briftum
beiuen iun unb unfercn öerrcu. 'Jlmen.
35. iPcidjt- imb 2?ctfotmclii. 47(1
^vn anligcnbev not lief) (Mott ',u6fffll)cn.
foü-u 'JlHiiiec^tiger (Bot, bev bii lüol Uiei)ft tnic iinfcre jidjticic iinb
unfic^tig fcinb alluicgcu tuacfjenb uiib ioigfcltiüi fein, üud) bic gcbrcd^oii unicv-r-
burftigcn flcifc^C' er!enne|t, ber bu cc- gefc^üffcn f)aft: 2ir befelhcn luiv uiio
.-. gan^ in beincn id)idj imb bclimning, fdiinn iiiinb ^üfliidjt , liilff iiiib tvoft.
^c^alt uii-j, .'pcvrc ©ott, unter bcn flugcln bcincv gute, bac- iint iüd)t imincv
mcr im tob cntfc^loffen. (5nlenci)te bie augcn un)cr§ tier^cnö mit bcm lictf)t bcv
f)l)mlifd)cn -iunncn, mit bcv moEuft unb liionnc bcinc-J gottlidjcn uuntv unnb
l)alt un-j iiUc ^c:)t nüdjtcrn nub 5U allen lucrcfcu loacfcv, fing, iüci)ie unb
10 füifidjtig, aufi ba» tuir btc^ mögen loben unb prcljfcn, bann bu 6ift allein
gutig unb Dotier gnabcn. 3lmen.
58cl) bem !rancfcn loann mau jn t)cl)mju(^et.
3J2mcc^tiger croiger gütiger Giott, ber bu unter nil anber 3ud)tiguug
unb ocrmanen, oud} burc^ mancherlei) tranc!l)el)t unnb mit bem ficd)bct unfcr
!•■ flcl)id) pflegfft 5U ,5emen, \m bannt fein firf)erlicl)t bcmpffcft, (yrinncrft bc-J böfcn
Icbcnv unb iciuec' eubcc', aud) bes tobec' burd) feine fürboten unb frfjmerlieu,
Sarju bcin^ gcric^te-i be^ jnngften tags unb folgenbcn cloigen lebens gebedjtmiS
bei) bem flcDfd) aufrid)teft; So Inir nun bifcn armen meufri)en in feinem
fied)bctte trancf unber beincr t)anbt bcfinben unb bei) im fid) bie fnnb erregen
•>M unb ber tob offtmalj Derl)anbeu ift, bitten mir armen neben unb mit jm, \>n
inolteft gnebiglid)en nmb ^\chi Pl)rifti beinco lieben funs, unfers .'perrn, milten
nic^t mit jm norf) ber fd)crpff beinec- geridjtä ober feinem berbienfte nad;
t)anbelen, funber gnab unnb innerliche fterd Perleif)eu, bamit er bife beinc
oäterlic^e 6efucf)ung millig annem, mit gebult trage, fid) gegen bir gel)orfamIid)
2.-. barinne balte unb lei)be. £tcl) jm bei) in aller anfcd)tung, Ü^iß fein fd)u^
unb fd)irm in allen noten unb befunbcr lüo fid) fein geltiffen für bir auff=
tf)ün unb bie fünb feineö bertien-j jn üor bir betlagenn loiirbeubt, fcf)encf, geuö
aus miltigflid) über jn bie l)erbe marter unnb leijben beinec' Zum, meldjer
geliuß unferc frandl)ei)t getragen unnb ftraff l}at auff fic^ gennmmen, \>a er
so für uns bie fünb Worbcn, für uufer fünb auc^ ift geftorben unb 3Ür
abUHifc^ung ber felbigen fein teures Wut bat bergoffeu, barna^ bom tob auff=
erftanben, auff bas er uufer gered)tigtcl)t unb oölliger l)ei)lanb imube. Say
in fotdjer beiner uberniefelic^en gaB unb gefc^encf, barjü fo manigf altiger
unjälic^er inoltbat beines fnncs genieffen. 93erleil)c bas er fei) in einem rcrf)ten
X. glauben ;,u einem fteten troft in ber ungcftümigfeit ber fünben jum ftarrfcn
f(f)ilt lüibcr allen anlauff bes bofen get)fts unb 3Üm fiarnifcfi, barmit er burc^
ben tob ins leben bringe, crnft gefaft unb ergriffen liabe unb ]iix eloigen
genefung bebalt. 2i}ir befelbcn jl)n bir ganli, l)imtifd)er Dater. Wuid) jn
gcfunb, bann er ift francf. .dilff jm, bann er ift fdjiuac^. ijtic^t jl)n auff,
40 bann er ift legerl)afftig. il'^afdjc il)u, bann er bcfcnt fein unrci)nigfe^t.
480 *etbi:d)lciii. 10-22.
C^vlicncl) il)n, bann cv ift licrUuiiibt. 3tcvrtc il)u, bann cv ift forditjam. Hub
luid; bem bii alleo ubcvmcfjUd) fanft imb ucniuujcft, jettig jii, bann er tlagct
l)iinger uiib biivft. '•Jil)iiiin ju auti, '^''""i t'i' >>^itt 3" »^i^ tcvcn. Huidje jii
bcftenbig inii nUcin beinern Uiiücii. ü.*er,^cl)f)c jm in gemein aüc« bao, baiiiit
cv beineu eijfer nnnb ,;ovn uerbienct t)Qt, gili jt)m fnr ben tobt bay leticn. •>
':)lbcv bas allec' bnrd) ^nium (5(iviftnm beineu eun unjeveu .Soerven, Uicld)ei-
T,n ttPlt nnb fnrbilb nüer jünber ben fdjedjcr am Gveii^ mit jm in-ä ^^Hirabelifj
I)at eingefüvt. Wwh ber mit bir lebet unnb regiert inn el)nigfei)t bey l)el)ligen
gel)[te-j, ein unirer Wutt in all ewige etingfeijt. 'ülincu.
3Biber bie anidjlege ber feinbe gottec' nub jeiner g6ttlid)en nuirl)el)t '"
ein gebat.
''Ml) ■'öerr bu ftnnfer t'init, ber bn 31! nid)te niarf)ft nlte ratli ber got-
loieu nnnb gcUuiltigcn anff erben, alfo, ha-:- gar tein vatl) uori) gelnait Iniber
beinen eiuigen ratbe etloo-j bevmag, füre auß bcin jndje nnnb ucrbinber aUec-
fnrnemen berjlienigen, bie fid) Iniber bid) nub bein l)el)ligev luort berfamlet '■"
l)aben, fnrbere geliirffelig in beinem l)eijtigcu uameu alle bie uit Umnbleu im
Siatt) bev gottlojcn unb anff ben Incg ber füuber nid)t tretten. 33cl)nte fie,
bas fie nidjt auff bem ftnt ber j^uitter filu'u, bie bcine luarliei)! lierlefteru nnb
jr gotlo^ mcfeu bertabigen. &ib jncu hm munb beiuer Unnifjlieit, bem nie=
manb-j linberfpredjeu tau, babnrdj bife ertcnnen, ba'5 bu allein .s^erv bift nnb -■«
bir nicmaubs gleid) fein möge, Turri) ^cfui" 61)riftnm beinen fnn nuferii
.'öcrru. \'(men.
(•»■in gebcit fnr bie CbrigfeDt.
^^l^medjtiger einiger Wott, uon liieldjem gcorbuet ift aller gemalt, mir
befell)en bir alle bie, fo an^ beiuer orbnnng mit l)ol)er nnnb groffer geuuilt i^''
begabt feinb, ben .Ücljfcr, bie Äfbuig, nufere Ts-nvftcu, bar^u all aubcre Obertel)t,
ber bn hai fdjlocrt ,^ii füren nnb bie nntertbaneu jn regieren Bcfolben Ijaft,
Hub bitten, ha5 bn ben Jvürfteu nnnb Obertetjteu (mcldje auberii bieneu füllen
;,nm guttenl bie gefr^euct beiner genabeu loblleft nerlcljbeu, anff ba;; fiif) bie
nbeltl)etter für juen fbrd)teub, fie aber Ihmi ben feinben beine-j nameu'? gefiegenb, m
frib nnb rulie erlinltcn, Untmeii nub loaDfeu jn jren nbtteu unb farfjen fd;ül!enb
nunb baubljabenb, Ten uutertl)anen and) gnebiglid) berlel)l)eft, ba>^ fie nid)t
fiu'u felüft ,]nm geridjt unb nrtel)l beiner orbunng luiberftrebeu, fnuber iun
aller geBürlid;cn nntevtt)enigfcl)t nid)t allein iimb beo ^orno nnnb ftraff, funber
nud) umb .ber gclniffen millen ben Cbevtebten nub gemnltbabern gcbiu-d)en, -i''
3^nrdj Oh1i"" C*>l)riftnm unfern .s^errn. Vlmeu.
(vin gcbiit bor bem fd)laffcn.
C .*ocrr ^V'fii (^'brifte, bn erlbfer ber iuelt, bn eloigeo uiovt beo bbm=
lifdjen natcrv, burrf) bid; feinb alte bing gefd)affen unnb ou bid) ift niel)to
jcmadjt, c-5 Inirbt anrlj 011 bid) nidjtv evbalten. (^o feinb bie jar, jel)t unb fo
35. SBcid^f: iiiib SSetformelii. 42. Qui loci .^int ilncomii pio Kiuiii>jelio plnntiimlo. 4s |
iiumat, taa, uiiiib iiarijt buvd) Md) iürf)t alLciu c^cidjaficii, i'unbcv aiid) aUUu'i^t'ii
LT(]alten uiinb regieret luüvbcn. SBiv arme mL'iijdjcii, bic luiv mir imfcrii
fcinben iilimmcr fidjcr finb, bitten biet), bii flutiivi' ■'öew, bii UioUeft iiiio iiiii
bifer nod)t unter bic flütiel beiner liarnil)erljifltel)t nenieii nnnb nidjt fallen
norf) ben biifen feinb crfd)recfen lalfen. .V)ilff ba-i mir and) int finfternn^ bao
lied)t feilen, Ter bn 6ift bac- euni^e liedjt unb mit beinem l)i)mlifd)en imter
nnnb bcm l)el)(ic(cn ßeiift lebeft nnb lierrfdjeft, ein eluiivr ÜJott nnn nnb ',h
elüifien ]el)ten. ?(mcn.
tvin ftetuit menn man nnffftcliet.
3B3r bancfen bir, ©ott unfcr f)l]m(ifcf)er Uater, bnrd) ^efutn (vl)rift beinen
lieben fun, bao bn mict) bife nad)t inu' allem fd)aben nnb falir beljnt (laft nnb
bitten bid;, bu lobUeft nno bifen tac[ and) bel)i'iten luu- fünben nnb altem
nbet, ba§ bir unfer tl)nn unb (eben gefalle, bann mir befeüien nnfere lei)b
nnb feelc unb atte-i in bcinc benbe. bein beitiger (Jngel fei) mit nno, bac- ber
bofe feinb feine mad)t an un-J fiiibe. ^Hnien.
[42 nach w\ Qui loci sint doeciidi pro lliiaiisiclio i)laiit;ui(lo.
Fides.
In primis docenduni, ut Hdcni et iiiiii uc iisuni eins auditoies recte
intellijiant seiantiiiie esse cojiintioiiem diuinitus donandani iicc posse liuma-
2u nitiis concipi aut rctineri, Ne seilieet libertatcm caniis et otiuni Ijoni i)[)eris
inde discant, cum fides niortiticet carnem et opera eins, et Spiritus aßidue
militet et pugnet contra peccatuai, diaboluni et miuidnm.
Vis t'idei.
Vis auteiu fidei est nos iustificare alienaque iusticia, ncmpe Ciu'isti,
25 induere, Qund est donuni illnd inetfabilo Dei. quo redimit nos a pcccatis,
morte et Satana etc. Hinc sequi frustranca fuissc et esse omnia studia et
opera nostra pro iastitioatione et redemptione ubique per Ordinos, Ca-rc-
nionias, Vota, Missas, Pereifrinationes reperta, aucta et liactenus defoiisa.
Usus fidei.
30 Usus fidei est Caritate seruire et uicißim induere nostra iusticia,
sapieulia et oninibus operibus nostris fratrem, sicut nos assumpti sumus a
Christo et eins bonis uestiti et ditati. Hinc socpii necessaria e.sse bona
opera tanquam fidei ueraj et efficacitor uinontis signa.
2utt)ev-3 SBevfe. X, 2 '51
o
482 i8etbüd)(ciit. 1522.
I5oiia opcra.
1. Jiiter opera tiero prima sunt, Mag-istratilnis [ht Diniiia, nun tanicn
contra Deum, obedire, pacera iiiuare, honorare Priucipes, orare pro oniniljus
litijs et solicitum esse quomocio illis prosinius et commodemus.
2. Postbac hoc sunt Parentibus subesse, familiam curare et alere panc '■
et uerbo, utroque scilicet regiminc spiritns et carnis seruire.
3. Erga uiciuos proxiraos esse seruura quibns niodis possunius. Inter
(pios primo loco habendi sunt INIinistri uerbi, ut prouideantur digne et
houorentur.
4. Ante omuia ut opus illud necessarium urgeatur Oratio, scilieet jiro lo
Omnibus ordinibus, sciendo ((uod Dens id tarn copiose pneceperit, opulenter
promiserit, gratissimumque habeat.
Sacra m e n t u ni alt a r i s.
.Veque urgendum est studiimi percipiendi Saeramcuti, nc uel f'rigescant,
nel contemnant. i:.
(' r u X.
Post opera dicenduni est de cruce et afi'ectu erga hostes et iuimicos
quoscuuque, ut omnia feramus mala et pro persecutoribns orenuis, Quo usu
acquiritur spes et certitudo nostra> fidel et uocationis Ro. 5.
Caeremoniae. 20
Ultimo restat de Ceremonijs mutandis, retinendis, abolendis et nouaudis,
Tibi cauendum, ne (piicquam uouetur nisi manifeste, ut est Missa, impiuni.
Nee nnlgo pro uouitate indulgeatur Impetus nuitandi omnia et confundendi.
A e r a r i u m ] ) u b 1 i e u m ]> a u ]i e r u m.
Et de eensibus et proueutibus in publicum a^rariuni ]iaupernm colli- 25
gendis, ex quo pauperes et Ministri Ecclesiie alantur.
Scliolae insti t ucu die.
Et de Schülis utriusque sexns instituendis, et bouis ]ira'ce])(oribus
prouidendis, (piibus ex a>rario Stipendium eonstituatur, >uide conunodc» uiucre
poßint. 30
J)e<'iniae.
De contractibns reemptionis et alionun censMuni ant eliam de necimis
tota caussa ad lurisperitos reijcienda est, quic(juid illi iuxta einlies leges
definieriiit, tuta conscieutia teneri potest, sicut qiurlibet alia ereatura huniana.
1. Pet. 3. r,
8. Se^nttoii ju 'JJmlhorf^ SBortielvadjtimg, 13. jiim ©eritioii l)oii ajcharfjdtng bcS Scibcn-J. 483
|8.] Sc.5artcu ,yi ^liii^borf-^ a?orDctrnrf)tuiifl «b. 9.
223, 1-3 Gin 6()viftctid)o DovOctvac^tug , fio man luil betten 2aä fteilifl iöntcv «iificv / 9(iii
ßtjviftlic^c ^ »ortctvacfjtung im fictantnug ! in 90t. @o moii TOill Octcit ba-3 Ijcljligc uatev
Diijcr. SBf.^ogc auß beit pvcbige S. 3J[av il tini 8ut()cv jü aBitte= '1 tierg. SBoii bem luivbi gen
91icolno bonn |i 'Jdiijibovff V'mn^ || ciaten in beut: ich gc{iviid)t. '_' Pyn (^l)viftli()e »ov=
bctvadfjtung mtb ücfantnufi inn Sott. So man n>\l beten ba§ fjcljtigc »nttcv bnjier. V /ilili II'
.) fitlc] nu-vdt (' mctdtc y " tugenbcn /
224,2 oHcvn Q 2 bolivinge t Bcr6vingc OQW 4 bmfftig / Süvfftig (> biirftig QW
« moUft / tuöUcft QW 7 on OQW bcvbicnft 'MI' W oit OQW 10:11 unb
aücr tiigcnt empfangen / U unb gcbovcn /(.7i/( T feinb " il)nb TP in 9iiiffc 0(,'rr
6itt «mb bcin O 17 niiiftu 0 in gerctfjtiifcit geben / /!' Sc^aiijev '",' (iJ)l»nri)ci; IC
■20 geaalt movbc Oyll' -Ji ch)ig(ici) 0(>W 22 jetje alle / :.'.) tritt id) 0(JW
225, 2 eünb O .3 fuibcr] ^infuv / füitcv W 4 dctjuttc 0(^11' ben pitcvc / be bittcvn 11'
.5 fute] mcrdt OQ .i/ß tnft un liegivbc I !1 gebnltigftidjcn IQW gcbuttigtli^ O
10 aebultiglidj OQW augcn geet »n / 10 11 "Jtngen mibcrfcvt 0 11 fvonlid) Q
fvolidj mag (niüg O] lo fvottd) mag II' 14 ex fct) fclilt <> \o loit irfj ine fehlt 1
Ih ©väütoeln 0 nod) gvjdjvcdcn 0 borbpv Q gottid) Q '';-'' /'/'^en 0 78 loil
bcr geid^eljc / gej(f)cdö IT 20 S!nb nit cinfiivc bnS / imteitc TT 23 Ivieibcvn /
[13.J l'ceiartcu 311111 Seriiioii uoii iöetrndjtititri bcö i'cibeu>5 ^^b. 2.
136,5 ta?)cn§ rK?acrf/i/i^ ti fehlt LMPQU f »crbamncn nd 9 ber3ubcn] Subcit iyf
ben M b>)c P ii ongc^Etigct LMPQVy.cdfj'd- angejc^gt UXabf 12 tonten .\'
13 ©. /eA;< LQUVXZabcdfgik mbcvto MPXYZahcdfjik 14 gcboäjt -V/< einen
5>ialtev }' 75 Sem] S)cft f rcd)tc /e/i/« f?/^i'i- l(i bavinne i" tragen] Hagen -\7/
17 faten '\a bcrre Xh fcrr /' 2J »Bev firf) fctb? lueinen unb über df/ik felber y
25 oBfi^e^b LQUVXZacdyU.- obfd^oljb J//'/' 26 ffllaria Xh 27 ben (Jaffion A'6
ftunben yj WxjtCniii VXYZabcdfjih 28 <sU dfjik ju fc^Iaifcu V 281137,0^11
bis fud^t fehlt dfijik 29 er lernt LMPQU getetnt "^aben VXYZbc gctctnct I)oben «
37 ctlid^c VXYZah iprnä) LMPQVZ fprud^e n
137,-/ jn /'t7i/< J/P « l)i)[fjt c§ bic§ -Vi luon bis got ift /e/i/« VXYZuhc bljr nit
(nid^t f/) got L.MI'iJI' iftä] ift LMPQU ift c§ A'6 S üiet 1' /(* l)f)u] eä rf/y«'/;
11 bafut LQUVZoj bauor .WPA' /-/ feinen -Vi/- eljnigen] c^gc JJJI'VYZabcgil
ol)9cii ÄlPXf bic] fnr bic -V für bic 4 funbe Zc jimbc (/.7<7i ©iinb f lag <> J5 für
fic] bor Xb 16 funb] funbcr L bem fiinber (fnnbct) MPQl'VXYZabcdffik 17 U--
gcgnc Xbcdfgik 17J1S bnau§ipved)ticf)er /. IS »ntrcdjtigcr V bntrcgligcv A' 20 tnirft
bu bf 22 bu bic tieffc Ml' 23 feljft (jcicft) bcr (Sfiriftü LM P<)VVXZncd:iik \)abi
c§ Xb gctfian Zacdgik getfjon /' 25 tj^n (jncn 0) fpradj ollen l)nn gcmcljn (gemain b)
VXYZabc 26 fettigen LMPQU VXYZabcdfjik jnppetb LMPQU ;,a\fi(\\i X aerptcnt ä
30»)»)elen c äojipcltc /' 2r apoftctn LMPQUVXYZabcdfgik je. /e/i/« PVXZabcdfgik
28 boä /cÄft J/P 29 finb§ P fid)ft.bn /- bornc LQÜVXYZalmljik biitnc J/P
börnc /■ 3/ bomer VXYb borne Zcdgih bornc a born /' fic /'e/i/( « 32 nabct Q
33 foltcft bu b «Big LMPQUV olfio] Sita c SBie rf/^//,^ 34 biefc a 35 crnftc
VXYZabcd'ßk crnft / 37 fotiöcä U fotd^c FF fotc^ XZabcdfgik @. fflcrnfiarbuÄ
VXZabcdfgik 38 ba] baä LMPQUl'XYZabcdfgik Wnftc I'iTc/' «uftc «
138, 7 ergangen A'4 fa^c ad 3 91h Wcc b 4 meljicr J/i' 6 man ba§ om gik
gronc MP om bürren »erben «/*7j 9 jum] jü iUP 70 ^^n (nach über) /'cAi< Ai
ber] oufi VXYZiibcdfgik 11 »bcr l)l)n LMPQUVXYZabcdfgik crjc^ractcn
MPVXYZacdfglk 12 «poftetn QUVXYZabcdfglk bn'tber yAl'!"/.- 76 ber ganljc
31*
484 Setbüd)lein. 1522.
nuij Zacfyik Icljbcn V l'fiii jelSä TXhf 17 jui^Ingen Yahgik U) (cibrii Y
■Jii am] on r.\;iardf;/il.- :>:; pil 5' \imU LMJ'f'rYZtic jünbc QXhdfyil -»j tnb
fungeft (jungeft) VXYZucdfijU; ml imibigcft i 3rt jpilcft uh reevfhi /.V?' icfvcfhi
VYadf'j'ik 27 OerlDunbc JiP »'mörfit Lill'VXYZahcdf lievmcdjt Qi'nil: JO bc=
bendtcft J/P 30 loic] roie toot LQTTXYZabcd/gll gcvidjtct ^abcii, tri LMP t)att]
t)ättm X fjetten /< 37 Sunbcn /.■ 32 fiaft A 33 buxtc cmffinbct Zabcdfyik
35 mfift bu i 3f> bem] biejcm fZ bifcm fyik- müft bu i/' oT fterbe ob' t)m LJITQC
uiib tim fegfcur /e/i/^ YXYZalicdfiiil Icfccn] leben J/P l)l)bnicn -TA 35' futeit]
entpfinbcn -V empfinben A cs ift (.' e§ /'e/ift 3Jr »)ni] am LMPQVVXYZahcdfull-
139, i jiij be§ 3Ü LMPQVVXYZahcdfyU; folt bu A 2 müglig L 4 3liic^ Webcv d/j/iV-
5/6" Botbringen VZacdfgik »olnbringen A 6 gnobe t-dil; ®enob /' 7 ielbft botnbrengft QU
»oinbtengeft VZ botbringcft hf bolnbringeft y t% fehlt LMPQUVXYZah ift§
dfyik 8 bj bie oben L.VPQUVXYZabcdfyi/.- 9 iieni MPQYZahcdfg li^tcm UVX
10 cvfinbcn VXYZacdyik ,)u crfinbon A li nicrteil d birteil //.■ bebencEt VXYZabcdfyil:
13 ba§ et fehlt dfgik 14 gebenden A njefcnttid) LMP(Jl'VXYZal>cgil.- 16 nati'iv=
lit^l hl ebte§ r.Yi'Zoc</i7,- /«A// A 17 «Ucn .^ac 20 bcv fehlt k 21 tompl§ c/y//.-
thmpt^d 24 idbS LMPQUVXZaljcgik 23mat)itMP n fehlt VXh 2r jftenen]
tj^nen Y 2S unb betricglic^ fehlt Xb 29 nad)] ba§ A tct)bcn ß^tifti bebenden
Zacdfgik 30 bnnb ba§ nic^t J/P oO^Sl unnb bie Ais Ijören fehlt dfyik 32 finb
«tjr LMPQUVXYZabcglk 32:33 tmb t)a6en ben VXYZabcdfgik 34 funb /eA/< nc(//^i7
140,; l)l)e] ija r ja XYZuhcdfgik 2 fterben '?-VA 3 on^ mit abtaß LJIPQI'VXYZ
abcdfgik 4 junben Zacf Sunben dgik .5 luctjt fehlt Zacdfgik etjngrifje Q h)ot=
favten Tcdf 6 «irffcft bu VXYf mürffcft bu A abn betjn (beljne) iJ/P(?rrA'rA
aber bon bii beine funbe (Sunbe) Zacdfgik 7 jinb LMPQVVXZabcd 9 ^fjnn]
an LMPQUrXYZabcdfgik corper] le^be £J/Py^'T''Ti'^«i«'/52''; JO/ii jn jur Sünbe
gemai!^t für t)n§ dfgik 11 mir mürben (mürben /') in jm bie ®ererf)tigleit, bie für (por /)
Sott gilt dfyik mürben J.QVZc fprirf) M fprüd) PX iprudjc Zcg iprüc^en a müft
bu A'A mag] möge X mügen A l't mirft bu Mhf mürbeftu P ri'ilje P ruf)e A rüme /'
J9oufffrftet)iig/.J/Pvrr.Vl-ZaÄc%i7,- 20 Bnb nickte A 2J aufferftef)en I.MPQUVXY
Slufferfte^ung acdfgik aufferfteen A »erjc^Iunben -VA fic^eft P Ij^unb -V ^e^unb h
22 funbcn VYZac funbcn VXbdfyik 23 $aul dfyik omb »nfer finben mitten bofjin
geben (gegeben gik) ift, t)nb bmb bnfer Werec^tigtcit mitten auffermcctet. SHom. 4 dfgik funben,
oufferftanben Zac 27 fott bu A/ 29 ofentidj M 30 »om (,' teljbc? P 3G fil)C
LMPQWXYZabcdfyik 37 mögen -YA mügcu /' menu gott Ml'
141,5 cl)gc LQU Ql)nen J/ fehlt P baf)in gab !C. dfgik 4 ertcnnen « ."> fcl)nbj funb A
tf bcftenbiget )' 9 ber funbcn A bift] ift A fordet A' for^t YA 10 ^infiir J/P
tjinbfiirber c l)infurber </ ;_? oubere meljfe (mcl)fe) LMPQ UVXZabcfgik 14 et)n
fehlt Xh gebencEc a l.'i bornc )' Ki ober LMPQVXZcgik obber T'a mibbevt]
mtber ift XZ abcdfgik mie] maä (.' 77 gefiert J/ gefürct P 18 f)offatt
LMPQÜVXYZabcfgik 19 bcrodjt f* 20 fein .^artel LMPQUVXYZabcdfgik
22 gebendE(e) UV XYZabcdfgik 23 Biet U tljrcn /f feljne) beljne Q ber fic^ mol
l'ATZaAcrf/^iV^ 27 go /'e/i/« LMPQU 28 Bnb fdjenbtic^er Zacdfgik 31 labfot
LMPQÜVXYZabcfgik 32 brljnncn J? 33/3J obbcr A« l)clffen /eA/« rf^iV: 9iit bis
§elffen /VA/« MPQUVXYZabcf 35 IcBen] £cibcn Zacdfgik 3(1 ©. !(5aul 1' fagt]
fpric^t A 36^37 fagt, @af. 5. SBclc^e (aSctlirfje /') Gtjriftum augeijörcn, bie crcutjigen jv
fjteifd) fampt ben tüften Bnb begirben dfgik
142, ; ®. 5Paulu§ LMPQU VXYZabcdfgik 2 ein fota^e§ (fotd)§ /' foWjeä >) rcibcrfprec^cn dfgik
Bon ben Sunbern miber fic§ erbulbet fiat. 3)aä jr nirf;t (uit /') in cmrcm (cmerm fik) mut
mnt mctbet Bnb oWaffet, 66tc. 12. dfyik 4 im glaif^ für Bnä dfgik So mapent eürt)
aud) mit bem fclbigen fiuii. 1. 5pet. 4. dfyik fottfjen (foHirijen .'/) gebanden J.MP<jU]'XYZabc
23. 2c-5ntteii jiuii Sermon lumi liebet. 24. Sc-Jnvlcn jum Sermon l)oii her Inufe. 4f^5
6 Spiftelnii PVZucdfyih gpiftcl XYb 5. ^>aurii-3 I.Ml'QVVYZar S. 5pniit? liiib $c(ev« b
©. *4.'auli Ulli) 5Pctri df'jil: ^Jcttr-j X r cljiicm l.MI'h oinc 7' n gcmalct. Öott iol)
loB gini^. J/ (Üot fcl) lob. i'
[23.] ifcijartcu jiim Scrmoii uom ©ebet 3?b. 2.
175,S üegeOc -V4 evloegc //i/.- /O allem .Xa/icdigi/.- I> ttoii föoH clwo? Xticdfyik
14 aUcm Jt7<c fompt Zacfyik (ömpt d gncbig^ i V.J uiiß) Biib »n^ /.nrdf'iilc fernen
VXYZidicdf'jih 16 ift /i;/i/< -V4 77 jii füc^en, üuc^ -VA ful)n] »nb bobuvcf) ibnr=
buvd^ /■) tune Zacdfyik alä unnb feUt VXYabcdfyilc ' 7!( 3ftä acdfyil; 21 beten
Zacdfgik -22 unb /eii^ -V6 ÜKarci 11. fehlt h 23 ba§] roa§ dfyll.- bittet in
clDiem (croetm fy) ©cbctt, glaubet fyik nur] mir .7 ®o Witbtä cudj luerben dfyik
24 gegeben Zacdfgik 25 roirb eud) ouffget^on df/ik 2.il30 2nn bis bitten genau
nach Luk. II, 10— 13 fgik 20 l]l)m] jn b bii für fehlt VXYZabc 27 ßo] luo
VXYZabc 2TI2S e^n fdjlangen bis ^fjm /eA/< .A'i .90 benen VXYZac 31 befcld) /-/
befel^ d 32 iitten VXYZabcdfgik
1 7C, 1' olleljn auff bife öbentewr (abcntcWer /<) fein gepett (gebot b) jelit Xh J .j bev SUjoftcü]
in feiner gpiftct dj'gik .5 etlwaä bitten /' 5'S ber bis ixlan^t genau nach Jak. 1, 6 — 7
dfgik f't bulgen] WeHcn VXYZabc 7 Wigt VXYZnb tuebb c 6' (jerlj VXYZabcfgik
9 nid^t§] nid|t -V iO emt)feng{litf) -VA 7i' eljner] cljnen I'.V r.<^''c</i^i7.- oinen /' fetjnein
VXYZab feiil /' 14 treroe unb roavfteljt VXYZabcdfj gejunbiget VXYZac gefünbigct
bdfgik 16 berteuret VXYZabcdfgik barinne bdik 17 gegeben k 18 nuci) fehlt
dgik 21 bertraWen ba§ me^n Y 22 \ä) fehlt g 23_ t^t] e^e VXYZacdgik ec /'
touffefi }' 24 muft bu b 25 mu§ fi^ nic^t Ya obbcr fetm fehlt Xh 27 ift§
VXTZabcdgik 28 Bot] für VZaeg für kl btutätropffen Zacdfgik 29 fcl)nl finb
VYZacik fcinb /' 30 Bnb hjerben erf)üret Zacdfgik cvijötet jü Werben Xb 3i jcljen Xb
32 toirbig « niügcft i 33 ernft] bcrljen VXYZacdfgik 35 jur Siigeu // .%" bic^
fehlt k mifatroroc VYZa 39 l»6gc^a(§ .V luogen^at? b
in, 2 »nWirbigem dfgi bnuerbicntem dgi 4 bu fehlt a 6 getljon VXYZabcdgik gctf)ün /'
7 ©prud^ be§ .25. *l>jn{m dfgik icljn] finb VYZacdg jeinb /' loutcr] cl)te[ dfgik jnn
bev crfutlung cdfgik 9111 3tem bis jc. fehlt dfgik 9 !pfa(m am fünff imb adjsigften c
12 bifen )' J^ fe^c VYZabcdgik fclj Z 75 Ijcimgebe gik 19 Bon /'c/(/< df
22 cttvendtt VXYb ertrendfct Zacdfgik 24 bie] bie fetbigen Zacdfgik 25128 2aä
bis K. genau nach Jud. 8, 10—11 dfgik 25 fcl)n] finb VYZc 27 jeljt) jicl Zc 3U=
erbarmen VXYZabc 28 jc. fehlt Xb 28(29 §otofcrno g §oIofevnc ik 29 alüo]
alle b iDurben bcdgik 30 ©. $(iulu§, gpljc. 3. dfgik 32 nennen] nemeu Zrdfgik
34 gan§ fehlt 1' 36/17!), 32 fehlt VXZubcdfgik
[24.] Sclnrtcn ^iim Sermon von bct Saufe iBii. 2.
7-27,4 flriedjijd) VYZb flridjifc^ -V &xkä)i\i) acdfgik S tinber VXYZabcfgik 10 go]
alfo Xbf fehlt Y 11 ba? man, nat^ gik hjörtlin^ fgik roörtlein? b man fehlt gik
12 j^lic^en .Y taufft] getaufft VXYZabcdfgik 13 ober teuffet Zacfg jogc VXZ
abcdgik joge )' 7i 2jcuf(i^er /.• 15 forbcrt b 16 Bon] Born Xb 19 Bolfomcu
Zcdfgih 20 lüfung a 25126 im A 28 bem] ben >?& :i» fein jcid^en Z
32133 ge^t auff fte^t 1' 33 $oul, an 2it. VY $aulu§ an Sit. iij. XZabcdfgik
') /?» V dürfte diese Streichung von Luther selbst vorgenommen sein, den ttrsprüng-
liclien Sinn der Stelle erreicht man aber tcohl besser durch Einsetzung von atlftunb an Stelle
der gestrichenen Worte.
48(1 i«ctlnid)lciii. 1S22.
l'ls, 1 oijii] ift ein -V SiUbcvscbuit <h/i/. wibcrciotjuit / i' Vlljo ^w//// 2/-/ 6§ Jis veid) ;/encm
iiacli Jolt.o,5 df'jih o onbetlDfit] äuiii anbellt tmil -V/; S xii)t\ni\zix VXYZuhcdf:Hk
11 ■ooXhmmVX Ydfifd 33 gcid^ol)cii )' 73 7i bcr gi'ljftlicöe tauff .V 2.5 uolbiadjt l'i/'
16 tt)0§] Wie dfnil; nit] nidjt-:- i i'O jcldigcn Zcdfyil; 21 *4>autu§ YZalcdf;iik
icl)n] finb FA'l'/^<i(;'/ jcinb /' 22 iium] in icn dfyii ei)C Ztu-d</!k et f (beides beide-
mal) L>3 liolU'ii'bTad^t cd \)oinixaä)t i/ik 25126 ©icf) bis getragcim yenau nach Ps. 51, 7
df'/il. 26 ftevbcii Zc 27 jte fiutbe rf, jven (ihibn /' ntcnfiJ^cn VXYZabcdfyik
2a nit] nidjt-:. h :S0 Seijcliigcn Zaed.fi 33 violbvac^t bf Sauffc Ijciung Zaci
36 unb fehlt Zucdf</i/: 37 3(18 ba /' 36' cmtjfangc XVZ
«iJ), J frnincn Zrd;/i fvomcn / 3,'.5 ®v bis nt)bbcvgong i/enav nueh Multh. '24, 31 df/ih
4 otttcvn -V övttfvn // (i finbtflnS -Vi Sünbflnfi /' 7 Jonen 1' 6' Werbern VXYZ
ubidfjil: Slrdien VXYZabcdff/ii 0 luuvbcn cdf 10 loiivben /' arc^cn VXYZabcdffih
11 würben h 12 anbcrn] evften cdf/il: ®()iftrin d ßpiftcln 6a. :i. ;/il- gvoBcic] onbcvc
Zacdfiil: I2i13 finbfhifi .\7/ güubfluß /' U bieffe Sauffe Zmd;/ bife Sauff /'
/.:') iinbfUiB Xb ©iinbfhife /' 16 finbflnfe Xb (Sünbflufi / Wn?] wav ]'XYZabcdf;/il.-
29. 5piatm J/y(> uctfunbigct YZacd;/!!. iicttünbigt /' 17 Ser .'peSiSR fi^ct eine (ain /)
Sinbflut (SUnbflufj /) an^uvicötcn dfgil,' finbflufe AT. nte^r fehlt Za IH finb=
fing Xb Sünbfmfi / PJ eä] er VXZabcdfyih 23 gcfieljc^t VXYZaedfyik grtcic^tct b
24 bic Wel)l] Weit Zacdfjil, 26 ^\txt. rüij. ri"3ere. 17. Zbcdf ^txe. 18.// 27 ^afincv.V
.f)nfinev // tjaff Xh niifgeriet yil.- . 2S tatjc -Vi ^ouffc Zacdf;/Ili ^afen -V6
2'.i Uiinb fehlt df(jil; 30 miigcvatett ////,■ fio fehlt d;fil,- 34 Unb fehlt i/ik
.';.") CV ift Zaci/il.
T.W. .1 an,icl)gct b 7 ifti] ift Y Sacvament Z .v liolbvac§t bf ijni] jnn Zac in li/'
!' iunblidjem <: jünbttidjcm irf/' binge VXYnbdyil. bing /' 11 jovn yi'/- J-;") ®. $auluä
bdfijl.' feljn] finbt XYZabcdij fcinb /' feien ;/ J.S fbvitljft bu /' 22 »nb tv&ftlidjen
Zacffd 2.'> gefugt ift Zacdfrjih 26 taft JVi iS »nb lieveitcn cdfffil- 2S'2il imnb
jum aHffcicftet)enn (aufferfteen /) XYZabcdfyih 30 «evBinbeftn VXYZabcdfyik 32 lcOen=
lang VXYZacfgih »it .V 3'i Dotbringen VXZubf 36 tiefte b
731,3 foI(^C3 Zacffjl: f6tc§es i 6 «evbaninien fi/il- ienugeu ;/ boniigcn '' 7 fcHien]
fnnben Xb ii ju weil L fnnbigeft VYZac junbigeft Xbdyil- fiinbigft /' 11 Bor
Dnnbtnifil uergebung -Vi baljin. 2afier fagt ®. ^iantu-S SRom. 8. G? dfjik 12 funblitfje
bofc VXYZabcdftiil. 12:14 an ßfjriftuin gteubct, «nb bcrjellngcn (bcnfetOigen / ) nid^t folget
nod) btein BcrWilliget Sinb j. 5ioIJ. 2. fteljet gcfc^violien , ä'nb //// 13 fettigen Zui-df
14 (yliiftcl l'.Vl'/«4c(//' 14:16 Unb bis fiinb ycnau nach L.luh. 2, 1.2 dfjil ;.", fnv=
fpvccl)en .V IT gegeben Zacdf/il: i'j uevbamnet Xlyh 22 wilc^c bie I')' wetttjc
bie XZabcdf'jil; 23 g. Sliiguftin Xb 26 ftel)fd)c (teib -Vi flcifd) d ftaifd) /), reget
fid) and) VXYZabcdfyih- uerwittigen Zacdfr/ik ober brinucn jiX- 27 ift (ifts Zacdyil.)
biird) VXYZabcdyik ift c§ burd) /' uerbnmmct abik 29 futet Va cnibftnbet .Vi futet
YZc fütct adfi/il.- lüft d 31 fid) ©Ott cd ff/iL feine funbcn Zacdfi/il- 32 3uv)
,iH /.' rechnen -Vi BetWitliget /' 33 barin i wiittenben Xbcdfrfd; 37 funben Zu
TU, 2 ba§ ift] 9!cmlid) Zacdfyih bif{ fehlt VXYb bifi olleä fehlt Zacdfjik Wie ba-ä
Zacdfißh 4lö geWifjtid) audj i (i tjev] er VXYZabcdfyik 8 ridjte t fdjerffc
Ycdyik 9 Derfteeft bu /' 10 not bleibt Zacdfyik bill fehlt b 12 l)l]c] fr ;/
13 naaf)ftcltiQC VXYZabcdfyih ir> »Pfat. 32. dyil- löllG ©elig bis feljn fehlt Y
Selig i(s red^net ycnau nach l's. 32, 1. 2 dfyilc 20 ollen fünbc -Vi alln fünbn /'
:.'/ gewiffenS bcdfyik 22 retjn VXYZabcdil rain /' getaufft VXYZabcdyil nUjr
fehlt Xb 23 fidj mit mit »eriiinben (öbcrWnnben i) .Vi redjen /.'///: 30 bariinib]
ncmtid) bavunib dfyik angefangen ()obcn Zcfik Dn burd) .V 31 »nb burd^ Zcdfyil.
»crbammet fil; 33 l)f)rcn X jren i 34 bie bo] bet (bercv l) fo ba dyik 34 fcl)cn]
24. Sc-5nrtcu jiim gcrmoii Uoii bcr laufe. 487
finb r.Vl'ZöAc S4lo3 ©e^cn iatfin in jrcni uimciftanb Wnb dfyil. 3i bnljin /^uc
nitj aui*^ nid^t Zacdf'/il; 36 licr^nrtcn .XYZabcJfyil- olgo] alle ctlyil. oU jic« /'
733, 1 fütwat /■ .> }uid^tei6c -Vi .5 nit] nici)t aü b xtdym r/lh- »i( ntt, fo A" *' 311
t^tgcn -Vi 60] olfo -V// Jl am] an V.\YZab<di';ilh batoicn XL 13 allen fehlt b
önfid^crä -V6 16 funben Zac fünben d 17 bofclBft 1* boicl6ä Zcp/th Jl jetjiicm
VXYZabcdfyih 23 cceatuTit acdfyik ä4 er] ber a ffan^cn Y 2ö feinen /.■
29 boBon gefagt ift fehlt dfyil.: 31 juucrgeien * ctncwet Ic 33 jijunbt -V ijfljunb b
tor^in] juuor af'yik- jugefagt l^ot X 34 jpbt -V Ijc^unb b 3') Öloubft bn 6
l)oft bii i Bift bu b 37 fünbn /'
734, / ju »ergetcn -Vi 3 ouSgetticficn VXYZabcdfih 4 bc? ftcrticn X bas ftcrbcn 4
5 alle§ beibeä ad alle baibe /" bciibei VXYZbcgik gbtcevn adfik 6 getaiifft VXYZ
abcdfyil- 7 ontigt] anflebt dfyil }U red^nen dfyik 10 ijn] an VXYZabcdfyi/:
IS unb t'e/>lt Y 20 ben tob YZcdf;fih Mtxixübi XYZbcdfyil: >> mib bcv Sauffe .'/(/.■
23 ifts] ift e? adfyil. 25 Wctcljem f lernen a 26 gcljftlid^en] »ntertljenigen VXYZ
aicrf^iV.- S5nbert6anigen /■ 28 ja tobten VXYZabcdfyil: alle VYZacdjil; 2'J rfi^c i
tutoe f gemad^t k »orgifft] gifft VXYZabcdfyik 31 ju t^un cdfyik 32 grclucl
VXYZabcdfyik leSenä VXYZabcdfyik 35 SeÜid^cm /' 36 oill /e/i/i fy!k ^oäl]
bo$ b lernen Zabcdfyik 3S teljten] rid^tcn t/ik
73.5, .5 folt man ntaffc VXYZabcdfyik 4 nadj] nod^ -VF* onb Zacdfyik forbcrung b
iglidfjer VYZacd'j tjblid^er .V ijcglid^cr bf ,3 bie (vor unb)] Wie Xb 6 fettigen
Zacdfyik 7 obbet ju nemcn fehlt Xb d nad5 VXYZabcdf;/ gfc^Winbt X gefdjUjinb bf
lOttnBcftenbig ATW/y llhxnbcxbd 12 noä) VXZabcdfyik 13 mal VXZabcdf;/ik
feljn] finb VZ ju fein Xbdfyik 14 t>n nit (nidtjt b) funb ju oertitgen Xb funbc
(Sünb /') JU »ertilgen VYZacdfyik menge Zacdfyik 16 Seligen )' /S auä
ben yk Ijcblic^cn X 19 gegeben Zacdfyik 20 ift ollen XYZabcfy »jcblidjcr A'
23 forge A' 24 Salomo yik 2:> jü ber ftabt Xbf 26 ju ber Xf ift c§ /'
29 geboren 1' 34 ben] bem dfyik antworten] finbcn Xb 36 bem] San /' Senn gik
bargegeben /.• 37 ta^en Xb l^offner X .ßaffner b 38 folge t^un Y
736, i »)btid^cr A' .3 groffcr fehlt f 4 ju uertreljben Xb .5 aber mag VYZabcdyik
6 einem i' fübcrlid^ X fürberlid^ bf föbberlid^ dyi 7 tolbrengung VYZacdyk Bot=
bringung A' 4/1 man fehlt Y S es fehlt adyik tfi^ra] jn i 10 mv\)t VXYZabcdyik
mue /■ 11 bie funbt A'6 12 oufeer] au§ A' rJjlS SBet bis ubixtomt fehlt VXYZ
abcdfgik 19 $forf)err dfyik 21 tfyx] ^rc A' Ij^ten Ya jrent bf jren dik 23 Wie
broben VYZacdyik wie baroben Xb alfo Xb 24 aufgetrieben VYZabcfyik menge
Vbcdfyik 28 Wa] Wal XYbfyik fold^en ftenbcn VXYZahcdyik foUid^fi Stenben /
30 {aumet VXYZabcdfyik Oberbteiben a fogt, ca(). f. Zcdfyik 31 bcin gctrende
(getrond /') mit Waffer Bermiffd^et dfyik 31 beä erbarme I^Vl'i S;e§ erbarm Zcdfyik
34 mit erft g 35 frotig b 36 l^at »erbienet VXYZabcdfyik Worben, »fi A'6
35 engfttid^e VXYZabcdfyik einige Z
737, 1 ^n&] jnn acf in dyik 2 e^e Zacdgik ec /' 3 Ijfim] ^^n Y abteuften // il'er=
toot c 4 atfio] fo Y 6 Weber bfyik 7 fronet] »nfer »erfd^onct Xb 10 feinet
Äinbel yik 11 arme, »erbamblc Xbf 14 jWatjii^igftcn A jwc^nöigfteii b avä)
fehlt Y 15 bet)] beq »n§ X 19 ^cr nac^ maU VXYZabcdfyik 23 fiinbigcft
VXYZabcdfyik beinen l 24 glauben ober bcrtrowcii, bo§ Xb 26 Süan] Senn cdy
Sann /" bie fo b 2S Berfpottct XYZabcdfyik laft VXZabcdfy 29 fördtjtc A
futd^t )■ fordeten bf 30 ftölid^ /' 31 ewiglichen A'6
488 SBetiüdjleiii. Vy2-2.
[25. 1 i.'cc'nrteii 311111 Scrnioii uoii 3>ci(t)tc iiiib «nfrniiiciit 5>li. 15.
iSl, 10 Bor /'ehlt VYZacdfyik geprebigct VYZacdfifik 17 Ijljnju gctjcii )' 1« bic jcUicii
Zacffjil; 19 gc^oiibElt VYZncij -JI gct^on VTZacdi/il get^on /' io' lüi^t anbcti Zacf
48-, U ju bringen Zucd/i/ik 13 funben a 10 rooUen fe/ilt )' 17 6vaud) 3' iO ncmen.
aSon ber Seilte iSBcl)ti)t //■) dfyik -Ja ift| fct; oc/'/(7.- 33 «ßfol. 32. crf/y«- 2a/i6 9Jiel)U
6»- funbe //ejiou «ac/t Ps. 32, '> d/ijil- -Jj für ®ott fehlt Zac iifijiS ^i) bis iontmeri
i/enax nach Ps.3>,4.:'> dff/il J'J crrr. "l-iattn c 130. *pjnf. r'/V//' 32 mu|jcn] mujicn
au6Ei )■
483, 11112 Sajiv uu'vbeit biet) nUc öciligfii tiittcii ju tt'cfjter ;eit dfi/il. 12 bicjcl bie ;'
22 obber leben )' nuffmirffe / 24 »erbanineft /. 2ii »crbonnicn i'k 31 gct[)an
cJ;/il.- get^on / 32 %Üax i':/i/.- 33 an bcncfcn / 'Mtax fyik 3.'> gaben cdijil.
llnb] Stern .v-/-
484. i/ bct)ben V YZacdyil: baibn / 10 brenge Zu 22 junbc Zac Sunbc dfyik cr=
idjiuinbcn IT 2-'> ober biircf) Zcd/'i/ik 28 Se-j] Sa? /;/i7 32 bicje jcit adf/il. tifc
3Cl)t / Mirc^off cdfi/.- 34 ttiiift bn /' iftl] ift 1'
4S5, 11 2t)uftn eä VYZncdijll; Stjfift bii c?. /' /-' '2f)iift bu / 13 taufft /' /*' gegeben /■
2/iiomlbem VYZacdfyil.' i'5 folftu Y 27 n\üUi cdijil niiiü f i'.'y Suangetium (/i/(7'
iiiG, 12 ßuangelium fyil- 12; 13 ia l/is machet fehlt f/il- 17 CJuangetium df;/ik oHe )'
20 nur /■ geeft /' fo jolftn niifit Diel 1' 21 S8e^(^t f 23 folt bu / 24 fünbcn /
:'•< ober in ber not jonft dffjU. 27 als ob er VYZacdfi/ik jelBcr Zcdfc/il- 2S wir
e= /■ 2:i wir c? /' fdjtoljen Zar.dfll; 30 tja\l bu /' bijen /' 32 bift bu /
33 fo fehlt Y SoUcft bu /'
487, 13 Dnbanilfiere // bie] bie luir VYZacdfiiih ];> er c§ Zucdfijik 10 metjnem VYadfßh
V.) 5lbfoIutiort rdl:i,k 21 folftu r folt bu /■ 23 ^oft bu /' 23i24 beine Seile 'jll;
24 fal /■ 20 enHjeven VYZacdjijil- nteljnem VYZacdfyih 32 emjieven VYZardf/ik
33 baruber )' 3'> jn Biet Zucdfjil.- ju Uil /
488, J6 f^n fehlt VYZacdfrfil enuifal^'f' f'l' empfofieft (//;7(7 ;r ber es /' :.'/ 9UifoIution
cdfi/ih 23 aibfolulion Zurdftß 2a fanft bu /' 27 Äanft bu /' 2'j obfolutio Za
«n Stbfolutioit /■ 33 nur fehlt Zacdfifd:
\ü\),20 %a\{ Zucdftfih folt bu /■ i^/ niüft bn /' i'.'i Vlbfolution «//../i/. biunmb /f/(/M'
2;> ftoft Zaedfyik 20 Slbfolntiou ('/////■ -'^' fel)n) ift y 3(i anff ßeideinat)] an
VYZacd/'i/ik Vtbjolution i an bein d;/il.- l)aft Zacdyih
V.M. II Sßom Sacramcnt be-i *JUtaro dfyil 13 jwingc )' 14 alfo fehlt Zacdf/ik 10 facra=
uient fehlt Z 17 bn fehlt ocdfijil. lü .lu) fo YZacdfi/ih 21 tragen laffcn Zacdffth
2.') tlax fehlt Zaef;/!/. 27 ift-:- /' lAs fo] bie fo >' 2'.i bahiibber VYZcfgil- ben
fof)ff Z 31 fonbcn Zu fiinnen cdyll 33 Sarunib] 2Bcl)l fte im», fogc i^, luöllen
troljen (trnljen /'), «nb für ein rec^t l)olien, Iva« fie leren bnb t^un df/ih gilt c§ /' (yiltd dyil
3334 weicfien-; noc^ fcfjonen?, fonnbcrn (fonber /) «ber ©otteä Wort Ratten. Sorünib luollen
df;/il,- 35 Sarumb] Sub df/il.-
401, W ßuQngeliuui /.v 14 },\\ fehlt edfi a,M)an Zucdi/il. a,ü%on f a\]a fehlt Y /5 ba=
ttiibbcr VY(i;jil Di bifä) baS « /.s' es] er Y 20 ßuangclium //// frndjt Yaf
21 Euougelion WZ'- 2.'j bent (^nangelio] (S[)riftu§ iefel)! / ßuangelion )' 20 an
ba§ /■ CSunngelio )' ßuangelium (if:/ih 27 ge^ct d Zucdt/ik 28 erfenneten /'
2'J:30 ttjolien his bctennen fehlt Y 30 nu fehlt adfjih 34 after fehlt Zacdfgik
3ö etjnem YYZacdfj
492,7« auä) fehlt Zacdfijil- ninft bu VYf II) bif§) boS Zacdfylh 21 3cfuä ß^riftuä
df;/il,- 22 gab eä /' 23 gegeben Zaedfyil: 24 Seffelbigen Zardfi/ih ,(leld) cdfyik
25 l^ctten / 26 brauä 1' Äclc§ Zcdftjik 20^27 u»b eluigcn fehlt Zaedfyik
25. S.'eJQttt'ii ,511111 Seviiiou ucm iln'idjte uiib Snhüiiiciit. 489
27 mtimm VYZacf'gil: 2S iunbt Zac Smi) f imibc d</i 30 vsihbtt VY/ia Icugiicii
cdfylh fönncn (Z</<7- 31 cä fehlt Y 33 Äctc^ cdfyll: 34 bo hei) fiiii )'
41>S, 7; fcljn] finb VYZaedyll: 1 1 j VJ lönnm^ di/ilc 13 at§ jncu .-/i/- ©ott) C^riftiim J/yi/
14 jnen ^/iV- 20 inen i/ih 22 eticn /eA/« Zacdfn 23 flcld) c(//;/i7.- 27 flcW) cdfyii
29 flcld^ cd/;9i7.- 3/ bagegeu c</H- barWiber /' 32 t)nn] jU VYZac;/ih ju /'
494, J2 muÄ c§ Zacdijih gcgcicn Xanlj'ißh 13 fictc§ crf/V/iA leugnen c(////(7- ()ülfft cä /'
14 einen )' machet? r nid^t? Zacdfgik 15 Wir e§ /' t^uft bu /' SBilt bii /
16 foltteft VYZacfyik micj] mid^ fie VYZacfyiL- 17 bem| bcn Zacdfgik ttjebigen
cdsiV.: 19 barffft /■ 20 Wort V fyik 24 ^alt eä VYZacdfgik 27 jüt /y(V-
2« bo§ fehlt Zacdffil- bid^] baä bid) cdfjih fonft /eA/i 1' 29 funbeii )" 31 bic
fünbe VZacdfyih
495, /2 ftudöt F 13 muft bu / A5 etfc^vedet Zacdfgik 10 bift bu /' IS onftojic FK
anftöffc Zacdfgik fatteft /' /9 fiift bu /' 20 ift] ifti V '^^ \oxält f 2S an=
jugeBen] onttooit }u geben k 29 fale /'
49(5, 13 meinem Z iä)^] id& eä / 7.5 fonft bu / bic§ fehlt Zcfgik ftoiien] fteen /'
15 iDo] bo V bo YZacdfik jeü^cft /V /■'* 3ü(eft bu /' 20 Witt bu /' onbevs
fterdtc adfgik 24 gegeben Zacdgik 25 eine gifjt a bofur YZc bofitr 1' 26 fru=
migteit Z frumigteit a fromleit cdgik fromfoit /' 27 gegeben Zacdfgik 29 nion c§
VYZacdfgik 30 Scn V brinnc adgi 33 Biib fulen Zncdfgik 34 fe^n] finb
Vadgik feinb /' feljn bis motten] Werben Y
497,24 fld^t /' feljn] finb VYdgik feinb /
498, 12 ivir§ cdgik empfangen VYZacdfgik 13 emtifongen VZcdfgik oud^ fehlt Zacdfgik
14 einige] eine 1' grud^t df bic oud§ fjernodö Zacdfgik folget adfgik 16 gecffen /'
getrundfen Zacdfgik 18 ofte ik tebeu, »nb Wie Y 19 gct^on Zacdgik get^oii /
20 fott bu /■ 21 bir Co /' mir t-i f mangeln )'Ydg 22 Wiber VZacd Wibber Y
Weber §eHe i- alle§ }' 23 fott bu /' 24 tcbenbig cdfgik 26 Dnferm cdfgik
27 empfangen YZacdfgik 28 rtcrteng] »berig VYZacfgik »olle /' 29 wib id) wit
Zacdfgik bat] bo iTa 35 tonnen dyik
VM, 12 ha fehlt Y fölet /' Wittu T'r.?acrf/V/i7- 73 nid^t 6el) bir ^Tacd/j/iV,- 7.5 metjiicm
VYZacdfgik 17 tonbe rff///- Onnn'tgti^ /• 19 fcrr /' uns fehlt Y 23 Icibticf) )'
24 Ij^m /? 2" wir e§ /' 2.S fönnen dgik get^n Zacdgik gctl^on /' 2y taum /.
30 iBad^ofen /' 37 nun /' feröetcin Y 33 »nternonber Zacik »nteveiionber g
500, 9 gettjan Zacdgik gct^on /' 10 ftrouc^eln acdyik 12 t)\)n (vor gc^c^ fehlt Zacdfgik
13 woift bu /' 15 oerbomnen VYZcdgk tort)eit »nfcr Z 17 fonbern V IS fonne dg
22 wirft bu /' 23 gegeben Zacdfgik 25 fc^onen VYZacdfgik ferr / 26 Wottcft
VYZacik 29 empfongen VYZacdfgik 32 6ift bu /' 33 Ijaft Zacdgik empfangen
VTZcdfgik 34 SBiItu VYZacfyik gegangen Zacdfyik 35 lonftu e? VYZacdyik
fanfl bu el /'
501, 6' gebenden Zacdfgik 9 §oft Yacdfyik 10 fotcn /' Wirftu Zacdfyik U fi^eft
acdfgik 12 ^inbeftu c§ VYZacdfgik 14 ^utffcft 1' ^elffeft a ijljni] l)f)n >' trogen,
fo ge^etS (geet e§ /) led^t VYZacdfyik 75 'btciljft bu /' 10 gcnoffeft VYZacdgik
flenuffeft f fo groffer /.• 17 wetjnteft VY roeineteft Zacdgik Waineleft /' nid)tä VYZ
acdfyik ISjW ollen hingen VYZacdfyik 22 fötet /' 24 ift§ /' 29 ftcüift] fd^idcft k
502, 70 Wiltu VYZacdyik Witt bu /' 77 §flft bu /' 72 fprei^eft Zacdfg fprc(^ft ik
13 empfongen YZacdfgik 14 rügen fehlt Y rumen /' .§oft bu /' 75 gegeben adfyik
17 Wirbiftu V wirftu Zacdfgik 20 creu^S I' crcu^cg dik 22 gegeben Zacdfgik
bcnn] bem adfgik 23 nod^tomnien /' 24 bie bo ftord VYZacdfgik .{ bie nod^
fterder finb (feinb f) Zacdfgik 28 in§ crcufe dgik 30 olle fehlt Zacfgik
490 Sbctbüc^Iein. 1522.
503, y bar gegeficn ZaccVjih 13 fjoten] fjaten o iJ büviimcn <«/;///, Ki cljncm ^'l'Zucch/i!.
oinem /' 28 916 /' 2;* ^^m] flftn 1' geirauc^en Zucdßik 32 bcni anbern VYculfy
öOl.ß gegangen Zacdfyih S empfangen YZacJfyil: 0 fönncn d;/ll. 10 fi^] fins
VYZacdfyih- 16 fünben VZcdDilh )unben )o i'2 t^üt /' 26 !onft bu /
■2S ttieibift IT Wetbcft Zacdfd; luirbeft /' für] Bor VYZacdfgik *or5t)n VYZacdf:til
3v;31 Bor^in YZacfy'd nic^t baljin /' öS getl)an Zucd:/il: gct^on / 3J tanft bu /'
35 preft bu /•
[2(3.] ifcsortcii äum ccrmoii uoii 4?crcitiiiig 511111 Sterben 2?J). 2.
G85, 4 Sie fe/dt ijik otif(^eib /• .-. ijren -\'I' jren ZOcd/yd- ©0 ift Xb ift« Zacdr/d.-
ift e§ / r orben VYZacdk nit] nichts -Vi *• janiä VXZacdfglk 9 naä)=
getaffenc» VYZ 11 aifcöcib /. l-J gcgtSen VYZacdfyil- 13 et)nen T'.Vl'Zoi'«.;///.
ainen / 1-t Iciitcrtic^ b !.'> ficlcibcget V Iß beren] Welche .Vi 17 bofen trempcin
(cremptcn i') VXYZabrdfyd. IS gewejcn finb (fcinb /) VXYZabcd/yik l'J 6e^af|tct
VXYbil- tjrgent VXYa ^ergent b äO atfo .Vi geben ift VY gegeben ift XZahcdf'jii
■21 fterben *//.• 22 f)tbt fic^ an VXZabcd/U- 27 Pforte cdi/il; leben, Ijnn (jn) ba§
eroige (eroig Xbf) leben. ISnb VXYZahcdfyik 2S jljunbt -V tietjunb b ijnne
^'XYyik innen /' 2'.i bocO l'e/dt Y jiitunfftigen )'ii/!7.-
086, 4 fogt] fbtid^t i -//j gljn >De>)6 iis roett ;/cnau nach Joh. ja. 21 dfr/Uc 9 SdI(^§ i
10 barinnen / tautet <// jiV, il müglil 1' J2 ber] beä l'.V YZabcdfiß- facrantentg
rXYZabcdfylk 13 unb ber utung fe/ilt VXYZabcdfyik bcg fctben VXYZbcdfyi/:
14 fic] e§ VXYZabcdfyil- nit] nichts .'/(7- J5 begirbe Zacdf'/dc be§ felben
VXYZabcd/yH 17 auä) fehlt XZabcdffßk nit] ni(^t§ /c 2.J betumern VYZuc
befümmet .Vi gefc^cl)e Y 24 fel)n] fei) 1' 25 gefd^etje VXYZ acdfyik 26 3)laria i
tjm feftcnA'i'i feften V 27 gefc^e^e Yd 2S nioc^t] mag X 29 feljncm VXaijih
30 tä fei) roar VXYZabcdlifd; 32 gegeben Zacdfyik 33 erfc^rccflid)e VXYZacdfi/ik
greroti^ VXYb gtcrotti^c Zacdf';/il.- 33 34 manc^faltige c manciöffliiS' 'i'ßJ' -ü fünben
VXbdfyik fünben YZac S>a§ brittc b nnb fehlt adf/d; 3j croi)gen VXYZabcdfjik
au§ bigen] bifer VXYZbcdfyik biefer «
687,/ bilbet, »nb A'i :.' greroglid^ Xb greißlic^ /' 3 vrnb ivieic^ «V.- i' J ä08f)iift''9
VXYZabcd/yd.- 4 bic /e/i^/ / fc^rcdflic^e d/';/ik gc^tinge }'Ydyik l)e^en X ge^n»
linge ifac Je^cn b gcc^Iinge /' bofen Xb tobe VYZc tob i 2ob /' Sobte dgik 7 iiiib
Botterbct b er /'e/</< VXYZubcdff/ik 8 forgc VXYZabc.dfijik treiben VXYZubcdfjU.
9 fliege Vabdfgik fl^lie Z}'^c j; ertanb Wirb, t)^e (je) VX YZahcdfgik 12 forbetn i
i,3 fert /■ 14 ba /e/ift i ;5 au§fcf)'ogfn bcdfjik 16 i)n3el)ttigen VX YZabcdfiß:
17 ebbet] »nb VXYZabcdfi/ik 10 nnb ticff ZacdfyU: geluiffcn§ Xbil. 20 UorJ
für )' 21 \\tä)t VXYbf fud^ct Zacdyik 22 bic t)f)e (je) gefunbigct VXYZabcdfyik
23 Weniger .Vi 24125 crfunben onb bletjbcn l'XYZubcdfyd.- 25 Jun i>en Zacdfyik
27 Bnbereljt l'XYZacdfyik 29 »etboniniä VYZacdyik Berbantnu« Xbf 30 fünben
(fnnbenn Y) ticff bcttoc^ten VXYZabcdfyik teljncn VXYZbcdylk 32 f)cüen VXYZ
abcdfyik ^folm .j. .Vi Spfatm .51. d $fal. 51. fyik 33 fünbc ift jmer für (Bor /')
mit dfyik 34 füllen Zacdfyik
688,2 jur F.V)'i 4 viu^tn XZabcdfyk mit icm fehlt V .\ YZ abcdfyik 5 fotfd^en] «cr^
ftc^cn VXYZabcdfijik 6 liftigc )' *' roillcnä VXYZabcdfyik 10 et bie ©ottcä
VXYZabcdfyik 11 bcmj I)ie bem dfyik 12 reljt fic^ ni(i)t VXYbdfyik 13 iä)
VXZabcdfyik 16 xnittö] nit X gor nirf)t§ Zacdfyik iiidjt i 19 loerbe] rtirbt
XYZabcdfy 20 nienicf) mit mit 1' 21 gor fehlt b ftogcnS XYZabcdfyik jnnbe,
f)eUe Zacdfyik einem] eljnen XVb/c 24 Bbet bct Za 27 Berlotn (Berloren Vj Bn
©otteg VXYZabcdfyik 26 nic^t VXYZabcdfyik 31 l)t)n] jm i 32 \)^n] jm i
26. Si'saiteii jiim Stviiioii Hon 3*cvcilimg jum Slcvbi'ii. (Hl
jeere l- id^ta^c dfyil; 33 ift§) ift -Yä 34 ^^n] l)t)m 1' .%' bcm| ben )' OT bijv
c§ VXYZabcdfijik Wenn cl V.XYZabcdfuil;
G89, 2 bem] bcnn XYZabrijil- bann /' 3 bit obbcv /e/j/( XocdfyU: 7 jiinncii \'.\)'Xub<d/';/il.-
8 ftairig VXYZabcdfyil.- 10 tx\äixedl'\^ VXY/.mdfyih crfc^vödEli^ b 11 »ficvlounbcn
fein Zacdfißl; fcljn 5t>)ti9cnl troft »nb foligtcit (fatigtait /) li/V'' ^3 ba§ fiitbc VXYZ
abcdfyik 14 alfo l^a' -^ * 'J '■> i>fl'° C'^f'^'i «t^/?/«'/' '■' gctüwtgflid^ / 16 finb
bie in XYZabcdi/il.- IT fcWrigcn VX)'Zabcd/'t/U. gc6ijfcn luotcn WWZabcdfyllc
IS ber jclticn -Vi 6rine /' fd^tnngen XYZnbcdfyik 19 tcOenbigenn Sd^Iongcn b
■20 muft bu bf iDivft bu /- 23 unvugc] tvubfat /.■ bcn /'ehlt /, fvibc VXYZf fvicbc
alcdik 24 muft bu Xbf jünbcn Xbdyik funben l./ac i'5 bc?nem gciuiflen, nod^
»jn fehlt VXYZabcdfyih- iU^itn bdfyik 26 muft oJfcren VXYZacdfyik 27 fünben
VXbdfg funben YZac onicficn /eÄ/< >' 29 aü fein liebe -\7/ 31 »nb tregt T.Vl'Z
ahcdfyik 33 Sejiclbigcn Zacdfgik 34135 beljnc funh unb fuv bic^J gleiche pein, unb
mit bir Zucdfyik 35 anbei- y 36 6urbe Zacyi Suxbc / laft /.■ fo roerbet jt bo§
gcfe^ 6f)tiftt ctfutlen /.- fclfier fehlt Xb 36 37 Monimet bis Ijclfjcn genau nach
.Uatth. 11,28 gik 37 ©i^e VXYZabcdgik 38 magft bu Xbf @it)e XYZabcdgik
090, 1 »crtunben cdfgik »crfc^tungen VYZacdf/ik 2 wie ber Zc nit] nicf|t§ dfgik 4 an--
fi^ct cdfgik 5 gnabc bie Ubcrloinbet er bifetbe, fo -Vi 7 funben a 7/9 aljer fei) banrf,
bct Bn§ ben Sieg (inibei- fünbe »n tob) giljl burc^ imfevn S^dxxn 3f)efum Cf)tiftiini k
S gegeben Zacdfgi fünben VXbdfji funben YZac 10 ÜJiüft bu b 13 fi^eftu ^gik
fif)eft bu bf bi§] bo§ XYZabcdfgih gcfd^minbc Yf 14 muft bu bf muftcn // 15 e§
gar Xb bamit] mit cdik 16 omtge^cft Zacdgik »iligeeft /' 16;17 bu muft bis feI6§
fehlt VXYZabcdf gik 78 beinent X4 itt\i]%tUm VXYb ^md Zacdfgik 20 laU'
tani Xb 0 metjn gott fehlt VXYZabcdfgik marumb] Wie )' ^aft i« -^V -- *"'
bicft bamit Zacdfgik birf) aUcin 1' i^-';i^3 »nb glclubcft (gtaubft Xhf). ba§ für F.V)';^
abcdfgik 23 fct), fo VXZabcdfgik njirft bu 4 geWißHchl cluiglic§ cdfgik 24 bir
cä -A'Ä nur fehlt Y nun /' 25 luirft bu Vbf 2S fcift bu h 2'J fienebcien )'
fegcncn Zacdfgik bcncbeiet )' gefegenet Zacdfgik §afftcft bu -Vi nit fehlt )
30 itmaäi\txi VXYZabcdfgik feinen -Yi/' 3^ ©ibeon rf/j/i ©ibion /■ 'fliibionitcr rf/;-/;/.
mannen Xb 35 angrciff Yadik 36 fi^tagcn ik fleucht Yabdik 3T'3S unb
feljncr ^ctjtigcn fehlt dfgik 3SJ691, 1 l)n ung bis 6ilb fehlt f
C'JI, l bofe Xbdgik unfe fehlt VXYZabcdfgik 2 ba ju rcl)tjen VXYZabcdgik baräü railjen /'
2j3 gar ii« ßljrifto /"e/i/« VXYZabcdfgik 3 5 Sic laft 6is ubirloonb ye/ia» nach Jes. <J, 4
dfgik 3 ferner fehlt Y 4 ^aft bu b 5 5)labianitcr VXYZabc fprcc^c Zcf
fpvid^c a 6 bo /'e/(i< VXYZabcdfgik \ä)totx 3od) feiner Soft in dfgik Sj'J geforbbcrt 1'
y f)a\t bu 6/' atle VXYZacdfgik jubrod^en (jerbrod^en fik) onb obcrwunben dfgik
10 jur jcit jiV.- TOibian dfgik 11 (Üibeon //iV- fc^wettfdjtegc VXYZabcdfgik
12 gettian VXYZabcdgik gctfton /' /■< nnfed^ten VXYZabcdfgik 14jl'> letrcifjen /'
V) er fehlt Y 16 aufferftc^ung abcdfgik »on ben /' tobten bezeuget, ba§ er »bcrreunben
fc9 Ijnn VXYZabcdfgik 18 »nb bod^ burd^ VXYZabcdfgik gel^orfam bis 697, 37 fehlt
in dem einzigen erhaltenen Exemplar von a obettDunben ^ot Zcdfgik 19 Ij^metifd^]
^eimlid^e 1' ber fehlt Xb ttnb bo^ burc^ VXYZbrdfgik 20 aaermet^tige VYZ aU
meä)t\%t Xbcdfgik bejeuget ^ot T6 2J boffcI(iigc//(7 gegeben -^cfZ/.'/iA- gebe »»it .V4
22 3u] Sum ''/.'/''. 24 meljrevm Xbf 26 unb ber b f)cllen VXYZbcdfgik tobei
(tob§ Yb) ifiMen VXYb 27 gcmod^t XYbdfgIk 2S fi^eft bu b 30 fi^üdjtevt
VYZrdfgik fc^eü^ (fc^eu^c b) moi|t -Vi 31 für, bn fic fagten VXYZbcdfgik anberii
ge^olffen, 3ft /; 34 mit fehlt YZcdfgih gut (gut? <d/) get^an (gct^on /) fonbcrn
(fonber XYbf) VXYZbcdfgik 35 ju trieben (jertriben /) auff ein mol Zcdfgik on=
orbentlic^ ,Y/ unteretjuonber XYbf 36 onotbcntlicf) Xbfg unörbcnttidö dik beftürmct
VXYZbcdfgik 37 Ijrre luerbe VXYZbcdfgik oerjnjetjffeU /' Wie er ber I)crr Y
492 »etbüdjtciii. 1522.
(i9i,J auUhmun d tob. 3i"n anbcrii, t><\% VXYZU-dfijil 3 nluilt'nt T/' nicvgciii />
nivgcnb ik fpnitEn (i 4 nibcrf^lagen ilf;/ik jii ber / ö aiibcni V.\)'Z/jcJ/;/lJ.
6 ba§ fie i!fy!i- Tofe dfylk 7 gefiott VÄZbc geboret ydfyi/,- S fjoffcn] liulffc
VY/!cd<ja- ^tjlff A'I)iIff // fjülff / ii cl fMt XYbdf'jil- ane§ (alls Y) umb fonft (fünft h)
VXYZhcdfliil; U bilbcn fehlt Y tjövc bnb Zcdfyll 12 geonttootttet XZhrdfyil;
%Mi X \mx fehli Z'-dfyil: 13 gogefien Zrdfyik 14 geatzt XJ, l.'j tiergeffen
5at »n Xh IG jtc fünbc, tob »nb / fcltigen VX/ChrdfyH- iS Sal ift cdfyil.:
■21 ^anbetn (fianblen /). 9Juii Bnb frnfft bcv Sacramcnt (//■///■ 23 iu fehlt VXY/hcdfjil
24 ifljd^t fehlt X 20 unnb bcridjt .17/ iinb bcolct /W,/^ VXY/hcdfyik 2i: \iä) anbfr§
rJ/</(7. 1^7 baroben Xf gejagt ift XZInfiil: 30 bic bing T'-VIZ/« ytjunb -V
iKbiinb i mit ba§ bie XYZhcdffil; 31 fei). 5' 2;o§ ß^tiftug Ji foü (beidemal)
fehlt Xtj fotlc (beidemal) Y 32 tieBc foüc Zrdfyik 33 loivft bu /< 3J tiinHJft VXb
tonipft YZrfyih (önit)ft (/ 3« eiifferUdjen '(//(/iV,- 3S einen VZcdfgik
(>!>3. .5 bavan, bn« VXZb'dfyil. baxan be§ )' .S junbt, l^cUt .Vi/' ©unbe, §eUc YZrdylt:
'J feljner] ber )' gegeben Zrdfyik I2 ©otd^e (©ötc^e ?) jcic^en, fotdj (fold) /) Zcdfyil.
13 liegen, Weber / ;J fjiii^t Xb fteiiert A' ftcurt b fteiiret /' 7J';.5 unb Uotfe^ung b
Iti grofte F.Y5" groffefte Zcdfyil. gröftcii /■ 7«" «u jeicfjcti A'i j.v loeber ■■f/d
19 boju fie gctoife jeic^en geten fiiib, nidjt jlreiffet Xb ber fie geloiffe jeidöen finb (joictjeu
feinb /), nit^t äluciucln Zrdfyik ,ict)djen geben, niil|t jtuciffel T'!' 20 rairb fo VXYZbcdfyik
21 piffti /■ 22 Sie funbe, bev tob /.■ 23 beine fünbe, bein tob /. 2öi2ii ongcjeljgt
VYZcdfyik gegeben Zcdfyik 29 Wottc VYZrdyik »olt A7./' 311 fc5l)mf)ffen VXYZ
bcdfyik bem facrament VXy^Zbrdfy 30 feljn] flehen Xb fofr^cv rA)7, fpld^e Zrf
32 ton funbe, tob t 34 Hcffet VYZrdyik btofet A7/ blöjet / luie fehlt VXYZbcdfik
35 unb feldt dfyik 3G gnobc rdy H)ivbidfel)t obber (obev) VXZbrdfyik
<>9i,l fei) e^rt geluiS I'A')7< jelj ein jeicfieii Zrdfyik 2 bev Waren VXYZbrdfyik bift bu /'/
3j4 bie anber Wirbigteit i 7 nidjtl] nitt Xb in gegeben Zrdfyik 11 meine fünbe,
tob l 14 fterbe VYZrdfyil; ftcrb A7, ;r t^xi^t XYZrdfyik einen fotd^cu (jolcfjcu /,)
VXZbrdfyik ber, ber bie VXYZrdfyik IS cl)n fehlt Y 3eic^en bnb jnfage k ein
jufogc Xh unb ^ufag /eÄ^« I- 19 bevuffen VXYZbrdfyik 20 ber begirbe VXYZ
brdfyik 22 glouben fehlt VXYZcdfy folt bu ///' folten yi 23 gegeben Zrdfyik
24 3ujnge )' oller] Efjrifti anb aller Zcdfyik 25 fterben] niicO flerden VXYZbcdfyik
meine funbe VXYZbcdfyik 26 »berwinbcu Xbdik 27 unb rnirf) VXYZbrdfyik
28J29 bicfen feinen VYZrdfyik 29 feinen )' feljn fehlt li imwirbig Zcdfyik
31 Wcrc dyi 33 üiü fehlt Zrdfyik 34 tjaUn fehlt Z »om .tiiniel ^aben rdfyik
35 fc^on] fie gte^dö VXYZbrdfyik folc^S X fotc^e-3 i fie (vor ubirfeiucu) /e/ift VXYZ
bcdfyik glcuficn rdyik gtoufieu /' 31! ^itfft '''//'/.■ ^ntff eS b ^alffen VYZcdfyik
5ölffen A' 3r Slpoftetn dfyik
G!)ö, / nn] jnn ;^r Witcfje F welche A')'-^/"f^/;/(7.- 2 iü fehlt XYZ brdfyik f^ta\n\bi Zrdfyik
3 ubirfumnifu] Bolfiimcu A »oltumen b jeicfjen VXYZbrdfyik .5 funben Y gvoffer
VXZrf baS b3 betrübte A7, ijerlj // li \n beu A7, «otteS Wort VXYZbrdfyik
7 3el)c^cn X alte /■ 8 wibcr bic fünbc, tob / uicfjtS / licbliiljcrä brgirlirfiers /'
1» bingt fehlt Zrdfyik bnn fehlt b im fehlt VXYdfyik bcnn funbe, tob/ U nit|
iiicl)tä / 13 gegen '/.'///' // gegeben Z'df/ik 17 bn« er nfleljn in Xb ftcrbeu
fei), funbcr b 20 Kngel, »n oüc Ijoljligcu // unb] bas ift (////(/. 21 altorS VXYZ
brilfylk 22 tob, fiutbc, l)cUe VXYZbidfyi bie funbe, tob, ^elle /■ 24 bic gcniclju^
jctjofft b 25 nufl) joldjÄ (foltfjcä -VÄ foIt^S /,) VXYZbr,lf,ik Sarot K.V17,/- i'fi aber
/e/(/( yik nicfjt rerfjt an XYZbcdfyik ijon bem tjoc^Wirbigeu .'/// iT witctjen Fl'
Weltfjcn A7y :.'r/2cS' unb ucrfjftidjt A'i i'.s" alter l)cl)ligeuu /(■/(/'< VXYZbrdfyik 29 l)n|
an VXYZbrdyik 30 ipfal. 32. rdfyik Finiialjo sujicr te oculn.s nieos / ftctä
VXYZbcdfyi 30^31 luit biet) mit meinen angen leiten /. 31 auff fehlt VXYZbrdfyik
26. Sc^ovtoti 511m Scriium lui» a.'cvcitiiiui vmi Stcibcii. 4<V3
33 S5nb gc^ct 1' yXh.dfyll. 34 cnHifangcn Z im («-lifco .\'ZI/rdfy;i- 3ö l)'^v) fv YZ
Stl mit jenen tifi/il.- fic feli/t <■ finttfu d 3S feurige Xh ift-5 <dii'd- gfroisfid) I;
einen libl'irijen A'
«9<i, 7 bcr 51JfoIm -V4 ^ifatm .34. cdfyik 119 S)er cngcU ä/« treten fienaxi nach P«. .3i(, 8.
120,1. 91,11—13 dfyil- 2 2o fehlt .Vi 124.] Sßnb !l>!at. cxxiiij. (.12.5. rfyU)
VXYZbrfi/ik 5 6i§ ^nii Vfiiä inn Ä Big in i *l!falm .91. n/d.- r> fein ßnget l>
bid^l Bö bir -VA GJ nnb Betoaren )' unb birfj Bcloorcn fehlt /.•■ .s bnfilijrfjfcn
XYZh iott bu i teloen VXY/., \[mm h 9 flerdEcl ftridfe '/rd>ß; ftrirf /' li)\i3 er
^at '/('« gnabe ijenau nach Fs. 91, 14— 16 dfyll- 11 anfcrfjtung -V 13 eluige V\\'YZ/>r
l-i (/enau narh Hehr. 1, 14 dfyih löjl9 So^cr fompt-j tfumptä h (ümptä d), bo? bcr
Zeitige patriarcö ^atob ®en. (®cnc. am. Xbcdf) i-lij. fagt , So (%a d;jik) er fterüen folt,
'Sltmpt loor, irt) (jott, 3c6 ('///'/) «erbe ju meinem Uoldtc (aSoIcE </) gefamlet, bnb ift geftorticn,
»nb gefamlet ju feinem üoW. ■ällfo auc^ jn *JJIcife (ÜJiofen /edfyih-) »nb 'älaron Bat @ott
gcfproc^cn, Xu folt gc^cn ju beinern BoW unb bcincti Betern, bamit auSgcbrartt tauSgcbruift dil.)
Wirb, baä ber tob ein gaud (gang XZIi,df</d) ift ju Biet nteljr Botrfv, bic «uff Bn§ warten,
benn loir uerlnffeu. 2ifä finb atteä groffe bing, SBcr uiag§ gteioBeii (glauben X//f) ! 3)or=
umB fot man luiffen, ba* ibas eä X/iil.) öottf? lueref finb, bie groffcr finb, benn (bann /)
tjcmnnb bendten mag, Bnb fic (bie -Vi) bocf) luirdEet (»urdtct l) Ijn» foWjeu ticincu jeidjen
ber (bcn //) facrament. SaS et Bn§ lere, loic (roic ein i) gro§ bing (bing e§ '■dfi/il) fei) ein
re<^ter gtattiBe ju ®ot. 3»i" neun,ief)cnben VXYXhrdfyik 23 e§ alfo Xb 24 er
efiriftum, alle f)eitige VXYh 24j2(! alle Ins alfjol ßfiriftum anruffen, Sol aBer /Crdf;/i/,-
24 Bcfonbcrn I')' 25;26 bie 9J!utter Ins Batt] anruffen l'XYb 26 atfjo fehlt VXYh
27 Bett] geBet fXYZ.df/d. geBöt h 28 »jijunb -V ijc^uubt h Bef)ort Ijat XYZhrdf;/lh
91)ncn] t)l)n V jB« bcn felBcn .V)7, ben Gngetn Zcdf/d- 2i'l29 unb his giBt fehlt
Zrdfijik 30 jm dyilc auffrupffen /' fie] er /'df/ luiffe Zcdfjih 31 tl^ctc
Zfd;iih ti)ti f 3U fehlt Xh ijljncn] jm Zrdfr/lh 32 fie] jn Zrdf.ßl;
(597,1 So§ felBig rjt)7) 3)affcIBigc Zrdfßl; 2 ouffxupffen /' 3 idj Bitt h 4 loirft
VXYZhrdfijik n Xawi fehlt fjil- ©Ott Bitten VXYZhrdffd- unb fcljne I)eOtigen /t/(/<
VXYZhidfyU- 6 tcöte FA'i'A für] omB VXYZhrdf/Uc ö maift sc. />/('/.- .'» beä
fctbigcn I'.V57< ;:> §aBc el VXZcdfgik IjoB c§ /- oHS /e/(Z« VXYZhcf/dc get^an
XYZcd(/ih gctfjon /' etg .^c^i'/- ba§ erfüden AV; 74 äWeinljigftcn i 17 Betten
VXYZhcdfijiV ITjlS beinc fünbc, beinen tob /■ Jy ber fünbe, be? tobeä k 19 20 gunbc,
§eUe ^c ^>0 Btt Bot fic Xh 21 gcmadjt VXYh 22 Befielt F)' Bcfilttjt Xhf
Beflißt Zcdijik 23 6ngct )' alle (heidemal) // 24 feelen Zrdfijih cmpfoijcn
VXYZhrdfjiK 26 fiBcft bu /'/■ lAS' groffeu /' Bulffe VYZrffd- 29 %\(Axa .111. c.////;/.-
29/30 ©rol finb bic wcrcE be§ .^eSJSHJt Wer ir acfjtet bct f)at eitel Inft bran .'///.■ 30 allen
VYZ feinem l'^'iorf/' 32/33 bic funbc, tob Bnb /.: 34 allein] olä VXYZrfßk
35 leuctitcrt c 36 3emen dffjd- ba§] So )' .37 2o3 YZhrfß- k. fehlt
VXYZhrdfuik
[28. 1 Sc^ortcH äitm Scnuoit uoiu Safrniitcut 33b. li).
482,16117 2atcinifc§ Xh 18 glauBe A7< man fehlt h 21 für bie auflcn h 2r> l)flBe
ic§] ift Xb
4S3, J" menge i 20 fageu Wir A'i
484, ö BecE Bci^t ATi Bnfer b 0 gcBa^nen 7 Slrtiu? Xh 11 jljunbt A' l)e|junbt b
17 ertönt A' bie toridjtc A' bie torid^te b 18 wer c§ 6 J.'' fcfjuffeltorB Xb
26 fogcn wir /- 29 jtjlitfjcr X
485, 5 oud^ olle i S tctd^ A4 ;2 fo] fot^c A7, ir, faget Ai vy bündelet h
24 j^Udjer A'
494 Setbücf)Iein. 1522.
486, 14 Stuff ba§ -Vi mod^t mit Xh l.', pom ^ijmet A'i ]7 c^vcn] erben i i'J fi'itct]
emptinbct Xb
4S7, /■"> iolteft bu /j barinnen /< 77 im gaiitjcii -\"A tleinfte -Vi 19 jaUct .Vi
-'i ju /e/iii .Yi :?:^ glei^ Ä'/> JS fulen] empfinbcn -Vi
488. 11 tjblic^eit A' l> tovnleiii bil luübeittietif X 13 ()euljter b 15 jieleii] jeten i
10 jicten] jelen ,Vi 19 munb] minb -Vi i'o' tjebticö -T :?." füllet] cmtJfinbet .Vi (!)
i^lic^er -V
489,5 toitben -Y fönncn i ." fii'bcft bu i .s nic^tl] nit -V nic^t i 7i ftaft bu Z>
müft bu i 75 fi'itet] empfiiibet -Vi 7S >)ebücf|cr -V Jjvebige -V jirebig i i'i' iolt
e? fid^ ATi äS "^erji^et -Vi 39 ^aft bu i Ij^n jo ietc^t .Vi
490,7 6ift bu i 3 fulcnl] ent|)ftnbcn§ -Vi 4 jtjlic^c -V r fo] aljo .Vi .s luirft
bu i 14 311 getjet i 22 burc^ bo§ i fo] ntio -Vi 25 fo ein groß i
2.S enipfef^t A'i rcd^tg noturlic^g i 3i S;a§ nun i
491, 75 olfo ift A'i 24 f)oti) h 2S ift es -Vi
492, l-> btc5 fehlt -Vi W nevdfcöcn -Vi ir botffen JYi 24 Bcifuc^ft bu -Vi
493, 9 evben A'i 10 fein] e^n -Vi 12 flljvfcn X firffen i 7.S' fo] alfo .Vi 19 buxä) b
2S njunber i
494, W muß -Vi 17 fo] alfo -Vi 23 futen] entpfinbeu -V empfinben i aSilt bu i
495. 12 fo] olfo A i.3 bift bu i batffeft -Vi i<; ^etteft A'i 7S getieft bu )f)n Xb
19 baroben -Vi 23 ttiol fo] Wot alfo Xb
490,77 Sottft bu i iJ fo] alfo A'i mug -V muß i 27 möc^tcft bu i 22 ift e§ -Vi
23 fo] alfo i Ijörcft bu i 2r ftrl)c§cn A'
497, 16 j^lic^en X 19 fo] alfo -Vi 22 aber fo] aber aljo .Vi 23 fo] alfo -Vi
24 fo] alfo -Vi 27 fiaft bu i 28 ij^enen] bifem -Vi
498, 12 laft bu Xb 13 üift bu i 7« fagen mir es finbt Xb IS foven bie A'i
;;) crtjfc^wirniev -Vi 2o fo] e§ alfo -Vi fol A' 26' fdjloivmer Ai 29 fi^mitmev -Vi
30 fc^ttiirmer -Vi
499, 36 So? ift A'i 37 ifffft bu i
501,24 ba§ Sactamcnt b 29 lan c3 -Vi
502, 72 Sotjeiten -Y S!or jcittcn b ir, Bereite Xb 7« braud^t -Yi 19 '^intocg /eA// -Vi
22 jtjunbt -V t)eljunb i bem] ben i 2-7 ^oBcn roir -Vi 26 fo] olfo A'i 2S alfo
empfoben -Vi getieft bu i
503, 2-7 lob wott fein i fo] olfo -Vi
504, 22 prebigt] (ircbig -Vi 23 gibe i 27 prebig Ai ^irebig -V 28 ber poitcljl b
505, 72 tirebig -Vi 77 atfo -Vi 18 ibtid§cr -V U\ii -Vi 2« prcbig -Vi 22 fotlcn
c3 -Vi 2-7 man e-3 A'i 29 et§] er ei i
50ß, 74 <)rcbig i 16 fogen wir -Vi 7.S barinnen i 79 SBortju A' 3Sorn°i i 2« i^=
lieber .V 29 jijlict)Cr A'
507, 77 fteäe .Vi 18 fulc] enipfinbt -Vi 20 forncn .Vi 24 Weften -Vi foUen -A'i
2r> e§ /<?/ift A'i
508,27 lofung ober joii^cn .Vi 2ri Weber i anbern ni'itj fei) A'i 33 i)a\t bu i
509, 75 j^lic^er -Y 77 fulen] entpfinbcn A'em^jfinben i Dom -Vi i« Ijinju i 20 ftnt -Y
ftatt i 26 bürffeft bu i 29 id^] Wir i
510, 74 einer gle^c^nuä -Vi 75 ijebtic^cr X 17 ijbtii^en X 20 son] liom i
23 emijfo^cn i 28 3uerlöfung A'i 29 nec^ftc -Vi weijft .\i .30 nitf)t§] nil X
nid^t i ,
511,77 fagt] fpri^t h 10. /eW< i 18 l)bli(^ .V 20 borf) fehlt A'i 2.3 negften .V
nedjften h 24 Sotd^eS A'i 26 jtjlid^§ -Y 27 erlcnnen -Vi
28. 8c?arfcn jiim ©etiiion fom Sofrnmeut. 495
'tli. 10 mö e§ .\7/ ;.9 ftnft bu h 1'> jii^tmeiftcr -VA IS weiß odc? .Vi /;> anbei-:- Xo
24 Iftodlfteu -V
.">li{. ;i' iiijjrcbigcn] ju fagcn -Vi Jfc' 3cir)cn -V// »ivb SBcid^tct, 6cief)ct, ba§ i 79lotcin.Vi
Stiefjev -V6 23 bffdötEui^ -Yi 3<")fl"- ("H- iü- -^ ?' 23 nclocm i 27 cm))fan3cii i
514, 72 tfjacn .V ta^cn 6 li) wirft bu 4
515, J:< e^tiften nicitfafi -VJ Jö jur ted^ter A'i SlHc /eA^t A'i 19 ift c§ -W/ 2/ 6c--
tcnne Xb 27 fic» b HO geartet Xb 31 j^imbt Xb
516. 13 mir e§ -Vi 16 ncgftcn X ncd^ftcu b 17 ^nn] ij^n jn -V jn inn // 22 ncgftcn .V
ncdjftcn b 23 juljclffcn fehlt b 2ö Bnbtere^nanbcr Xb 2S jloeljnljig Xb
2<J iä) c-3 -Vi
017,15 5^Iff -V ^ilff b 17 6ebörffen -VA 22 ben roh] bije vcc^nüg Xb 24 liitjern Xb
28 tjeblid^er X
518, J« 311 (unbcn -VJ 20 ncgftcn X ned^ften i fd^offncv -Vi 2; ftcrtcn i 23 ti'inneii -Vi
24 ju ficjolen i 27 befd^ebigt Xb 2<S' werbe i
51!), 73 ncgftcn -V ne(ä(iftcn b 14 bcm 3tbom, aljo -Vi ;.". (jodjfte i IG »orjcitc -Vi
25 fo] olfo -Vi 27 Ijcbtii^cv -V 26' Würben i ijcbtic^er -V 2i) gctirndjt i
31 rcd^ncn i
520,72 alfo -Yi jwo i 14 ned^ftcn i 17 9l6fotution i neci)fter -Yi is at-3 ofs e-°
Sott Xb 25 6öfct i Vtcbig -Yi
521, 14 barunifi -Vi IS fromc ßljriftcn. Senn fe/dt Xb jo] oljo .Vi lU fulcn) cnt--
pfinbe -Y cmpfinben b 22 arbeit Werben -Vi 2.3 SSSilt bu i
522. 14 fid^ft bu i 16 Weber -Yi ;r »on i 20 swanfeig -Y jwain^ig taufent rinn i
23 abfolution i 2.'.' ift c? -Vi rcc^t gcfc^affen Xb 30 «nfer Xb
523, J2 tiaft bu i 76 fo] atjo .V lerct imnb mibterridjtet -Y IS fc^Wontl -Y
% u I) a u fi.
SBii" g^en im folgcnben einen SI6bvucE ber cvften 3lu§gQ6c bon (Sparotinl
6cbctbü($tein öou 1522, ben c§ tncgcn fcincä naiven 3ufQ"""cnI;ang§ mit bcr
(?ntftef)ung üon i'utfjerä i^etbüdjtein unb feine! gto^enteifg Sutt;er)d)cn 3nl)atti
fjicv öerbient (ügl. oben bie Einleitung S. 344 f. 1. 3Uä Edilio priiicops tomnien
3»ei Srndc in grage, ein botievtev:
„ßttlictje 6r)!iftlict)e gebett 1 tonb önttcvlucljffung. il Sie ^Jlogifter ®eojgiu§
SpatQ= tinus fcijm buiber anjce^gt |j bnb Dberfcl^irft ^t. [: fiurtjev
aufiug auf,? £. : 5)kitini Sutljev buckle. 1;" 12 »latter in Cftaü,
(eljte Seite leer. 9Im Gnbe: „? ©cbiucft jcu ©rffobt ,?cum £d^mar= j[
^enn t)0jun. 'i\a6) Cf)!ifti gcbuit 2aiifent funfff)unbevt tinnb '' l}'^m
jwel) bn ätDet)n^i= , giftenn Sore. ! •.• '" ifovl^onben in ^^oiifau;
unb ein unbotiertev:
„6tlid)c P()aftlic:^c " gebett tinb önbermeiffung 2ie 5)iagifter @co!giu§ ||
SpalatinuS feim bvü= bev anjaigt ünnb übet fcf)ic!t t;at. ]| Äurt^er
aufjug aufj jj Soctov 2)lartini l'u- ; tl^ev bud)(e. " 12 SSIötter in
Cttati, le^te Seite tecv. i^orl^anben in ^Jtiindjen .^St.
496 33ct6ü(f|tciit. 1522.
y^eibe yiuegntu'u finb fid) ii'l)r ätjnlid), bodj evuicift fid) bic iinbiiticvti- in
ndcii itjvcii Siuncjlmriaiitcii i4!>7, 28 evclcvt ftatt Derc(ert; 499,18 l)ii=
fn:d)tigcn ftalt uiigotfurd:)tigen; 499,22 Unb fep; 500,7 got fcf}lt;
500,28 el;gne ftatt eljgcn; 500,40 nid)t ftatt nid^t§; 501,1 bbcrtuunben
ftatt ubcrmiiibcn) als itu-iiigev iivfpviinglii^, fo ba^ unferm Vlbbnuf bif (fvfiivtcv
yiiiegabc üon 1522 ,;iigvunbe ,511 tcgcii mar.
/\Z^i)ii iitenfd) muf,5 üor attcii bljngcii oin vccfjtcu C5(}riftnd)cn \vaxm lutiib
^*^ nefteii glalubcn iiitb Hcrtrniicn ,]cu got (jakii unb cä bnvfuv Ijnltcii, bno
iiiic- got miß lauter guab uub t)arui[)crlugfcl)t loil fclig mnd)cu unb bao um
fcl)n Uicvd;, )ül)ber faftcn noc^ bctenn nod) ftljfftcn norf) nlniu^en gebenn nod;
ciubcre fellig mngcn nmcficn. t^lju mcnfd) foU fid) nud) fclin^ gebete mer bau 5
bei? ÜHitcv nuBcr, bcv 3lue nuiria unnb be* glanbeuu bebleljffcun , 'JJJng andj
alfjo betten:
€' t)cn- bef)ut micf) bor ben ^^unetjgung unb gutbuntfen be-S blet)fdj unnb
gib nur btje jcuncljguug bcv gcijfto. 5tmen.
C got gl)6 mir beljne Inercf, berlel)fje utir ;,cu betrndjten bcbne loerd: '»
uub erlöse mid) bon meinem gntbuncfen uub bor bcr gel)ftlid)eu l)offart unnb
bor allen f)ct)mlirf)en borbamIiri)en )nnben uub tiebor bor ber nnere beinec'
gotlidjen uameuy. 3(mcn.
S)er ()crrc .^efuS untcrlueljfje unnb erlo^ unö burd) feljn bnrmt)er|üg!abt
l)u nnfcr frei^eit, bie gnnb, barmlierlugfnbt unb ber frl)bt bon Wot bem Initter i^
unb bem licru ^V)efn t'^tirifto, bem [5011 be-^ inittero l)l)n ber Umrljeljt uub ber
lieb, feljut mit nnc-. Vlmcn. /
Tl)e guab Wotte? unb ber frbb gotte-S Uierb l)u uu§ erfulbt bn bebu
crfeubnif] Öotte-j nub ('»"Ijrifti ol)'l'" unfer-^ ()erreu. 9tmen.
G feci-'i''-' fi'i"t-' 1111'^ mit beinern licd)t, utarf) uuo betäubt unnb Hiebje nu-? 20
bcnu Ineg, beu mbr Umnberu foUeu. 'hinten.
C guttl)gcr barmt)crt;iger got, erlofj uuy bou ber fuub bec- ungtanbeu'j,
merc bl)n unö ben glauben, Wib um btc tnariiafftigc gered)tigtal)t. Q Ijerre,
ftraff UH'J nit Ijlju beinern yorn unb grbmen unb gee mit un-? nid)t tjtjn beiu
geridjt. 2lmen. :'.'.
■£> got, bcr bu tjaft ,',cugefagl ben, bie bidj Ijtju ebnem redjten glauben
bitten, aCee bns ^cugcbcn bas fie bittenn: Inir bittcnn bid), gib nn-S beiu
gotlidje lieb unb fordjt. Wib nuo bie elirerbietnug beineä gotlidjen namenS,
gib nuv gcbnlt bt)u unfern fdjanbeu, 0)ib \im bao redjt gebett, bie red)te nu-fj,
gib wni- gebult in uufjern lr)l)berUiertigt'al)tcn uub frandt)abteu, gl)cb iiu-j beu ;iu
get)orf3am, bie milbigtel)t, bie gnttigfabt, bie barml)ert!idabt, bie feu)d)abt, bie
armut bce gcljft'j, bie Uuire bemnt unnb blje Unir[)abt. ^'Imen.
•D gott, gbb um ein redeten berftanbt bebne-? gotlidjen morto unnb
Itjljflcn». 3tmen.
©pointiii? ßScbelDüe^tciii. 497
O C[o\, gib iin-3 fviimmc pvcbiflcr iiiib prclatcn. Linien.
C (kw bii c\v\c\n ticfcijulicr unb bcidjijviitev, fiel) iiiio an mit bcn anci,(\\
bciiiev iiotU)d)eiin l'iiviiitKiijirtViit inib evbcu-iii bid) iibcv uns iiniib evl)inx uiiv.
5(men.
5 ©Ott bev fiirc iinfcve f)cr|ieii Im bcv lict) flottcö imb l)ii bor iicbiifbt
6^ri[ti. 3(meti.
Xcv a(mcd)tici c\o\ uiib ici)ii c^otlid) flmib fd) ciUc ,;ii'i)t mit iiiiv. -.'lim'ii.
(hin fnr^ gcbcKclju.
0 bnvml)crlugcv i^it mir bitten birf), bn iBollcft nn-J bei)n flotlid] t^nob
IM iicvlel)I)cn , biv i)l)n allen biniien wftiftlid) -,111 iicrtvancn nnb bid), e-ö gec un-?
uml ober nbel, jcn (üben, ^cii lieben nnnb len eren. kirnen.
OJett Ov nuo übel, in follcn uil)r ntfjn bettenn:
(Jtul)3er 90t, bl)v fei) band nnb lob l)n cluigfalit, bei)n luill fiefdice lin
f)l)mntc(n unb auff erben, beim nrtel)l fet)n tcd^t, loiv fcl)nb arme, innbige
i.-. cveatur, bclin nninen feli gebencbeliet l)bn eluigfnlit. 'Hnieii,
(viin gebet uon allen l)ciligcn.
C gültiger got, mir fagen bl)r band' für aüc gnaben, tngent nnb gaben,
bie bu allen belinen l)clitigeu nnb auficrlnelten non anfang bev loelt bifjtier
üerliticn fiaft unb bitten bid), bu luDlleft uiiv and) gnnb geben bnvd) bie fnef;=
20 ftapffen nnb imrbilb lircö ftarrfen glalnbenv nnb tieften nertranenC' iin biet) in
unferin leben unb fterben ',cii bnubeln, Inanbern nnb nerfarcn burd) t5l)riftiim
unfern ^crn. 3lmen.
D f)err, ertof; uiiC', bau bu Bift iinfjer got. Linien.
C gültiger got, Herleid) uik- ein fenfften gel)ft, unfer ned)ften red)t unb
äs öon grunbt unferS l)er|;enc' ,5cu lieben, 'ilmm.
C gott, mir bitten bid), bn molleft iins gnebiglidi anfefien, bcn ganlien
miEen beincr gutte l)ii uno erfüllen 511 fainpt beut merd be-j glauben-?, bo
mit ber namen nn^er» ()crn '^i)t)n (ll)rifti i)n un» bcrrtcrt loerb unb tnir im
l)ljm narf) ber gnab unsere- bernn (ft)rifti obi-ln Uerelert loerben. IHmen.
30 Uufier l)crr O^bcfH'i C^liriftiis unb unfer got nnb ä>atter, ber nuy geliebt
bat unb un§ ein cmi)gen troft nnnb gute l)offnung geben bnt, trofte unfjere
I)er^en nnb beftcttig fie l)f)n allen gutten merden nnnb reben. '.llmen.
''Man füll and) miffen, bno bie l)ei(igc Sacrament fei)nt alle ,5el)d)en unb
t)erfid)crung ber gotlid)cn gnaben unb jufagnng, ba5 iinS gott unfer fnnbc
3f. burc^ fet)n ^on 6()riftum unfern t)ern öorgebcn ^at unb ücrgeben mit, baranff
füllen mir l)m leben unb tobt unb bell lel)b auff feiiu merd bamen, fteiirii
unb un-j Hcrtroftcn.
Sut^er« aSerfc. X. 2 32
498 SBetbüdEitein. 1522.
3inc tiii^ iullcnii Uil)v alfo gcbciicf lmiu:
^JJicljn liet'cv 90t, id) fielen e-S, id) clage blir^, bno id) ein arnicv junbiflev,
nnflctigcr imb nnvetjncr brccfiart bt)n, ic^ Ircljfe 06er bn^ hu mein got, mein
t)evv, mein eiioicv, mein feligmarfjcr t'ift. ^srf) toeiB nnb glaub, bii'?- bein Ion
C^l)riftuc' ;3f)ciii-' '"ein ielipuidjcv ift nnb bivj ef)v bie funb, bic luclt, ben 5
teuffei unnb bie t)eE utevtnnnben fiat, be-j allein Dcrtroft id) mid), bavauff
balu id), bo ftcct mein l)offnuniv ba Uiil id) miti) taffen fiuben, allel)n fei) mir
genebig, lulje id) bcl)nncr luarbafftDgev ,]cufag md) nidjt jtociffel, bau bu bift
bie Uiavbait fclbft, bu fclcft nid)t. 'hinten.
C l)erv, gl)eb mir ein Heften glaUiben, gl)1i mir ein fieftenbige T)offuung 10
nnb gieb mit ein rel)ne lieb gegen bir unb mel)nem ned)fteu. 'Linien.
2iMv tjaben aufed)tung am lel)b, am gut, an ber ercu, am gemiffcn ober
an ber feel, Imn ben leutten, Imn unferm eligen fletjfd), Don ber Ipelt, tmn ben
fnnben ober bom teuffcl, fo foüen \v\]x allneg jcnfludjt ^cn got baben unb
l)f)n umfi fcl)n gotlid) guab bitten unb gebenden nnub glalnben, ba-J fold)e 1^
anfed)tung, ineit got uufer erloßer ift, nidjty funncn fdjabcu. Soldjer glamb
mad)et nnc- fell)g, ban nid)tc' mad)t unc> fclig bau ber glalnb nnb bao uertramen
jcu got, liiiberumb mad;ct un-j nic^t-? unfelig, bau ber ungtalub unb bie
ml)Btrelii.
iDen Inir baS f)oc^lt)irbig ©acrament nemen loollen, fjo follcu 20
mir alfo gebenden unnb fpred)enn:
(fmigcr, fcorm^er^iger got, id) armer funber fum jcu bir, oou bir
3cnf)oIen guab, Tjel)!, gefunbtr)Cl)t unb feligdel)t, bau id) mebf] mid) ber bei)
fat)ucr creatur li'iber l)l)u l)l)mel nod) auff erben 3euer()olen. Tarumb Bit idj
bid) bur^ bein gotUc^ .^ufagc hu loolleft mic^ ba« liicrrt beiner t)enbc guebiglid) s-.
anncmcn. 'Jtmen.
£) got, tierlel){^ un-^ Uniy bn l)el)ft unnb gi)b un-s bac^ bn gebeutcft.
C ^err, füre un§ au^ ben Incrdeu in ben glamBen, auf] unferm üermügcu
t)n bein toermugen unb anfj bem freien IniUen in bein gotlid) guab.
0 almed)tl)ger got, mad) un-J felt)g bnrd) bein grnnblofje barmberlngfaljt m
unb gl)b uuy unb allen (51)riftglahibigeu lebenbl)gcn unnb totten bein guab
unnb lieb beiner gebot nnb enbtli(^ bie ch)l)g feligfaljt. 9lmen.
lau Datier unfer furfid; unnb l)i)uberf irf}.
(■^utjrfid):
äSattcr uunfev ber bu bift l)l)n bem l)l)mmel, Wel)el)ligt Inerbt bel)n uame. 3:.
3)a§ erfte unnb aller groft ift bie bel)Cl)ligung bcö gotlid)en namens,
nnb loen ber felbig gebct)ligt ift, fo fet)nt alle bing Herbradjt. '^Iber gotte-5
namen tan nid;t DoUommentlid; geljeljligt loerben, ev fnmme bau nad; bem
©pninttn? ©ebcfbüdjlcin. 409
cnbt bifc'3 Ie6cn§ (bah an junbe, bn-j ift nn bic unevc be? flotlidjcn nnmcn?,
niri)t cvciret) bao 3\eid) flotte-?. '^Ufo ioUcii luiv bitten uind ba-3 veirf) ciotteS,
iücf;t iimü uiifcv jelict'el)t luillen ionbeni ba« flotte-? cvc iiiib nameit ivUiirbiflt
iinb el)vltd) flct)a(tcn tucrbt.
'•■ 9hut lau bac' vet)d) gotteo iüd;t fummen, c§ öefdjce biiii bcv tuil flottc?,
ba-3 tft, mir luerbcii bau Hon bcn fiuiben flevel)nigt iinb tobten nnferc laftcv
burd) ba» CH-cnt; Plivifti, S^nryi luir beburffcn beö flotlid}en lnovtv nnb be-ö
I)ori)lüt)vbigeu facrnmcntS, ba-S ift beS tcgiidjcn brotl. Sßcl)I Iniv aber Ijn biient
leben nidjt on funb feint, bitten \v\x nn-i unfer fnnbe yuHevgeben , luie nnclj
10 luir unfjern idjnlbigevn iicvc|eben, toen Uiiv bie bcvgebung bev fnnbe erlangen,
fo ninffcn tvix feft tialttcn unnb nad) bein mir biel anied)tung tjaben, bitten
lüir got, er lucKe un-j lifin ben onfedjtnng nit laffen bergeeu fnnbcrn e()r=
f)albtcn.
(fnbtüd) luen mir gotteS ere, loiHen nnb reid) gcfnd)t l)aben, fo bitten
i-' loljr, hai^ ef)r unä lueUc uon bcm itbcl ertöjienn.
3t(fo foUcii tuir 3cniu erftcn got uub barnad) erft baS unnfer inrijenii.
§ i) n b c r f i d).
S^ie nngotfurdjtigcn betten ha?^ öatter unfer l)l)uberfid) , atv nembtid):
3cum crften erloft ,^cn toerbeu bon bem ubeL Sarnad; l)f)n bcn anfedjtung
20 nit öergcen. ^yolgenb t)f)V fnnbe jcubcrgcbenn. Savnac^ ober biflel^d^t nl)nuner
nid)t linib ba-3 gotU)dj drot, ba-j ift umb gotte§ Ivort unnb fronIel]d)nam,
Unib gotteö Unllcn, Unib gotte-:- reljdj Uub umb gotteö ere, lob, rnnib nnb
glorten.
0 barmfjcrljigcr, gültiger, gebürtiger unnb marr)afitiger got, mir bitten
-'5 bid), bu moUeft uuü eröffnen nnf]ere augeu, hau mir beterbt lucrben mm ber
finfternu§ jcu bem Iiecf)t unb bon bem tcuffel ,^cu bir, ,5cuenj)fal)eu bie iier=
gebung ber fnnb nnb bac- erbe mit ben f)Ci)tigen burd) belju f)et)ligen glambeu.
^ilmeu.
6tlid)c cf)rt)ftltdjc unttermel)fung.
30 3?or allen bliugcn foft man alle tag gott umb fei)n gotlid) gnab nnb
l)ulff bitten unnb anruffeu mit bem t)ei)ligeu inüter unfer k.
3ltcm mir foUcn got umb ein red)ten gtamben, lieb unb l)offnnng bitten,
ha?- mir bfin nder alle bing lieb liaben, l)l)m bertramen unnb all unfer lieb,
t)offnnng unnb nertramen auff l)l)u allcljn ietjenn.
35 SBir foEen cy aucf) hat für 'galten, bas nnna unfer leben mie l)ei)lig
nnb gut baS fein mag unb gar fein merct mngeu fctig mad)en, funbern allein
bie lauter gnab unb barml)erl',igtai)t gottcy, unnb alfo foUeu mir au unferm
Hermugen berjagen unb unfer Ijoffnung unb üertramcn t)n got feljen nnb un§
alle jcebt bor fnnbcr unb fuubcrin lialbeu nnb beft glauben, baä mir uid)t
4(1 bcrmngcn für unnfcr funb genug -^cn ttinn, fonbern bao unfer l)err (5l)riftuc<
500 2?ettnicf)lcin. 1522.
aUttjn biivdj fein bittevit tfiobt alle a,cbot gottcö 3}atter§ crfult iinb fut unfev
fiinb c\cnuc[ fietfiiin l)abc. £nn Incii Iniv im bifcm glalubcn uniib ncrtralucn
fteen, leben nnnb fterbenn, fo leben nnb ftcvben luir feliglid;, 3Ban bev limv=
bafftitj nnnb aUcr 6eft bljcnft gottco ift, bcv; \ä) got lieb, feljn nnmen l)l)n
nieiiner bcjcfjUiernng notten nnvuff unb oll mein fioffnnng nnnb iHHlvamen s
i)n t)l)n feti, e-? gee mir UuiU ober nbel.
Sßt)r Jollen nuc^ got nmb nirfjto anberc' bitten, bon Une \)i)m 3>ntter
nnfer fteet, hai fei)n lulit gcfcljee mit unS nnb bciä el)v nno gnat> tiorlel)l)e l)l)n
jcu lieben, cren nnb fuvdjten, er gcb unC' ben .•pijnxmcl ober l)eLl, bnn got
lT)l)I altet^n fctjn lob, ere nnnb lt)t)llcn, nnnb nii^t nnfer lob, ere nnnb lPl)Üen i»
lel)ben ober baben.
©et cö nn-J lool, ^o follen luir got bljtten nnö fein gnab 3cnberlel)l)en,
bie 9lncffelicfet)t ber Inclt 3nticrod)ten nnnb nnnS fein gotlidjenn troft mit
;)ntel)len.
©et e§ nnc' nbel, fo foUen loir gebcncfcn »nie bie Ijeliligenn 9}etter getluin i.".
Ijabenn: lljeber got, bennod) biftn nnffer got, bennod) Ijaben mir bid), bn bift
t)e mein frf}opffer, mein gott, mel)n erlof3er, beö troft irf) mid) allein nnnb
fnnft fel)ne-5 anbern bing-J.
5cd)tcn nnC' bie fnnbe nnnb bo^e loerrf, bo jcorn, bort nel)b nnb l)afe,
bo l)offflrt, bo anber nntugent, fo foücn loir abermal-5 bor bem Cneml! niber 20
fallen, nnfcr fnnbe bcl)d)ten nnb got nmb fein gnab bitten nnb beftiglid)
glonben, er Inerb nnb l)ab nn^ nnfcr funb bergeben, fo tnnnen fie nn-- nid)t
fc^aben.
^?Hfo toirt nnC' got gnebig fein nnnb all nnfer fnnb bcrgcben, loen loir
alleljn um fnr fnnber befcnnen nnb glanben, ba-? got nn§ nnfer fnnb anf; 2:,
gnabcn nnb barmlierlngfeljt bergeben Ijabe, bo mnfen niir gar nidjt an
,',i1oel)ffeln.
(y-j bring nnc- nn nnfer cljgen genil)ffen ober fnnbe, 150 foUen loljr aüeljn
anff got batocnn, fteurn nnb nn-j troften nnb fpredjcn: Wot ift mein Ijelffer
nnnb erlofer, anff ben ücrlafj id) mid) allein, \wn ber Ijerr got mit, bei) nnb ^o
lu'ben nno ift, nicr ift Unber nn^? ban got tnnnen loir nid)t liebexv tl)ini,
ban bo'j loir l)m glanben nnnb bertralocn nnnb eo bafnr an allen ,iloeiffel
l)alten, er luerb nnc' l)alten loaö er nn^ ^ngefagt l)at nnb loiberumb tunncn
mir l)m nit nnlieber-J tl)nn, bann loen loir an feiner gnab ,]eloei)ffcln.
äBen um einfeit, loir fel)nb nid)t l)l)n ber ,;cal, bie bon got ,;en ber 3:.
feligtel)t t)erfel)en fel)nb, fo follen loir fnr nno bie bfffining nenn'n nnb e-?
bafnr l)alten, bac? got iin-5 gnebig fei) nnb barmljerbigf.
'Sl)fe l)offnnng erljelt nnS nnb left nii-s nid)t l)l)n ber^eloeiiflnng fallenn.
SlWn Inir fterben follen, fo foll ba§ nnfer troft fein bn§ loir getanffte
(?l)riftcn feinb. ^Jiu bebent nnfer tnnff nid)tc' anbcrö ban benn tobt nnfer« *<^
i)ixn intb feligmad)erv (Ujrifti, fein tobt ift nnfer leben, l)l)a fein tobt ift
unfer tobt, nnb loel)l cl)r nnfer l)anbt ift, fo loevbcn loir bnrd; l)nen ben
Spnratiii-3 Ö)cl)i'tl)iid)(fiii. 501
tobt, bii" tDcIt, iinfcv fteildj, ben teiiffcl iinb bic (jcE ii6evtütiibeii, )üio er fic
'6cvci)t nUe ubcvtmiiibcii l)at. 5cint ''^huiI fprid;t: Iel)bi'ii Iniv mit bnii fn'vii «ih. 3, 4
(•»liviftiiv, )ü Unnbeii loir aiicf) l)ii feijuer glorien fein. ler f)crv d)vi|'tiiy ingt
5)}at^et am Ictitcu: icf) luil alle tag kl) eud) fel)n b\)^ an bn-j eiibt bcr Un'lt,i"i'tiii.-'9.i»
5 bcv f)cvv iljviftiiS fcii-(t ^ioriiimiiv um vln. [)iitit riii giittou lu'vtviiUu'ii. bau irf) Si'D. le, 33
Ijab bic luelt ubcrliniubeii. ltuitl)ci am fv|tcii luivt djviftiio (\eiu'iibt ('>-iiiaiim'U,i"'iiii)- 1. •-':<
ba§ ift: imfei- 90t, bcv bei) nn-i aU.!Ci)t ift. Da i)ext (<[)riftity jagt ,uil)aiiiiiv
am fcrf)ftcn: ?Ih'v I.ui mir fumbt, bcii lucvb iif) iiiif)t aiifitvctjbcii. ?»'! «.3?
Altern cv jagt lliattl)ci am (injlrftcii : fiimpt ,]cu mir aUc bic ijr cubeit 'J""'"mi,28
'" iiiib beidjtücvt fcl)bt, id) lüict cud^ crctluicten.
iSopflonic am brlittcii bcr Aloiiig 3CII ^"\iral)cl: Wut ber l)crr ift miteii ^dWoh-s,!?
1)11 biv, bu folt bid) t)iiifiir iiid)t mcr bor bcm ubcl füvd)tcu, bau bie ,',cel)t
tuirt 3011 Sl)oii, baä ift ^cit ben d)riftciui gcfagt Kierbciin: ©iou furcht biet)
liiert, Iaf5 iiirf)t ab, gut bciii l)crr ift mitten l)l)U bir, bcr fclbig ftavct gut
i5 tüirt bid) fclig mad)cn.
Summa fiimmariiiu; lucii luir glauben, got l)ab unä unfcr fnnb ber=
geben unb ba§ got altcin gered)t unb frum fei) nnb baö loir funber, nugcrcd)t
unb boB fcljub unb ba^ luir got loben unb lieben, fo loerben Uiir fclig, nlfo
l)at er fetbft gefagt: Iniber bcu glambcn loirt bie IjcU tel)n frafft babcnii. otiuiu. ii;,i8
■-'0 Xarumb loir ftcrbcnn ober gcnefen, fo foEenn lüir nnö allepn au gottcy
gnab unnb barml)erljirtet)t fjaltcn, fo feinb luir fclig.
Jan bie facrament feinb uid)to anber-.' bau 3cel)d)en, ba-o uu-j got feiu
guab nnb fcligtcljt ^cngefagt uiuib unfcr fnnb bergeben Ijat.
2cr l)alben füllen loir got loben unb bancffagcn, baä er fein l)el)ligcn
as nnnb nni^ fo gnebig ift, bifer glaub Icft uuy nnb fein menfd)en anff erben
-ticrbampt tocrbcn.
Tan all unfcr locrrf auff erben muffen allel)n l)l)U gotteC' ere uitub
unferm ned)ftcnu ,5cu f)elffenu gcrl)d)t fcl)n, ba fteetc? gar l)l)uneu, bajcn uu-?
allen öot Ijclff. l'lmeu.
9} a d) t r n (i c.
3ur Sdjrift „2.'on icibcr ©cftalt bc§ gatramciitj ^n iief)mcii".
Zi( S. J. Luthers Gegner, Herzo(i Gmrg, der jct:t mit größter Wadmimkcit jede
Lehcumußcrung des ron der Wartburg zurückgeJcehrttn Beformators heohachtete und daher
auch jede neu erscheinende Schrift scharf musterte, oh sie nicht zu neuen Anklagen xcider ilin
Material böte, Itiäte diese Schrift schon am 29. April gemustert. Denn an diesem Tage
schrieb er von Dresden aus an den Kurfürsten Ludtcig mn der Pfalz und an Bischof
Georg von Bamberg, die in Nürnberg waren, übersetidete ihnen das Büchlein und icies sie
auf die von ihm eigenhändig angestrichenen Stellen hin, an denen Luther die Fürsten, so
im [Reichs-] Bcgiment zu der Zeit gciresen, da man an etliche Fürsten seinethalben geschrieben
[gemeint ist das an eine Reihe weltlicher und geistlicher Fürsten am 2(1. Januar ergangene
Schreiben des Stufthalters ii)ul Regimente.^ über die ron Wittenberg ausgegangenen Ände-
rungen am Meßgottesdienst, bei Feliciun Geß, Akten und Briefe zur Kirchenpolitik Heimzog
Georgs von Sachsen T, 2öO/f.J, selir schmähe und Lästerer Gottes tienne. Er meint die Stelle
oben S. 17, 13 — IS, 13. Er fordert sie auf, zu bedenken, ivas sich dagegen „zcxi a-halten iinssei-
ere und guten griicht" tun lasse. (Geß, a. a. 0. I, 3l.'i.)^ Tags darauf richtete er ferner
ein Schreiben an das Regiment zu, Nürnberg, übersendete auch diesem Luthers Schrift, in
der er die Stelle oben S. 21, Uff. außer der schon in dem vorigen Brief angezeichneten
bemerklich gemacht halte: hier habe Luther das löblich aufgerichtete Regiment ganz
schmählich, lästerlich und unchristlich ausgerufen ; sie toürden sich doch nicht „für die,
so man zur billigkeit lesterer gotts scheiden möge", achten lassen, sie möchten auch die
Ehre der von Luther hier angetasteten Fürsten in Schutz neJimen (ebd. I, 315 ff.). Aber
Georgs Drängen auf neue Maßnahmen gegen Luther halte schlecliten Erfolg. Hans ron
der Planitz, der kursächsische Vertreter in Nürnberg, berichtet zwar darüber: daß als des
Herzogs Brief nebst Luthers Schrift in Nürnberg eingetroffen, zunädist fast alle Personen
des Regiments großen Unwillen darob empfangen, auch etliche „große Hansen" viel
beschwerliche Worte sollten haben vernehmen lassen. Er selbst habe die Erklärung abgegeben,
daß sein Kurfürst an solctiem Hohnsdireihen kein Gefallen trüge und es gewißlich mit
.•ieinem Willen und ^^orwissen nicht gefcliehen sei, da hier manche der Meinung wären,
Luther lasse )iiclits ausgehen, dürfe es auch nicht, ohne Vorwissen des Kurfürsten. Besser
wäre ja, Litther enthielte sich soldier sdiimpflichen und spOltischen M'orte, dadurch viel
böses Wdlens und anderes mit der Zeit entstehen möchte, daraus dem Kurfürsten nellcicM
Schaden entstünde. Aber Planitz teilt auch mit, man habe Georgs Boten ungefähr 10
Tage auf Antwort warten lassen und ihm dann nur die Antwort gegeben, man seijetzund
mit großer Unmuße beladen, be.'ionders tcegen der Ankunft des Erzlierzogs Ferdina)id, mul
könne jetzt der Sache nicht nachdenken : man wolle es aber besehen, und was billig, als-
dann darin verfügen (14. Mai l.j22, Hans v. d. Planitz Berichte aus dem Reiclisregiment,
') Außer durch das von Geß angeführte Noiizenblali zum Arehiv für Kunde Österreich.
Ifesrhi'hls'/uelleu lS-')2 sind dieser und mehrere folgende Briefe auch durch lUifler in Dcnk-
sehriflen der Wiener Akademie XXVJll (1078) S. 2i)0ff. bekannt gemacht worden.
hrng. r. Wülcker und Virck, Leipslp IS'J'J, S. 150; ryl.aiidi schon H. Baumgarteti, Karl V.
Bd. 2, S. 226). In der Tut antuoiiete das Begimcnt um 14. Mai, es habe die ihm ül>er-
sendete Schrift erhalten, aber da die Saclie „doch h-ol :eitigs und giits rats bedarf', so
müsse ihre Erledigung wegen dringender GescJiüfle verschoben jcerrfeii (Geß, a, a. (>. I, 324).
Am 23. Mai antwortete auch noch der Pfalzgraf Friedrich in seiner Eigensdiaft ah
Statthalter, es verdrieße ihn nicht wenig auf Luther, er wolle ihm aber die Ehre nicht
antun, sidi mit ihm „in disputas zu geben bis das die zeyt wurd komen, das man ine redit
m die icollen gryfen kann". Erst auf dem künftige» ReidtMag werde dazu Gelegenheit
kommen. Georg möge sidi den leicht fmi igen Mann nicht zu hodt bewegen lassen. .,dnn
meins aditens teil es nit wol mit gewalt hingelegt werden und sonderlich zti dyser zeyt"
(ebd. I, 326), Inzwischen antwortete auch Kurfürst Friedrich seinem Rate l'lanitz auf
dessen Bericht rom 14. Mai (Lochau, den 25. Mai): er glaube wohl, daß Herzog Georg
mit seinem Vorgehen seinen (Friedridis) Unglimpf und Nachteil suche, wozu er ihm dodt
keine Ursache gegeben; Planitz möge die Versicherung abgeben, man lege seinem Herrn
mit Unbilligkeit auf, daß Luther seine Bücher mit seinem Wis.'^n und Willen solle ausgehen
hussen. „Van wan er uns folgen icolt , so würd er das buch , so unser retler gein Nurm-
bergk gesdtigkt, nit ausgehen auch anders mdir unierlassen haben; dan uns die verdriß-
lichen buchlein nie gefallen" (Wülcker -Virck S. 157). Am 4. Juni berichtete Planitz darauf
seinem Herrn: er habe überall, wo es ihm angezeigt erschienen, de)- Meinung widersjyrochen,
(ds dürfe Luther nichts ausgehen lassen ohne Voricissen des Kurfürsten. Übrigetis sei die
Sache sdion „vill linder" geworden als bei dem Eintrefj'en rfe,s Schreibens Herzog Georgs;
er höre jetzt nichts mehr davon reden (ebd. S. 105). Als dann Georg für den bevorstehenden
Reidistag für seine Gesandieti Dietridi von Werthern und Otto von Pack am 27. August
1522 die Instruktion aufsetzte, da vergaß er des ihm so ärgerlichen Büddeins nicht. Seine
Gesandten sollten versudieti, sich mit dem Pfalzgrafen Friedrich über folgendes Vorgehen zu
verständigen: man solle bei dem Kurfürsten von Sachsen über solche Schmähreden wui
schwere Injurien Beschwerde führen, sie begehrten „ergetzunge" dafür von ihm zu erlangen.
Veticeise der Kurfürst sie dann auf den Rechtsweg, so solle man ihn ersudien, Luther
„annehmen zu lassen, das wir alle geburlich peinlich recht an ime bekomen mochten".
Verweigere Friedrich d. Weise das, dann solle er ihn wenigstens seinem Ordinarius
(Bisdiof) zusdiicken, gebührlidi ReclU an ihtn zu erlangen. Verweigere er auch das, dann
wolle er mit dem Pfalzgrafen gern einig sein, was man fürder turi möge. Daran soll
unsertluilben kein Mangd befunden werden (Reichstagsakten III, 240 f., Geß I, 343f.).
3u „Sin ^Düffiuc an .^artmut d. (Sronbcrg".
Zu S. 45. Der Bericht Dietrichs von Werthern an Herzog Georg, Nürnberg, den
l'J. Dezember 1522, mit dem er den ihm vom Komtur der Bailei Koblenz übergebenen Druck
des Missive jenem übersandte, ist außer in den Reidtstagsakten III, S76 jetzt audi bei
Fdician Geß a. a. 0. I, 400/f'. gedruckt. Danach ist kein Zweifel, daß er ein Exemplar
übersendete, in dem der Name Georgs statt des „N." eingesdzt war, also unsern Druck C;
denn er sdireibt: „Als hat inan dornach ein andern drugk finden, dorinne stdien E. F. G.
name nidtt, suyidern ein N, dovor. Dodurch wollen in dliche sein anhenger entschuldige,
es sei der drugk, den ich E. G. itzunt schigke, nicht von ime ausgegangen."
Georgs Brief an Luthei' vom 30. Dezember jetzt audi bei Geß I, 407 f., aber unter
dem falsch aufgelösten Datum „28. Dezember".
Ferner gehört hieJier die Antwort Georgs an Dietridi von Werthern, Dresden, den
1. Januar 1523, in der er sich bei dem Komtur für Zustdlung des Drucks bedanken läßt,
„dann er uns ein sunderlidts gefallen daran gethan". Er warte noch auf Ltithers Antuort,
ob er sidi zu solcher Schrift bekenne, „darnach wollen wir unser diren notiurft nidä
vorgessen". Wertheni solle die in Nürnberg ausgebotenen Exemplare der Sdiri/t au/kaufen,
004 9i(icl)tvägc.
auch erkunden, ico sie (jedriickt und teer sie :a drucken bestellt. Er werde, sobald er
Luthers Antwort habe, ihm eine Instruktion an die Herren von Kürnbcrg zuschicken,
„dann ttn3 hedunkt, die littira seij :u Xuremberij yedruckt", es schienen ihm dieselben
Lettern zu sein, wie in dem Druck des M'ormser Beiclistai/sbeschhisses (ebd. I, 414).
Liitliers Brie/' com 3. -Januar l.yjo Jet:t auch bei Geß I, 4lSf.
3« „*ü?iöct öcii folftf) gciiaiiiitcit flciftlid)cii 3t«nb i)c^ ^^Jnpfis
iiiib ticr iBijd)iijc".
Zu S. Uö. Am 30. Juli 1Ö2J schreibt Johann Bntiheim in Consian: an Vadiun in
St. Gallen: „Porro adlatus est lul iios libeUus quidam rehemeutissimus Jjtitheri, rernacula
linijua scriptiis, contra jjseudojmjxts et pseiuloepiscojios, qui lonye superat ea, quae Jiaetenus
scripta sunt. Putahum bullam Cenae domini [vgl. Bd. 8, 6SSff'.J esse aceiTinrnm; sed
blandiiiae ridentur ad hunc libellum. Mitto hie tibi unieum exempkir, et illud quidem
ita corruptum, ut corruptius esse nequit [so!] ; arclietypus liomam missus est per Verulanum
episcopum [Ennius Fdonardus, Bischof von Veroli, Nuntius in der Schweiz]. Transcripsit
meo nomine quidam alienus, quem probabam in scribendo, si forsan illius opei'a jxttuissem
uti: sed ita se praestitit, ut ne id quidem per illum scriptum relkm. Tu ulcunque hyas.
Nutlum est in'aeter id Constantiae exemplar; curabo, si possum, aliud ex Ba.silea" (3Iit-
teilatigen zur raterländisclien Geschichte, hrsg. vom histcn: Verein in St- Gallen 25, 2 [1894]
S. 442).
3u „(fpiftcl ober Uiitcrrirfjt »oii bcii ^eiligen nit bic fiir^c ju Stfuvt".
Zu S. l-jii. Sciton am S. November 1521 hatte Justus Jonas an Johann Lang in
Erfurt geschrielxn: „Martino de epiistola ad ecclesium Erphurdensem scribam. Ne duhitate,
metnores crimus vestri" (Briefwechsel des J. Jonas, hrsg. v. Kawerau, I, T(>j.
3h ., Contra Heiiriciiiii Reg'eiu Aiigliae"
imb „fliitniort beutfd) auf iiiiitig .^eitirid)S 33u(t)^'.
Zu S. 17.'). Die neueste Darstellung fc Auftretens Heinrichs VIII. gegen Luther,
der Abfassung seiner Assertio septeni sacramentorum, der Überreichung derselben an den
Papist und der Schritte zur Erlangung eines Ehrentitels bis zur Bulle vom 2ti. Oktober
1521 und dem Breve vom 4. November s. bei L. Pastor, Geschichte der Ptipste IV, 1 (niOd)
S. 596 — 8; daselbst weitere Literaturanguben.
Zu S. 1T7. Über den Grafen Sebastian Schlick vgl. Enders III, 433; J. 31athesius,
Luthers Leben, hrsg. von G. Loesche - Prag 1906 S. 490. Mathesius iceist darauf hin,
daß die Widmung des Buches an den Heim der böhmischen Gi'ufschaft Elbogen bedeutsam
.sei durch das gute Zeugnis, das Luther hier der Lehre des J. Huß erteile, a. a. 0. S. 433.
Am 12. Oktober 1522 schreibt Beatus Hhenanus aus Basel an Bonifaz Amerbach:
„Lutherus regi Angli/rum respondit non sine conriciis acerrimis nunc Germanice , paulo
post Latine responsurus" (Briefwechsel des Beatus Bhfiianus, hrsg. von Horawitz u. Hart-
felder, S. 313). Damals war also die kiteinisclie Schrift ihm noch nicht zu Gesicht
gekommen. Auf die deutsche Sehriff muß sich beziehen, was Veit Berler in Wiesensteig
am S. Oktober an Pirklieimer schreibt: „Perlegi nuper illius [Lutheri] libellum in Hcnricum
VIII, Angliae regem, editum. Si cui iste scribendi modus jilacet , placeat: nihil imjnvbo
aliorum sententias, mihi cerle (am acerbu insectatio cum in ommbus honcstis sludiis, tum
jn-accipue in sacris jrrobari neque potest neque debet. Fareo Luthero plurimum, Euangclica
lux adeo mihi cordi est, ut mihi nullo tempore unquam aliqnid fuerit in votis inagis,
quam ut negotium lu)c, qiMlitercunque sit coeptum, in Jesu Christi ac Eiiangelicae
veritalis gloriam cedat" (Heumanni Documenta literaria p. 29Tf.).
Zu S. ITTf. Herzog Georgs Schreiben an das Reichsregiment in Nürnberg vom
0. August 1522, mit icelchcm er die deutsdte Schrift gegen König Heinridi, „dar innen bebst-
9inc^träae. 505
liehe heilii/kaif und IcnJ. mt. merklich (/cscltmehd , (huf/kicheii legi, irinle von EmjeUuiuU auf
das schendlichst axi/etast wirdet/' nach Nürnberg übersendete, jetzt bei Fcl. Geß a. a. O.
I, 33öf. Das Regiment antwortete darauf am Iß. August mit der für den Herzog sehr
unbefriedigenden, unbestimmten Eruiderung, sie hätten die Schrift gelesen und gäben ihm
zu erkennen, daß sie Schmähung und Schaden des Kaisers, tco sie die erführen oder sähen,
nicht gern gedulden trollten (ebd. I, 33'.>). Verstimmt antirortete Georg am '.). September,
daran habe er freilich nicht gezweifelt, daß ihnen nicht gefalle, was dem Kaiser zu Sciunach
und Schaden gereichen solle, habe aber auch angenommen, daß sie sich dagegen, mit der
Tat woM zu bezeigen weissen würden, daher habe er ihnen Luthers Schrift nicht verlmlten
wollen (ebd. I, 357, vollständiger im Notizenblatt zum Archiv für Kunde ästen'. Geschichts-
qucUen 1852 S. 39; rgl. auch Wülcker - Virck S. JOJ). Als unermüdlidier Wächter über-
sendete Georg am 3. November trotz seines Verdrusses über die Antwort auf sein Schreiben
vom 6. August nun auch das andre Büchlein, welches Luther inzwischen in Latein teider
den König von England habe ausgelien lassen. Hierin seien der Kaiser und die am
Wonnser Reichstag beteiligten Fürsten des IlcicJis noch härter und beschiverlicher an ihren
Ehren vermeßlich angetastet und als Geleitsl/recher ausgeschrieen; die Stelle oben S. /W, J4ff'.
war wieder vom Herzog eigenlyindig bezeichnet. Er zieeifle nicht, daß sich das Regiment
hierin der Gehidir wohl zu halten u-is.'ien werde (a. a. 0. I, 378 f.). Über das Eintreffen
dieses Schreibens in Nürnberg berichtet Planitz ausführlich und bemerkt dazu, seiner
Ansicht nach hofj'e Herzog Georg jetzt , weil Erzherzog Ferdinand im Statthalteramt sei,
eine bessere Antieoit als die vorige zu erlmlten; das sei auch sehr wohl möglich. Die
Anttccfrt, die man be.'^chlossen, besage zwar nur, daß man der Sache weiter nachtrachten ivolle;
ob aber etwas nachmals hierin rerändert irerde, das wolle er dann seinem Herrn anzeigen.
Fast alle großen Hetren seien heut wider Luther getcesen ; seine Sache solle auf dem
Reichstag den Ständen vorgetragen werden; zur Vorbereitung dessen sei von Ferdinand
bereits ei)i Ausschuß verordnet (U. November, Wülcker -Virck S. 244f.). Schon am
15. November erfolgte darauf die Antwoi't von Erzherzog Ferdinand und dem Regiment
an Georg: sie bedankten sich für die Znsendung; sie würden sich der Notdurft nach
darauf bedenken und was sich deshalb geziemen und gebühren wolle, mit Fleiß vorzunehmen
und zu handeln nicht unterlassen. Zugleich baten sie ihn, doch in eigner Person den
Reielistag zu besuchen (Geß I, 38'.)). Am 7. Dezembei- hatte Planitz eine Unterredung mit
dem päpstlichen Nuntius Chieregati, in der auch auf Luthers Schrift Contra Henricum
die Rede ka}n. Planitz erklärte: was die Schmähungen belange, die Luther dem König
von England und andern getan haben sollte, so Icönne der Kurfürst nichts dafür; er
wisse aber, daß es diesem ganz entgegen wäre, loo jematul zu schmähen von ihm oder einem
atuiern vorgenommen. Er setzte dann dem Nuntius weiter axiseinander , daß es sehr
unpolitisch sein würde, wenn sein Herr Lullier von M^ittenberg verjagen würde; denn die
Erfcüirung habe gelehrt, daß grade in seiner Abwesenheit von Wittenberg dort Unordnungen
vorgekommen n-ären, denen nur er dann durch seine Rückkehr habe Einhalt tun.
können; seine Austreibung aus Wittenberg würde im ganzen Kurfürstentum Atifruhr
erzeugen. Und ob er wohl an einem andern Ort zu der Billigkeit wie in Wittenberg zu
bekommen tt'cire? (Wülcker -Virck S. 272 ff.). Die Verhandlungen über lAüher auf dem
Nürnberger Reichstag sind hier nicht weiter zu verfolgen: nur das ist noch Jierrorzuheben,
daß Planitz von den Gegnern Luthers die Büchlein vorgerückt erhielt, darinnen der Papst,
der König voti England und auch kais. Majestät von ihm geschmäht worden seien, so daß
er sich zu der Bitte veranlaßt sah, der Kurfürst wolle zu Wittenberg verfügen, daß man
der Büddein, „darinen schmelic ader anders unbillichs .■stunde", keins mehr drucken dürfe.
„Wen es auch Martinus an einem andern ort ein weil vorsuchet, sohle audi nicht
unschigklich sein; dan Cristus must oft selbst sein veinde flihen, desgleictten audi Paulus
und andere mdir" (2. Januar 1523, a. a. 0. S. 304 f.). — Über das Einschreiten des Nürn-
berger Rats untir dem Di'uck der VerMUnisse gegen Lutliers Schriften, speziell gegen die
50(1
52nd)träge.
leide)- König Eciiiricli, am 24. Oliohcr s. Baiwu/aiicn , lüirl V., Bd. II, -237; Wiikka--
Virck S. '232.
Zu S. 17S. über die Senduiip des en<jliselien Herohlex m den sächsiscJien Fürsten
riß. jetzt Geß I, 499 A)im. 1: Wülckcr-Virck S. 423 f., 42öf., 427 f., 429 f., 432; oben S. 17fi
Z. 20 r. «. lies 27. April st. 27. Mai. Georgs Schreiben an Heinrich VIII. mit seiner Iwrben
Kritik der Schriften Luthers gegen den König und der iJarkgnag dessen , was er selbst
fiir die Ehre des Königs und leider den inonachus seditiosns unternommen habe, bei Geß I,
5'>5 ff., speeiell S. 507.
3u „9Jom ef)cli(f)cii Scbcii".
Zu S. 2S0, 9 ff. Die Lehre ron den Khehi)i(Ieniis-;e)i entnimmt IjUther hier wie in
Captiv. babijl. de)- heridi))ite)i Sununa angelica des Angelas Carletus de Ctavasio, vgl. obe>i
Bd. 6, 553, über welche jetzt zu vergleichen ist Dietterle in Zcitschr. f. Kirchcngeseh.
27,290 ff.; nur weicht die A)iordnung, die Luther wählt, vmi der seiner Vorlage ab. Wir
stellen beide Reihen zum Vergleich nebeneinander, irobei wir von der Su))ima die A)isgabc
„ Venetiis imp^-essa per Georginm de Riuahenis 3Ia)it uanuni, alias I'aroiton. Anno do»iini
31. cccclx.vxix. 7. Idiis Octobris- zitieren.
Bei L>tther, luiiicdinieiitiiui
1. 'iMutsfrcunbfdjatt
2. SJionJdjnft ober SdjlDägcrfdjoft
3. (Sci|"t[id)L' Jvt'"iiibfd)(ift
4. meliüd)t gteuubfdjajt
■ >. Uiifllniil'c
(i. »nflcr
7. tH)rbiufcil
<s. ©clübbc
9. 3ntitm
lU. *^liil)niig
11. .fieiligc SBciljc
12. ^Sloaiig
1,'). 'i'etbinibiii-3
14. Uiitüdjtigtcit
1"). äicvbot bcr iyijdjbii;
10. S.ii'vbotciu' 3f't
6.
15.
7.
8.
10.
9.
14.
b.
4.
3.
12.
11.
13.
16.
1.
2.
17. ®elDDl)iil)cit
18. ®cbml;cii bi'-i öicfidjtv iiiib Weljöv.^
17,
18.
Summa: Iniiifdiinentuui
Cousanguinitas Bl. 239.
Affiiiitas Bl. 243.
Cognatio spiritualis Bl. 239^.
Cognatio legalis, quae est proiniiquita.s
personarum ex adoptione proveuieus
Bl. -240^.
Cultus disparitas Bl. 241^.
Crimen Bl. -241.
Publicae honestatis iustitia, quae e.st
propiuquitas ex spon.salibus provenieii.-;.
robm" ex institutione ecclesiae trahcns
propter eiusdem ecclesiae honestateni
Bl -24-2^.
Votum castitatis Bl. -238.
Error Bl. 237.
Conditio Bl. -236.
Ordo Bl. -242.
Metu.s Bl. 242.
Ligamen Bl. 242.
Impoteutia Bl. 243^.
luterdictum ecclesiae Bl. 23.^^.
Feriae (ab advontu uscjue ad eiiiidui-
uiam inclusive; a septuagcsima nsque
in octavam })aschae incl.; a primo die
rogationura [3Iontag vor Ui))»nelf(ihrtl
usque ad octavam pentecostes incl.)
Bl. 23.j^.
Consuetudü vel statiituni Bl. 244^'.
Privatio, quando seil, aliquis est surdus,
niutus et caecus Bl. 245.
(1. Kinrci-oii.
9toc^träge. 507
Zu S. 11, 11 bct Satano? blitdj jeiiie S(i)uppeii. Ihr Teufel und .seine Schiq)pen
eine bei Luther Mufiijer und uitji sonnt lorkoinincndc Verbiuduiiff ; es sind i7i der Tat
die Schuppen des als Drache gedachten Teufels gemeint. (DWtb. 9, 2014.) Vgl. 11, 3fti;,i;
ba? S5opfltt)um mit fcijueii |d)iippeii.
Zu S. 13, m tnie bas f ticdjiidje fptidjtoovt laut : '(Jl foHt ci)nct con futft ebbet f t)ii imvt
gepom fel)n.' Vgl. Wunder IIST Nr. rJS; nicht bei Thiele. — Außer in der oben S. 13 A. 1
genannten Schrift findet sich die Hedensart bei Luther noch versdtiedentlich S. 1S3, 'j? ut
verum faciat proverbiuiu: 'aut regem aut fatuum nasci oportuit*; 196, 8 nobis pro-
verbiuru illiid commendat: 'aut regem aut fatuum nasci oportuit'; 241, 22 9lut regem
aut fatuum, ^eijft e^.
Zu S. 21, y fie (b. i. 6t)rifti leftetcr) baxd) ijfjre eigene f(ugl)el)t an bie fonne bringe,
d. i. ihr dunkles Tun ins SonnenlidU zielte, ihr icahres Wesen cnthidle. Als Jiedensart
nicht bei Wander etc. notiert. Nur ähnlich 'an die Sonne gelten, setzen etc.' D Wtb. 10, 1621.
Zu S. 21, 22 bie groffen l^onfjen. Großer Hans, kleiner Hans bezeichnete bei den
Landsknechten die höhere oder niedere Stellung im Heere (D Wtb. 4, 457), bei L. oft im
Sinne ron 'große Herren', 'Großmäuler', 'Großsprecher' etc., rgl.6,306,9 Ibo fein fie nn,
bie groffen (lanfen; «, 75, S nion leffit fuld) funbct ftil fiticn, Bonbetlid) tuen e? groffe l)Qn§en
feijn; 7,178,1 ba? bie funig unb groffen 'gongen ; 7, 24.5,2 fein toort nit prcbigen, tocld^c? bie
groffen ^nnfen »crbammcn; 7,317,10 ob mid^ nu tool biet großer tjanfenn barumb ncljben;
dann dieser Band HO, 6 bie groffen fangen unnb gel)ftlidje tljrnnncn. — Tlann aber ist
auch'Hans' fast ganz in die Reihe der Appdlatiia übergegangen, bei L. in sehr häufigem
Ge'orauch für 'einer', für 'Mann, 'Mensch', 'Kerl': J9, 398, 17 ein trunden f)Qii§ fpel)ct beu
n)irt QU?; 19,498,24 ^ie fi^t ^an§ mit ber roten jopen; 29, 411, 16 f. fo loirb junder f)an5
Inn^fned^t fomcn et dicet: 32,316,3ö l^anble aU bie, fo man '^eiffet l)Qn? mit bem fopff ^iit:
bnrdi; als Säjaxxtjani, PrahUians 32,442,9 ben lanbjfned^ten nnb junder gdjart ^onfen;
32,484,39 fonberli^ Sünder ©d^Qr^an§ ouff bem Sanbe; 32,485,21 er fei) ein Sd^ar^an?,
5Bil$ obber baloer, ebenso 32,485,36; 32,486,3; 32,487,1: als ,§nnd ÜJorr 15. 120,23: ba§
hieijs Qud^ ()Qn-j norr; $Qn§ lölpel dieser Band 249, 21 \)an~ tolpcl, mo Ijaftn ijnn bie fdjule
gegangen? als 3JJeifter ^anl für Henker 32, .507, 12 lanbftreitter nnb bubeu, bie man folt
*Dleiftct .^anfen befehlen; 32, 207, 3 bn fott i)f)n für ein l)eilanb anfe^en, non ut DJcifter ^on-3;
:i2,2l7, 12 C= Z. 30) TOeifter ^onl !opfft bid^ nid)t brumb; vgl. auch 6,56,3 ^an? mag ein
©relcn nennen.
Zu S. 22, 6 ftönen niederd. = stützen, Doornkaut-Koohnann 3, 327, Adelung 4, 777;
ferner vgl. 6, SO, 12 2an bal bie Sgo'^em fid^ ftönen anff ben fprud) 3o^an. 6; 19, 217, 22 ba
letjn fulen nod) fe^en, nod^ fuffen, nod) ftönen ift. O. B.
Zu S. 22, 8 fuBftab son^t nur fufeftapff oder füg f)tnppe. O. B.
Zu S. 22, 22 einerlei) port tcohl = die eine oder andere Richtung oder Gepflogen-
heü. 0. S.
Zu, S. 23, 7 unwengtic^ empfinben. Oben icurde unwenglid) gegen das jnmenbig von A
in den Text gesetzt, auf Grund der Lesarten von BFGHI und der Stellen 8, 312, 1
nnlliengli^ unb unbeloeglid^ (ebenso 9, 760,19); doch kommt auch die Verbindung iiitoenbig
empfinben noc/i anderweitig vor, dieser Band :i8,20 bu empfinbift be^ bl)t fetbä i)ntucnbig
ei)n beQffenb geteiffen; 90, 11 unb bal er l)nnn)eiibig befinbe, bai e^ U)QrI)c9t fei).
Zu S. 30, 15 nott ^at feQn gepott vgl. Wander 3, 1054 Nr. 217—219; nidit bei
Thiele. Bei L. noch öfters, vgl. weiter S. 35, 11 9Jrt I)at fei)n gepott, nott fjott fct)n fc^am,
nott '^at fei)n f^anbe, not "^ott {et)n ergernig. Ebenso und ähnlich 11, 413, 6 nott tci)n gepott
l)att; 11, 414, 8 nott ift nott unb ()att tel)u mafe; 11,412,26 2:enn nott brid)t olte gefelj unb
I)att fe^n gefe^e; 11, 400, 3 nott bricht el)f;en (= 29, 519, 7, vgl. Wander 3, 1052 Nr. 154—162).
Zu S. 32, 1 el)n et)nbtud^ tun vgl. die von Diets ausgdiobene Stelle aus len. 1, 281^. 0. B.
508 9iad)trägc.
Zh S.35, II (i-i;I. oben 30. Ij). TiOt (jat fein (bt'putt, (ht.< Foli/cwle doch wold Zntal
Liitlurs. O. B.
Zu S. 35, 7.5 l)I)tet buDerel) cl)im bcffcl. Dieses Bild ist hei L. hdicbt und luihert aich
/'ti-4 stehender, sprichu-örilicher Bedcnsart, iiohl mich J. Pctri 2, 16 (:itiert Bd. 6, 213, -J'.l):
'nicht uh hattet ihr die Freiheit zum Deckel der Bosheit, sondern als die Knechte Gottes':
bedel if)rct gteDel, Senelbr. r. dohn. (I53(i) nach Dietz S. 419; 6, 7, 14: ieiticm muififl:
gang unter ber fiteren naineit etinctt berfell madjc,- 6, Mi, 6 f/enau ebenso fernem muffig gong
unter ber tirc^eu nameii el)neu bedfcll madje.- 6. (!24, V.) foldj fdjoub ju beifen, ift-5 Itiarlid) not
gertcBcn, f)ie einen finrdcnn bcrfel fud)en; f<,-,44,24 Q-i f)Dtt ber feuffel l)ie feijn bcdel tiinneu
firiben; 2, 71,24 \o ift bot fitdjen gepot nit onbcr?-, bnu el)n fd;eblid)er id)Qnb becfel; 6, :i'.i, 9
getil! imb inndjer ... fid) untcrftaiibcn f)abcn, ettlid) fd)iinb bcdetl jn fndjen; t>, 229, '> baä
feinn fd)eiib(id)er fc^nnb becfel auff erbenn fommeu ift bann eben ber allerljcljligift, fjoc^gebcnebctjet
nanienn 3^efu (Jfjrifii; ", 34:>,ö 3nn befs miifj ßfjriftul frumteit für gottcl nugcn unfjer fd)nnb=
becfel feinn.
Zm S. 38, 11 t^fjcn /. ^i^en. O. B.
Zu S. 3S, 12 l. gefetj-J Jtoang (ohne Komma). 0. B.
Zu S. 40, 15 rf)ortDDrten. I)cr ZiisamnienJmny rrrlani/t den Sinn 'mit schiichtcriicn
oder atisueichenden ]Vmten', die Lesart rl)ortt)orten wiese auf roren = bridlen (riß. Hohr-
affe DWth.J; rielleickt ist an niederd. rof)r = 'dicht bei, nebenan anzuhnitpfen, rf)orluort
also = Ausrede. 0. B.
Zu S. 49, 41. Die richtige Lesart natürlich Quffpred)en, i-tjl. .S'. .v«, .; anffd^crcn. O. B.
Zu S. .53, l.'i nnfd)end)ter, wenn nicht an das Sahst. Sctjeudjter (= Schrecken, neben
®d)iiii)tcrj amjeschlossen, wohl Lesefehler aus unfdjnedjter. O. H.
Zu S. .54, 20 nnnb etjncn fuc^cn mit uns niodjen bei Luther öfter; s. auch D Wtb. <s, 2499
und Wander 2, IGötl. 0. B.
Zu S. S4, 27 SBn? ift nu ()l)nbcrfte(lig etc. f). = was hinterwdrt.s eine Stelle hat
(DWtb. I.'jW), was im Hinterijrunde noch harrt, übriij ist. Die Stelle heißt aho wohl
' Was erwartet Eudi also', ' Was bleibt itlyriij.'
Zu S. öö, 23 bie iBofferbfafc 51 (Herzoij Ji/rg zu Sachsen), luiifferblafe bei L. öfter
in sirrichicürtlichen Bindun//en; 2, 73, 20 folle mic^ nit Dor irnffcrbUifjen ju tobt fnrd)teu;
7, 674, 29 Doric{)trinbeft tt)ie ein hjafferblafen; ;;, 247, 17 ba^ ic^ fel)ne (b. i. beä SönpftS) fdjnpeu
($. oben 11, 11) unb lunffi'rbliifien nidjt fürdjtc; 11, 409, 29 Siebet, Um-ä mngen l)ie mibbct fngen
bie hjnffcr blnffen, bic bo fdjarren: Coutilia. Concilia. Bei \yander in diesen Vcrbimlunijen
nicht; nicht bei Thiele.
Zu S. 55, 24 6f)riftuni fveffien loio ber molff cl)n ninrfcn, d. h. nur rorijeblich. Nicht
bei Wander, Thiele etc.
Zu S. 55,26 c^nn flenne fc^rnnime ijnn beu linden fporen gebiffcn, zur Bezeichnuu;/
da- Wirlcunfislosigkeit.
Zu S. ö5, 35 ba-3 (jeljltumb fnr bic {)nnb. Ebenso wie 'die Perlen den Säuen ror-
wer/'en^ nach Mattli. 7, 0 und von L. oft rcrwendet.
Zu S. 56, 10 niid) ber roud) ubeH Ijnn bic nngeu bcljffet tgl. Wander 3, 1499 Xr. 1
'Audi kleiner Bauch beißt das Auge'; Xr. 37 'Fremder Bauch beißt die Augen'; Xr. 40 etc.
fehlt bei Thiele.
Zu S. 57, .') mit brcien rnujdjcubcn crbeiffen rgl. einen mit einer dürren Blasen und
drei Erbsen jagen in der Erkliirung des J'rophelen Hubakuk 1520, die Drei:idü auch bei
Wander 1, 833 und hochdeutsch 1, 192; gemeint siiul die aufgeblasenen Schivcinsblasen mit
einigen Erbsen, mit denen die Fastnachtsnarren lArm machen und dreinschlagen (ohne
icelie zu tun). 0. B.
Zu S. 57,33 bn-S reblin trljbcn. 'l'hiele Xr. 126, der auch diese Stelle zitiert; bei
Wander 3, 1458 Nr. 5.
9iiKi)träac. 509
Zu S. 60, 2 fid^ erfc^tociieff f)al. THet: kennt nur crfchintigen. O. li.
Zu S. 06. Der Unul; Kk yehürt der Klasse un, die A. Gölze, Hochd. l)ri<tlce 8. 4J,
:ireifelnd Ileenragen in S'tnißburg iiuveist. Vi/I. hingegen iricder die auf .S'. ■Jii.'i erörterten
auf Basel be:üyli<Jien Verluiltnisse. O. B.
S. 72, IS biß iinfaubetc lüibftoppcii l)ii im§erm ncft leljben im Sinne von 'einen fremden
Vogd im Neste haben ; nickt bei Thieh; Wander etc.
Zu S. 72, 16 inote§ lerne vgl. Wander 3, 722 Nr. 2; öfters gehraucht, eingedrumjen
aus der Scliul.ij^raehe der Ilumanistemeit , s. r. u. Anstand Jetinn (DWtb. li, iÄj,3); poU
mores vgl. 33 :u S. 23'), 42; 33, 290. 40 id§ mit bidj aucf) inorc-3 [ercii: 33, 633, 14 \fo^ moxti.
Zu S. 74, If! (aubf (jibt ^ L'rlanbnis JJWtb. 6, 292, iro auch diese Stelle litiert, nach
mlul. loube; besonders in tnitteldeulschen Quellen.
Zu S. 80, 4 nerlid^ s. Bd. 32 Anm. z. S. 464, 37 = spöttisch. O. B.
Zu S. 80, 20 fleleng iinb fugen (ebenso in der Bihdübersetnmg) = Gelenke und
Glieder J)Wtb. fuge fehlt bei Diel:. O. B.
Zu S. S4, 17 l)ii|j imiut it[)(af)i'n, zu den überaus .:ahlreichen Wendungen mit ' ^fauP ;
gewöhnlich 'aufs M.' Vgl. Wander 3,517 Nr. 386 'Einen aufs Maul schlagen'.
Zu S. 86, 20 euger als Adrerb fehlt bei Diet:, wohl Druckfehler. 0. B.
Zu S. 88, 27 laben — nuff ben Ijalfe, häufige sjn-ichnvrtliclie Wendung; bei Wander
2, 283 Nr. 63.
Zu S. 88, 27 imb iBoIIcu fic felb nid|t mit eljiicm finget vcgcn, angeführt bei Diel.- 607,
nicht bei Thiele, Wander etc.
Zu S. 95 u. 98. Von L. gilt dasselbe, was oben :u S. 00 bemerkt ist. O. B.
Zu S. 105, 15 bie Ijörner aufftic^ten und 105, 16 meine tjotnet and) auff feljen = zum
Widerspruch, Streit rüsten vgl. eingehend Thiele Nr. 352, ähnlich Wander 2,784 Nr. 51
(5t ftedft bie l)ijtner auf; lateinisch 188, 13 cum jiergatis . . . coruna crigerp vgl. Otto,
Sprichwörter und sprichw. Eedensarlen der Römer; vgl. auch 7, 439, 12 mit nuff geitt_jtcn
Ijornernn ber f)offart.
Zu S. 10f<, 5 pujjeit, poljcn = butzc, butz s. v. a. lari-a, Fopanz, vermummter Teufel,
bes. zu Fastnacht, vgl. hier 108,5 fo§nad)t larlicit unb pulsen.- 12, 183, 38 steht bei larvarum
larvas die Bemerkung S^xt fragen loir gar nidjtä nad) bcn buljmeunifc^en Sarücu; audi teil-
weise synonym gebraucld mit 'Götzen hier 111,16 ber uunülicu poljcu unnb göjjcn; 133,22
et)n polje unb göij; 138,29 ungetette götjen uunb potjeii, tarnen unnb umulaffon.- s. i\ a. Vogel-
scheuche : 2,85, 14 S^atumb iff geinugf, tebcuu, pfciffen, lunu biis tjerldid) auffftei)gen nit bn
ift, glel)^ ein gebet, aU bie putieun ijn bcn gnrteu nicnidjeu ji'in; 2.s, .jod, 1 ein (pot, quasi
esset ein puje l)l)m Ijauff (Hörers Niahrschriftj ; 8, i:iu, li» Ijanff pol^cn^ ; 8,171,3 ber potjen
^m ^anff; 28,560, 10 oll einen Stropulicn, ber im Ijonff ben uogeln jur flbfdjeto geftectt loirb;
8, 171, 5 mit po^cn unb robunten fdjudjtern.
Zu S. 111, 16 ber unnüjjfu pcljcn unnb götien. po^en s. oben. mhd. götze (Lexer 1057),
Götzen, braucht L. in ver.'<chiedencn Hedcutungsschaltienoiycn, als 'Alyotl', 'Götzenbild',
'falsdier Golt\ 19,302,19 t)atfcn tjljn für ein gemalten obber gcftorbiieu göljen; 2.5,8 Wenn
fic ben gö^en Ijtjrcr lere nit auffrid)ten, dann synonym mit hutze, putze (potzej s. oben; gleich
Larva: hier 144, 6 latUen unb gbjen, dann in allgemeinerer Bedeutung auf die püpstlichc
Partei und die Römischen, hier 301, 29 I)ulte unb ftebc nnnb grojje lanbt madjeu lool go^en ;
231, 29 burd) bcn tcuffcl unnb icl)neu göticn lui i)iom; 250, 31 luie mujj id) mid) bodö ftelten,
ba§ id) mid) für földjcn gü^en furdjtc (gegen König Heinrich); ferner 143, 9 l)ie ftatt 5Pifd)of
gö|i, ber grobe tlot^; 144, 1 iJ3iid)of götj,- 144, 10 Si<iid)of güticu.- 145,2 äDa? miigcn I)if unftcre
göjen ^u jagen, bie nit allei)n (jerrnn, feonbcrnn auc^ ti)rauuen . . . jt-yn rooHen.
Zu, S. 113, 16 norrcn über bie eiet gefegt bei Wander 1, 758 Nr. 182 ' Wer die Eier
zerbrechen will, muß Narren drüber setzen^, ohne Beleg; weiter Wander 3, 906 Nr. 653. 837,
doch jüngere Belege, dann vgl. unten 243, 13 0 ber fingen teiilt, man fott fie uler bie gcnß
510 5Jacf)träge.
etjcr fe^eii; 2S, 525,34 bemi ^Jiattcn fol man nirfjt über @ier jetien, fif yibrccfjcn bicictDiflen;
3S, 303, 27 S^v tt)itbt ja iiid)t 9iartcii aber cict jefecu. 0. B.
Zu S. 116, 3 jc^oi^tcr i-gl. ZHiifidist lld A. 1 und oben 53, 15 unjc^cudjter. Das Wort
hiiiimt hei L. Mufißf '«"f' '" verschiedenen Formen vor G, 407, 1 (s. üben S. Ud A. 1):
6,414,30 bte 'Jiomct f)ahtn fcfjeuc^ter (spdler ersetzt durch fcftelo^ unb btob geteiüen gemadjt;
()■, 447, r> Ijoben bamit |o blob, jdjodjtct gduiffen gemocht; 7, 696, 11 ^aben im* blöb, id^uc^tcvn
gcmiid)t.
Zu S. 116, 7 conteuiptores dominationis nach 2. P. 2, 10 Vulg.: rjui dominationem
eontemnunt, die Worte blasphematores maiestatis haben in der Vulq. keinen Anhalt,
no maiestas gar nidit vorkommt; ebenso steht labes et maculas (Z. 33) nicht in der
Vuhl. 0. B.
Zu S. 117, 22 gcij bcv ^Pricftfr. Sprichtcöi-fliches hei Wnnder unter 'Ffafle :. B.
Xr. 74, 152, 175. O. B.
Zu S. IIS, 2S begctb masc. sonst nicht belegt. F trifft u-oM den Sinn am he-^ten,
nenn es in begtrb änderi; es steht aho btgetb ßir beger masc. 0. B.
Zu S. 119, 20 3n (Sotttl iiainert fjebt fid; alt imgtüd an. Sprichwörtlich; idinlich
Wunder 2,54. 55. 1279 f. und 28, 144, 9 In nomine dei incipit omne uialiim; 28,144,27
3m gotte§ namen Ijebt fid) all unglürf an.- 28, 492 Anm. :» S. 144 noch von P. P. ein Beleg
aus 25, 197, 16. 0. B.
Zu S. 119, 29 l. \et) bebeutct (ohne Komma). 0. B.
Zu S. 120, 12 bie e^c ^uteiijtii uiib Ijumac^eii wohl xerderht, Sinn: die Ehe zu trennen
und (durch Dispens) zu gestatten. O. B.
Zu S. 121, 22 tnaulaff (dazu 122, 1; 124, 6). L. braucht auch dieses Wort in ver-
schiedenen Schattierungen, daß er es von 'Maul offen' ableitet, zeigt unsere Stelle, des-
gleichen 124, 6 unb pcor bcr ntQutnff, bic oren t^un fic itit oiiff . . tjonbctnii atleim ba§ mniit,
boi ftc!)t t)^u qinet offen und 12.5, 28 xj\)x lere ift bet re^t SBaal pcor, bcr nmutaff: Sic fpcttet
ial maul off unb ptcbigct bon gtoffcu bingen unnb ift nid^l» baljljbenn; dann erscheint es
wie 'putze' nnd 'gijtze' = larva, vgl. hier 138, 29 @-j finb inigclerte gö^cn unnb (jo^en, latBen
unnb mauloffen; 151, 14 Ijött \)^)xi, l)^t taibfu unb ilJnnlaffcu. Dann iceitcr so viel als
Schwätzer 124,16 mnulnffcn unb nnnii^e fdjluctict; ah Sicmann, Frauenmann, Weiherheld
hier 122, 1 cl)nen Inuttcrn mnulnffcn unnb uu^üdjtigcu frnhjcii man ; 296, 29 unb l)iett l)f)U für
cl)n nioulnffe unb frnloenmnu,- dann allgemeiner (vgl. ber teufet unb feine göijenj 297, 4 fie
[d. i bie fpöttcry finb be-j teuffeto mnulnffen mit ijljrcr flugtjeijt; 122, 9 ff. itio ^u ift bal
^ortte »otd [d. i. bic ge^ftlidien jundferny uiilj, finb cl nit rechte maulnffcn? Wai tonnen fie,
bcnn nur I)iibfc^ l)cngft unb feQne frclnlin rrt)tten? Sno tonnen nudj bie mnulnffcn; 11,274,30
bcuu ber . . . toitt l^err l)m lonb fe^n unb bid) jum mnulnffcn mndjeu; die Stelle 14, öS7, 3
vgl. oben S. 121.
Zu S. 121, 25 Anm. 2. Statt Uns. Au.ig. 6, .587 Z. G muß c< heißen: Uns. Ausg.
14, 587 Z. 3.
Zu S. 122, 6 überburtig = oherd. iibeilästig = zudringlich, frech; in dieser Bedeutung
nicht belegt. 0. B.
Zu S. 12.5, 8 göjjcn ■■>■. oben.
Zu S. 129, 5 6. 5l.>ctcr rcbet fjic nufj fetjncm fopffen. Wander 4, 1274 Xr. 170. In
den hei Thiele 137 bezeichneten Stellen vf/l. 27, 119,37 Non loquor ex olla und 28, 6:>, 31
bn^ t)eift nid)t auf« ein ollula gcrebt.
Zu S. 129, 16 l. 3ut fcuf(^et)t ciib(id) ju l)nÜcn (ohne Komma). Sinn wohl 'um die
Keuschlieit unter allen Umständen z)t hallen'. 0. B.
Zu S. 130, 7 at§ teer ben re^nii loolt fd)ütjcnn etc. Der Bhein wird mit Vm-liehe in
den sprichiviirtlichen Wendungen reruendel, obige jedoch nicht bei Wander, Thiele etc.
Zu S. 133, 23 pojjc, go^ s. oben.
9hd^ttäge. 511
Zu S. 135, 10. Das 'Exeinper uird von rauli, Schimpf null Ernst Nr. JöS vom
1ü. KiUan erzählt. O. 11
Zu S. 136, 1 ftojicn . . . (jiiiiicf luibbct t)im ieQucii ^qIb rgl. auch später 234, II i)im
]e\)ntn I)nlB ftoßcn.
Zu S. 130,31 Uctjdjlciiimt. Im DWtb. ist 'verschlammen aufgeführt; also = mit
Schlamm, Schiiiuti itherzoijen. 0. B.
Zu S. 137, 17 berld^affcn = unterbringen D Wtb. 12, 10m. 0. B.
Zu S. 137, IS im rnud^toc^ geschrieben vgl. in den Sehlot schreiben, wo es irirkungslos
ist J)Wtb. 9, 7S2. O. B. Vgl. noch weiter 7,391,5 too fteet bet 6efelc^ Beid^tiebcn? — id)
^ült t)m finfter raiid)(cd), d. h. tiirgend.'! ; S, 291, 21 tBi)e ttjod (ic liegen unb tjobcn bie frfjvifft
butd)5 rniid) lod^ an gejeljen; 15, 250, 11 Söo ift bns gejdjticbcn? ijm vaud) lod) (nh Rand-
bemerkung zugesetst); 32, 515, 25 £cnn cl bcudjt mid) nljo: bn )nn-3 tQUc^lo(^ mit beinern bimdel.
Zu S. 138, 29 JJO^en, gö^en, mauloffen s. oben.
Zu S. 141, 4 el)n jolc^e noßcn [teilen d. h. eine Nase drehen, viachen: vgl. Thiele 394,
Wander 3,955 Nr. 20() nadi Fnincl'. Vgl. IS6,29 feceruut buic sententiae alium nasum;
12,62,17 >)l^me gar eljn loilbc nnfeen ju ftellen; 32,400,25 bie bet idjtifft eine nafcn bieteten;
eine Nase machen: 7,657,5 nmdjen [ic bem atmen öo(d cyn nüßen; 7,353,27 (ablaBi .. ba-5
nnfe ein nnfeen madjt; ;;, 434, 24 madjen bißcm iptnc^ (?I)tifti eljn folc^c nnjen; 15, 40, 7 mad^en
vfym [d. i. bem tcd^ten tcjt/ ei)ne najen; 33,208,29 bem lejt ein 5iafen machen; 33, 45-1, IS
madjen oljo ben einteltigen ein nnjen. Dazu kommen noch die anderweitigen außerordentlich
zalilreichen Bindungen mit 'Nase', z. B. 'bei der Nase nehmen, 'an der Nase herum-
führen' (vgl. zu 279, 5), 'unter die Nase stoßen (vgl. 33 Ntichtr. zu 215, 10), 'eine wädiscrne
Nase machen' etc., alle ebenfalls bei L. häufig.
Zu S. 142,6 tabetnen Wort = Worte, am Biertisch gesproclien, wertloses Gerede,
Worte ohne Gewiüit.
Zu S. 143, 9; 144, 1; 144. 6: 144, 16; 145, 2 gö^ und gö^en s. oben.
Zu S. 143, 19 ©(el, bo^ lDcl)iien fegnc ol^tcn umr. natürlich Anspielung auf die bekannte
Fabel, s. unten zu 234, 13. 0. B.
Zu S. 149, 23 labet auf enc^ = macht das Maß voU? Objekt icäre etwa Sünde auf
Sünde, vgl. die im DWtb. unter 'aufladen angeführte Sdiillerstelle; vgl. auch unten:
futt, nnt fntt: 0. B.
Zu S. 149,24 X)i)x I)abt ha% gemein gepet »erloten s. DWtb. 4, 1742 aus Ueni^ch (1616)
Wenn ein fütft jebermannä gunft nnb ba? gcmoine gebet ücticntt, jo ifti mit iljm gejd^e^en. O. B.
Zu S. 150, 16 (eufdie ptnff''» l'inb bem SBifdjoff nid)t ^utrcglic^. Nicht bei Thiele;
Wander 3, 12:iO Nr. i:i7 gibt uns einen Beleg nach Petri, Der Teutschen Wei-->sheit, Sjyrich-
wörtersammlung, ei'sdiienen 1605.
Zu S. 150, 23 feilet übet bcn ©djüüeltorp usw. Über den Schüsselkmb in sevuellen
Anspielungen s. DWtb. unter diesem Wort; nicht bei Thiele und Wander. O.E.
Zu S. 151, 13 mautoffen ■<. oben.
Zu S. 152, 33 gereben = versprochen s. Dietz 84; Lexer 1, 873. 0. B.
Zu S. 153, 3 \aifc mhd. vär, väre; Lexer 3, 21; DWtb. 3, 1244; Dietz 624. Gefahr,
Nachteil; bei L. noch häufig; jetzt zugunsten von 'Gefahr' verschtcunden.
Zu S. 153, 12 SBitdi tocib einmal mit einem ipfaffc" f'inbigt usw. Spridiwort nicht
bei Thiele, Wander etc. 0. B.
Zu S. 153, 18 ijnn bie fc^on^ geben vgl. noch i, 274, 6 geben jtci über bie fd^an^;
11, 276, 19 bet umb et)ns jc^loj hjillcn ba« lanb gnn bie fd)an^ fdjlec^t; 33, 587, 4 ©# gilt eine
flutte fpi^en obet fc^ange; 33, 222,3 in bie ft^on^c fdjlagcn; 33,650,29 in bie jd^an^ f^lngen;
Wander 4, 102 Nr. 14. 30 ('i. d. seh. schlagen').
Zu S. 153,26 5nn bie afd&en blaBen, ähnlieh Wunder 1, 155 Nr. 2 (16. 17); DWtb
1, 579. Auch sonst in bildlichen Wendungen, bei L. häufig s. Dietz 120. Weiter z. B. i. d.
512 gjad^lrätje.
Aschen lieycn: 7,HS0,S6 Hgt (ba? SBapftiim) t)nn bei nidjni; 33,r,]->, 13 if)r in bct aid)cii liegen
raerbct; 33, G3ö,(l ^'j^iiiatrin in bev ofdjcn ligt; (. d. A. fulloi: 19, 301, 14 ba? inel)n tvercer
rab nidjt gar l)nn bie QJdjen faUc; 19,301,14 unb fallen gor ijnn bic ojc^en; Wandet- 5, S30
Ar. 33; S, ■J2ö,-J2 ift fcl)n iai^ gar l|nn bie Qijdjenn gcfatlen für ben gottloßen; /. d. A. stoßen:
32, llö,2S fBex nu mit t)l)m bifputirn Will, ben ftofft er gehjiflid) l)nn bic offenen; .-. A. nerden:
19, 148, 8: go [b. fcuer] inad)t aUü- yi ajdjcn unb toai ec- üerbrennet, bo-J fompt nidjt Wibbcr;
33,638, 19 'ixe [gegncr goltcs] janbt .^n nidjen unb pultier Irorben; i9,l^n,G bns fie burdj
gottl gerid)t jn belbe ju affdjcn roerben.
Zu ä. 154, 7 loclbigen nicht hdegi, vohl = Geutilt tun (in dieser Bedeutung hei
Frisch geteältigenj. 0. B.
Zu S. 165,8 branbiii)tt)an^ä vgl. Di et z 336 (\\Aho\nf; hier zirei SteUen zitiert, darunter
diese; DWtb. 2, 301 diese Stelle iils einziger Beleg.
Zu S. 167, ö tcl)let bie pfottcn. Nicht bei Thiele, Wunder etc. Vgl. noch bei L.
14,050,39 sunt, qui dividant ungulam; 14,651,5 Alii vero ruminant sed noii dividunt
uiignlam.
Zu S. 167,34 eljrgi^ig. Diese Misch form fehlt bei Dietz, auch im DWth. für das
Mid. nicht belegt. 0. B.
Zu S. 183, 27; 196, S regem — fatuum s. oben zu S. 13, 16.
Zu S. 184, 19 habent suas labra lactucas rgl Thiele Nr. 76 s. v. a. fpeije Uiie ber
mögen s. Otto, Die Simchu-ürter der Römer Leipzig 1890 S. 182; Wander 3, 333 Nr. 126,
ebenso auch 3, 510 Nr. 217, und Nr. 216: ' Wie das Maul, also da- Salat': ital: ' A tal hibhra
tal lattuga'; auch unten 261. 15 et labris sua laehtuca; das Wort auch weiter 2, 746, 33
?tl|o muften bie 3uben bo^ Ofterlamb mit bitter lactucten effen und 2, 747, i Unb gottiÄ mort
unb mitt and) ift, bajä er miß . . . allenttjalben bitter tactudcn bcrei)bt.
Zii S. 186, 29 fecerunt casum vgl. zu 141,4.
Zu S. ISO, 36 corniculae suae detrahi alienas plumas, deutsch 232, 11 ba§ ic^ feljncr
treten bic pfonjen febbcrn ouBrupfft, )iichl bei Thiele: Wander 2,1564 Nr. 40 nur ähnlich
' Eiuf Krähe mit fremden Federn geziert, uird verlacht', ebd. 1, 954 Nr. 133 'Sieh mit fremden
Federn schmücken', das Sprichu-ort nndi der Äsopischen Fabel s. Otto,
Zu S. 188, 13 comua erigere .?. oben zu lO.b, 15.
Zu S. 198, 28 silentio respondetur multis vgl. deutsch 19, 649, 10 93Jit jd^lneigen tnirb
Inet tjerantloortct; rgl. dazu dum tacent. clamant, das argumentum ex silentio nicht bei
Thiele; Wander 4,436 Nr. 36 'Manches Schweigen ist eine beredte Antwort', Nr. ,38. 42.
Zu S. 228, 20 el)n ctle grob» tni^s . . ba^u geben = 'mithelfen, sich beteiligen'; nicht
bei Thiele und Wander.
Zu S. 228, 22 bie fnppen gcfd^nljlten = 'Unannehmlichlceit, Unglück bereiten':
Thiele 392; Wander 2, 1138 Nr. 32.
Zu S. 228, 22 (bie foppe) ... mit futter nntertjogen, derselbe Sinn wie das vorige;
nicht bei Thiele. Der Sinn der ganzen Stelle ist: König Heinrich hat etwas von Gedanken
und Material gegeben und Leus [= Lee] hat das Ganze in die richtige Form gebracht;
Wandel- 2, 1138 Nr. 36 fährt die ganze Stelle an nach Kloster 4, 900, jedoch atis der Schrift
Murneis fOb der König ron Engelland'). Kbda. das Mißverständnis (nach Watiders
Quelle Sdieibles Kloster 4 S. 900), daß der gifftigc bube Seul (— Bischof Edward Lee)
als der gifftig bnb 3^"^ erscheint.
Zu S. 2-28, 23 fdjeüen bron fdiiir^en = 'zum Narren stempeln'; D Wtb. 8, 2494, vgl.
Thiele S. 81, Wander 4,128 N. 14 'die Schellen anhingen'; 6,404, -27 6b gilt ober, iBcr
bem onbcm bie jdjellen onfnupfft ; 250, 6 ^ä) mn^ tjtfn bic fc^ellen üoHenb anfdjiir^en.
Zu S. 231,10 loeniger n)iifen . . . benn bie gon^, tons ber pjntter ift, nicht hei Thiele
tmd Wander; vgl. 6, 625,5 Sic iDiffeen eben feoüiel Don ber ft^rifft aU bie gonö Dom pfoltcr;
9Jad)trögf. 513
ähnJich 235, 21 SEßaä ift* , bal e^n ©leH toiH ben pfaUtct Icfeen , bn nur ^u fad tragen
gemod)! ifll
Zu S. 231, 29 göjen s. oben :u lU, 16.
Zu S. 232, U ftel)cn s. oben zu 186, 36.
Zu S. 234, 11 l)nn \. ^olß ftofeen .«. oben zu 136, 1.
Zu S. 234, 13 unb ic^mieret fernen bred etc. Kedensarfen mit brerf bei Luther in lie!-
fachen Variationen Iwufij: in dem Drccl- handeln, inihlen: -J.')'). 14 ijnn bem brecf bei Äöiiig§
^anbeln; 261, 35 nid^t lenger ^nn ^leljntien brecf mexen (mhd. mem = 'mähren, rühn-n,
mengend icühlen, durchicühlen) ; 19,43, 14 ben brerf, bex fo gerne ftindfen molt, TOetjblirfi rürcn
Mit Dreck rammeln, ringen: 7,265,5 norf) bem Sprit^lDort 'Hoc scio pro certo, quod si
cum stercore certo vinco vel vincor semper ego maculor'. Dieses Distichon auch in
Luthers Fabelsammlung (her. i: Thiele, Hallenser Neudr. Nr. 76 s. 14) in der Fabel rom
Esel und Löwen (s. auch oben zu 143, 9). A. a. 0. s. 14 gibt L. auch eine deutsche Über-
setzung SBJcr mit ct)m btcde rammelt Gr gewinne ober Derliere gel)t er bejc^iffen baDon (hierzu
vgl. Wander 1,6S6 Nr. 74: 6fi7,T5—77, unter Xr. «T das Distichon zitieiij. Eitlen Dreck
über ettcas hengen, decken, setzen: 7,656,21 t)engen ein brecf ubirß gefe^; 29, 151, ö ^äj feö
ouff bein feel ein brecf unb je§ ein grofjen baraufj; 29, 151, 16 ^d) fecjc el)n breg uff betjne
©cele unb Wortf). In Dreck setzen: 7, 673, 15 er fie t)n brerf unb fanb gefegt, e^e fie ongefangcn
3U borten. Dreck regnen: .93, 20 es roirb brerf regnen. Im Dreck liegen: .33, 6.38,1 fie liegen
aü. im brerf. Dreck verkaufen: 19,579,22 ^cf) fol nicfjt brerf für golt »ertauffen. Mit Dreck
versiegeln: 28,49,18 sed tandem Derfiegelt er? mit eim trerfe; hiezu rgl. Wander 1,685
]fr. 44—46. Dreck in der Laterne: 15, HS, 13 Vos estis lu.\ muudi, \)i)t fel)t ber brerf l)n
ber lotcrn; 33,52.22 at? ein brerf in einer latern, rgl. Wunder 3,48,5 gr Icud)tet luie brerf
in ber Saterne. Ferner: 19,579,22 brerf ijat feinen brouc^.- 19,631,8 ei ift ber brerf aui^
Dom ?lbel unb mag fid^ Wol rf)ümen, er fome nu3 bei 2lbelcri tei)be, ob er »ol ftinrft unb
fein nüje ift; 33, 635, 12 unb roie ein brerf gendjtet; 29,313,21 ®o il nic^t eini brerfel locrt
(L.?) usw.
Zu S. 235,4 narren geregnet, nicht bei Thiele; Wander z. B. 3, 934 Nr. 1268: 5, 1629
Nr. 1338; unten 283, 22 §ie regenti norm über narrn. 0. B.
Zu S. 235, 16 gnab junrfer; d)enso unten 257,21 deo gratias gnab junrfer; 7, 621, 16
gnab junger SBorf, fe^b unß gnebig am leben; 7, 636, IS foU iä) mä) nod) gnabe Sunrfernn batju
l)e^ifen; 7,680,4 tud) iotl man gnab junrfernn t)et)ffenn; 11,246,31 unb foüe fie nocf) gnab
junrfer f)et)iien.
Zu S. 235, 21 pfalter legen s. eben zu 231, 10.
Zu S. 237, 1 unb fal^t t)t)n 5l)re garftrige tounben unb maben, Wander 5, 1694 Nr. 125
'Er streut Salz und Pfeffer auf seine Wanden . O. B.
Zu S. 238, 12 ber ejett tregt ben fad, ähnlich 7, 673, 3 s. Thiele S. 168; Wander rer-
zeichnet die Eedensart in verschiedenen Formen 1, 856 Nr. 48 'den Esel hat man hei Hofe
nur zum Sacktragen'; 1, 858 Nr. 89 'Der Esel muß (soll) Säcke tragen': 864 Nr. 263 'Esel
braucht man überall zum Sicketragen' etc.
Zu S. 2.39,6 bal fplic^ttortt 'SIßal t)unbert jor unred^t' etc., nicht bei Thiele; bei
Wander 4, 1468 Nr. 29 mit zahlreidien Stellennachweisen in der Form ^unbert jor
unrecht ifl fein ftunb rcc^t und teie oben Wander 4, 1471 Nr. 83 nach Agricola, Franck,
Luther etc.
Zu S. 241, 22 aut regem aut fatuum .<. oben zu 13, 16.
Zu S. 243, 13 über bie gang el)er fe^en s. oben zu ll3, 16.
Zu S. 249, 33 argument boburrf) unfeer gonge longift bal groß freffen f)oben, nicht bei
Thiele, Wander etc., s. r. a. 'die alten, längst gehörten und längst widerlegten Argumente',
der Sinn ähnlich, icie 'sich etwas an den Sehtihsohlen abgelaufen haben , auch nicht bei
Wander.
Sut^erl Sffiettf. X, 2 33
514 9}ai^ttüge.
Zu S. 249, 33 led§erid£)te boffcii = 'leclKrUdC? Sonst bei L. ohne t, z. B. 6, 82, 3 folii)
leichtfertige, led^ctidje unb ncrtifd)c bingf ticfjten; 3a, 55, 9 fo ein ledjevtic^ bing (H), dagegen
im Eiskher Druck fo ein lcd)erig bing; ebemo 629, 28 te(^ertict| (H) leckerig (E) n>td auch
630,2; ebenso kennt DWlb. 6,27 nur Formen ohne t und hier ohne Beleg aus Luther.
— Der Te.i't A hat hier lodjeric^t, u-as auch Thiele 211 nach Erl. 28,372 annimmt = 'löclie-
richten b.\ (ecf)eri(i)te = 'Jöcherichte' , welch letzteres öfters belegt erscheint, wäre = unhalt-
bare, törichte, durchlöcherte, posf:enhafte Behanplnngen.
Zu S. 250, 5 boä) mü% man narren mit folben taugen, geKufige Redensart, fehlt aber
bei Thiele; vgl. Wander 3, 913 Nr. 829 mit reichen Belegen: andre Fassung Wunder 2,
1462 Nr. 2; rgl. iveiter 28, 687, 16 ?iber narren mu-3 man benn mit folbcu laujen; 28, 687, 2
Sed narren m»^ man mit fotben,- 27,449, 11 Sed narren mu>j man; 28, 688, l'> bie Söelt loiH
mit tolbcn gclaufct fein; hei Bonhardt -Wust mann Nr. 6S3; D Wtb. 0, 160.S. 16U7, doch dort
in anderem Zusammenhang 'die Kolbe (== Kopf) lausen'.
Zu S. 2Ö0, 6 bie jdjeHen anfd)ürtien s. oben zu 228, 23.
Zu S. 250, 31 gö^en •■>•. oben zu in, 16.
Zu S. 231, 22 ßloul Ülart irird auch sonst ron L. öfters erwähnt. Claus Narr war
Ho/narr am sächsischen. Hofe, gest. 151.5 beinahe 90 Jahre alt. Es war eine sehr bekannte
Persönlichkeit, durch seine Zugehörigkeit zum sächsischen Hofe Luther noch besonders nahe
gerückt. 1572 erschienen von Wolfgang Bütner herausgegeben. '627 Historien von Claus
Narren', zu Eisleben gedruckt.
Zu S. 256,34 Sa» nü§lin beljfe mit auff, nicht bei Thiele; Wander 3, 1072 ff', in rer-
schisdenen Schattierungen, bei Luther oft: 6, 310, 16 bife nn§lin ^at noc^ niemont auff=
gepiffcn; 7,413,30 beiffet bas nnfjten auff.- 7,389,31 bif; nuylin auffbeiffct; 7,086,13 bifj nitfele
auff bijjen; 8,553, S bifje hai nü61cl)u nuff; 3.3, 24, 12 bi-3 nü^Iiu furgibt ju beiffen (Aurifäber).
Zu S. 257,14. Die Fabel vom Fuchs und den Trauben rgl. noch Thiele 116, wo
weitere Naclnceise.
Zu S. 257, 21 gnab junder s. oben, zu 235, 16.
Zu S. 259, 27 bai fptidjlüovt . . felju gröffcr narren finb benii tbnige unb fiirften, nicht
bei Thiele; Wander 3,889 Nr. 267 das nur entfernt :usaminenhüngciiik 'die Narren sind
oft die gescheitesten Leute am Hofe'.
Zu S. 261, 15 lacbtuoa s. oben zu 184, 19.
Zu S. 279,2 anff^ norm fcQll füret, ebenso 285,21; 15,605,23 vide ue tu blasphe-
meris etc. et deus bid) uff^ nartenfeit fu^re, rgl. Wander 3, 941 Nr. 5 aber 'Einen am
Narrenseile führen" und 6 'Einen aufs Narrenseil setzen', s. auch Thiele S. 248.
Zu S. 279,5 mit bcr nn^cn umbfnreu. Bei Thiele 394; Wunder .%9.'>2 Nr. 126. 133:
6,260,7 ba l»irt fie mit ber uajcn gcfurct; 6,447,25 unb nur bal arm liotrf mit ber no§eu
umb füren; 6,465,1 bie eble natiou fo grobtic^ mit ber nafien umb jufnren; 7,637,12 für:
nehmen bei) ber nagen ju füren; 19, 512, 22 fo füret bcr teuffet bie leutc bei) ber nafen; 29, 515, 13
nimpt i)i)n beQ feiner nafen; 7,678,14 bid) felbft net)mift bei) ber nafen; 28,756,7 .g)anl nimb
bid) bei ber nafen.
Zn S. 279, 10 nad) bcm fpridjloort 'ÜBer nid)t fangen tau, luil immer fiingen' bei Thiele
Nr. 157; Wander 4,568 Nr. 75—77 mit anderer Schattierung z. B. 75 ' Wer nicht singen
kann, der rede'.
Zu S. 280,5 fe^n nffeufpiel treibet, Wander 1,39 Nr. 2 ohne Beltg. Vgl. weiter
15,192,3 offenfpiet treiben; 15,688,4 quod malus spiritus sempev affcnfpil treibt; dann
das Wort affenfpicl allein 7, 443, 9 bc§ tcuffeli ernftt)aff tigä affcnfpicl .- hier 282, 15 bo3 affen=
fpict bcr fermetung; ähnlich narrcnfpict trel)ben 6,617,20 bnmit fio ein fuld) fcl)n nnrrcn fpiel
trel)ben; ebenso auch narrenfpiel allein 6,127,31 ba? uarn fpicl t)l)naufi fingen niib fagcn ;
7,637,10 grob narrnfpicl.
^tacf)lrägE. 515
Zu S. 2S3, 22 l^ie regcntä nartn über itatrit vgl. oben zu 235, 4.
Zu S. 284, 7 ff. Dieses Gleichnis vom Siroh und Feuer, dax man zusammen legt
und das doch nicht brennen soll, auch noch andenvcitig von L. verwendet, vgl. im engen
Zusammenhang mit obiger Stelle: 10^, 265, 15 ff. ba (cft et jluel) iiodfctE in einem bette bell
einnaitbet ligen unb jolt fein» uoit beut anbeten nidjt inad)t {)abcn eettdje pflidjt ju fotbeten.
aßa-J ift ba« anbei^ nl5 lucnn ic^ ftto unb felot juiami-ii legt unb lietbute in bod), ba-3 nic^t
foUen btinneu? (Pred. lO. Aug. 1522); 6,442, :U SBa* ift ba-i anbeti- getf)an, bau ein man
unb loe^b bet) cinonbet allein loffen, unnb bod) üovpicten, e§ fol (nibbet tauigen nodj btennenu'?
(A. d. christl. Adel Jö20). — Vgl. noch den Spruch Jesaias .33, U Coacipiatis ardorom et
parietis stipulam, 3f^t gel)t fd^toonget mit Einern felur unb geperct nit mel)r ben eflnen ftro:
^almen (7, 627, 27).
Zu S. 2S9, 22 6# ift X)\)( unter ^Welj boüen cqns befier. Thiele S. 1S.'> hat da.i Sprich-
wort nach Erl. 22,270 ('Ob Kriegsleute auch i)t seligen Stande tsein können. J,y26') 6d ift
nie einer fo böje gchjeft, er fanb no(^ einen böfern und Druck D 'Vom ehel. Leben' hat eben-
falls böfet; ähnlich Wander 1, 440 Nr. 28 'Ein böser muß ein ärgern haben'.
Zu S. 291,23. Das Sprichwort 2Ber beä feuet? l)aben luill, mufi bcn taud) aud)
leiben, nicht bei Thiele: Wander 1.1002 Xr. 261. 267.
Zu S. 2'.H, 18 Sie hielt fprid)t Pon ber eljc '@i)n tutje fteub unb lange untnft', nur
entfernt ähnliclt Wandci' 1, 727 Nr. 47 'In der Ehe ist nichts denn Ach und Wehe'.
Zu S. 206, 20 iMirf 207, 4 ntaulnffe vgl. oben zu 121, 22.
Zu 8. 290, 0 mefjt galten al^ tjonig, ähnlich Wander l, 1321 Nr. 24. auch in lateinischer
Fassmuf angeführt.
Zu S. 200, 29 et)n fei)n ebel jptic^tuott . . . 'Jtiic auffftctjen unb frne fteljen, ba? fott
niemant getctnen', bei Thiele S. 230 zitiert, hei Wander l, 166 Nr. 16 (s. r. 'aufstehen') ohtu:
Beleg, nochnnd.^ etwas erweitert ö, 842 Nr. 65; sonst noch 15, 418, 29 ftue iiuffftcl)cn nnb
freien »irt ngmant gereuen.
Zu S. 300, 14 JIBcnn unter taufennt eqnuer gcrett, fjo ift? Wol getotteu, nicht bei Thiele,
Wander etc.
Zu S. 300, IS folt^e üerflut^t fprii^luort ettid)tct '©? mu§ ei)mal genavtett fc^n' nicht
bei Thiele, bei Wander 3, 036 Nr. 3 in Verbindung mit dem }iach folgenden Sprichwort, das
ja auch bei L. oben im Texte unmittelbar folgt Sj loilt einmot genotret fein, wer nidjt narrt
in ber 3"9S'''>- ^ft nattt im ?tttcr.
Zu S. 300,10 3tem, merl nidjt t^utt inn bet jugent, ber tt)uttä tjm alltcr vgl. die bei
Wander 3, 1048 Nr. 141 ff. aufgezählten Bedensarlen, bes. Nr. 166 'Wer in der Jugend die
Narrlieit versäumt, muß sie im Alter einholen' (ohne Beleg), ähnlich 174 und 176 'Wer
in der Jugend nicht vertobt, icird zum Narren im Alter' und ebenso hiermit zusammenhängend
S. 300,20 3tem, eijn junget enget, eiju aUtcr teuffet. Thiele S. 203 zitiert unsere
Stelle zu 'Alter hilft nicht vor Torheit'; bei Wander 1,820 Nr. 7 mit zahlreichen Belegen
'Die jungen Engel icerden alt TrufeF.
Zu S. 301, 7 (\ä)toaä)t unnb) jd^tocnflige, nach DWtb. 0, 2538 Woit unbekannter Her-
kunft, nur aus htUho' bekannt, wo diese Stelle ah einziger Beleg steht; die Bedeutung
wäre etwa ein abgesdiivächtes 'stinkend', die alliterierende Verwendung mit schwach ist
unverkennbar.
Zu S. 301, 20 und 302, 10 go^en und gb^en vgl. zu oben 108, ö.
Zm S. 302, 24 ben fopff aufe ber fi^lingen l}\t)en, Belege bei Wander 4, 242 Nr. 17
'sich aus der Schlinge ziehen.
Zu S. 302, 27 hJ^r motten bl)r fie malen taffen, Wander 3, 354 Nr.6—S. 15. 17. 19. 20.
Zu S. 472, 35 uuBctluantetteä lämmtein. Le.ter 3, 205 notiert ein sdnoaches Verhim
berhjanten = 'wanken, xveidieiC nach David von Augsburg; unDerloantctt wäre also etwa
'nicht ins Wanken gebracht'.
516 tUndjtriigc.
Zu S. 365,4 r. H. In seiner Deutschen Messe (erschienen Januar ]5->G) yedenkt
Luther des BetbücMeins mit den Worten: ÜBic man ficf) aber mit bct f)el)iiilid)eit l)el)cf)t
I)alteti jolle, tjab id) |onft gnug gefdjtiebcn, utib man finbct met)ne metjnunge l}m bctbnd)lin.
Uns. Ausy. 19, 99, 14. lyiese Stelle könnte si'e/j beliehen: 1. auf die Einleitung :um Brt-
hüchlein, oben S. 375,6, doch ist die Enoähnung der Beichte dort zu flüchtig, 2. auf
Stück 7 oben S. 428 f., dock findet sich das vor 1526 nur in den Auysburger Texten GOQ,
iM auch nicht von Luther sondern ron Güttel rerfaßt, 3. auf Stück 16 oben S. 43Sff'.,
doch findet sich das nur in der Hamburger Ausgabe N. 4. So bezieht sich Luthers Zitat
höchstwahrscheinlich auf Stück 25, den zuerst in V (Lußt 1525) eingereihten Sermon von
Beichte und Sakrament. Damit beweist es, daß Luther die Ausgabe V selbst redigiert und
Emle 1525 frisch im Sinne hatte. A. G.
Zu S. 380, 18. Man glaubte, daß die Hexen in Schmetterlingsgestalt den Kühen die
Milch entzögen, daher auch der Name Molkendieb. Vgl. Uns. Ausg. 29, 520, 19 f. A. 0.
Zai S. 385, 13. Vgl. ün.". Ausg. 15, 489, 12. A. G.
Zu S. 385, 17. Prima hominis perditio t'uit amor sui. Augustinus Serruo 96
Cap. 2 (in Mignes Patrologia latina 3S, .585). A. G.
Zn S. 404, 14. Im Göttinger E.remjtlar von A ■'<teht hierzu am Bande von alter Hand
b,i ffgf'fct ift ßorlofi^ert. .4. G.
Zu S. 405, 25. Uns. Ausg. 12, 45 und 51. A. G.
S. 433, 24 und 31 klingen an eine Stelle des 'Evangelischen Ratschlags der Ans-
buche)-" an (abgedruckt ron Ed. Engelhardt, Ehrengedächinis der Reformation in Franken.
Neue Ausgabe 1869 S. 145: Original :. B. in Wernigerode): ..Denn uuj der Glaube recht
ist, kann er nicht feiern, müssig und ohne gute Werke sein, ■wndern bricht heraus mit der
Tat, ist mächtig, geschäftig und tlüitig; denn gleich wie ein lebendiger Mensch sich nicht
kann enthalten, er" muß sich regen und bewegen, essen und trinken, und nne es nicht
möglich ist, daß solche Werke können ausbleiben, also ists auch mit Glauben und guten
Werken." Doch ist diese Stelle, woran schon Cohrs, Katechismusversuche 4, 331 Anm. 2
erinnert, entschieden durch Luther beeinflußt wie unser Stück 14 auch, so daß sicli der
Anklang ivohJ aus der gemeinsamen Quelle erklärt. A. G.
Zu S. 446, 25. Das Horologium eterne sapientie, das in einei' Oldenburger Hand-
schrift auch in nd. Übersetzung vorliegt, bietet den hier ausgesprochenen Gedanken mehr-
fach. A. G.
Zu S. 458, 14. Über den Namen Pa.'<sional vgl. Uns. Ausg. 9, 687 Anm. 1 und Köstlin-
Kaiverau, Martin Luther ^ 1, 575. A. G.
K. D.
ÄH'imar. — .^of =i8ud)bru(Ici:ci.
^oDicT »on ©cbriibcv i'niOlin in "PfnKinflfn iSBürttembcrg).
PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY
BR Luther, Kartin
330 Werke
A2
1883
Bd. 10
Abt. 2
mm?:mimmwmm^